Музыкалық білім беру теориясы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ұсынысымен жоғарғы оқу орындарының 050106 «Музыкалық білім беру»

танытады. Казақ әндерінің дидактикалық, танымдық
касиеті негізгі ерекшеліктерін тағы бір қырынан көрсетеді.
Казақ халық әндерінің жанрлары да көп. Оларды
жүйеге келтірілген жіктемелер де баршылық (А.В.Затаевич,
Б.Г.Ерзакович, Т.Бекқожина, З.Қоспақов, т.б.). Жіктемелерін
бәрін өнертану саласында толық қолдауға болады. Ал
педагогикалык салада оларды осы калпында пайдалануға
болмайды, өйткені олар әндердің тәрбиелік мүмкіндіктерін
жан жақты ашып
көрсетуді шектейді. 
Біздің
пайымдауымызша мектеп практакасында
мазмұнды
пайдалану мақсатында казақ әндерінің тәрбиелік
мүмкіндіктерін былайша жүктеген дұрыс сияқгы:
-
тұрмыс салт әндері (бесік жырлары, балалар мен
жастар әндері);
-
еңбек, шаруашылық, кәсіп әндері (бақташылық,
төрт түлік мал туралы әндер, диқан, егіншілік әндері,
аңшылық, саяткерлік әңдер, жұмысшы әндері);
-
үйлену әндері (той бастар, той тарқатар, жар-жар,
беташар, қоштасу, сыңсу, құдалар әңдері);
-
ұлыс әндері (жарапазан); діни әдет - ғұрыптар
тудырған әндер (бәдік, бақсы, сарыны);
-
жаналазау әндері (естірту, жұбату, көңіл айту);
-
нақиялы әндер (алғыс, бата, тілек, жұмбак,
мысал-әжуа, күлдіргі мыскыл әндер);
-
қиял-ғажайып әндер (аңыз әңдер, өтірік өлеңдер);
-
сатиралы - юморлық әндер (әзіл-қалжың, мысқыл,
күлдіргі әңдер);
-
тарихи әндер;
-
әлеуметтік теңсіздік әңдері;
-
эпикалық шығармалар (терме, толғаулар);
-
айтыс әндері;
-
лирикалық әндер.
Казақтың халық әңдері жоғары тәрбиелік
мүмкіндіктерімен,
азаматтық
идеяларының
өркениеттілігімен, болмастығы көзғарасты әсерлі
бейнелеуімен, көркемдік айырмашылығымен оқушылар
назарын өзіне аударады.
Казақ әңдерінің музыкалық-поэтикалық құрылымының
күрделілігі, жас буынның ой-сезімі мен танымдылығына
әсер етуші күштерінің сан қилы болып келуі, оның өнер
түрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.
104

Ал біздер сөз еткелі ытырған окушылардың музыкалық-
эстетикалық
дамуын жетілдіруде ән тәрбиелік
мүмкіндіктерін нәтиежелі пайдалану казақ әндерінің өзіндік
бітім-тұлғасын, мазмұнын түп төркінін, көркемділік мәнерін
жете білмейінше, ойдағыдай жүзеге асырылмайды.
Казақ әндерінін ерекшеліктері әдебиет саласында
А.Қоңыратбаев,
Р.Бердібаев, Б.Уақатов және баска
зерттеушілердің еңбектеріңде талданды. Педагогикалық
зерттеудерде казақ әндерінің ерекшеліктері жөніңде
арнайы еңбектер болғанымен, осы мәселе
төңірегіндегі ой-пікірлер мен пайымдауларды
С.А.Ұзақбаеваның, А.Нұғымованың, М.Х.Балтабаевтың,
Ж.Өтемісовтың ізденістерінен байқауға болады.
Біздер жоғарыда аталған ғылыми еңбектерге сүйеніп
педагогикалық түрғыда карастырылған ән мұраларының
казақ өмірімен тығыз байланыстылығы, тарихилығы, көп
варианттылығы, философиялық ой тереңдігі, көркем
образдылығы, синкреттілігі, дидактикалық және танымдық
маңыздылығы жөне мелодиялық интонациялық
кұрлымындағы әуен өсемділігі деп ажыраттық. Осылайша
байлам жасауымызға А.Қоңыратбаевтын ән-өлең
шығармаларына берген сипаттамаларын, ерекшеліктерін:
"Олар - фольклордың коллективтік және үлттық сипаты,
варианттылығы, дәстүрлігі, тарихилығы және ауызекі
дамуы... фольклор синкреттік өнер. Оның бойында халықтың
тұрмыс-салты, театр, сөз, би және ән-күй енері бір-бірінен
дараланбай, тұтас күйінде керінеді", - деген
тұжырымдарын негізге алуга болады.
Фольклор шығармаларының айрықша әсерлі болатын
себебі - оның есте калғыш, тартымды әрі карапайым,
көркем образдылығы. А.Қоңыратбаевтың осы пікірі ән-
елеңдерінің тағы бір ерекшелігін оның көркем
образдылығын дәл көрсетеді. Халық әндерінде ақылғой
қария Асанкайғы, Қорқыт, Жиренше еліне қиын-қыстыу
кезде болған Кобланды, Алпамыс, Ертарғын, Қамбар
батырлар, өнегелі ару қыздары Қыз-Жібек, Баян-сұлу,
Қарашаш, Ақжүніс тәрізді жасампаз образдар әсем сазбен,
сырлы әуен көгендерімен жиі кездеседі.
Ән синкреттік өнер. Оның бойында біртұтас бірлкте
сомдалған. Ән өнерінің әсер етуші механизімінің күрделігі,
біздің оның негізгі ерекшелігі синкреттілігіне байланысы
зор.
105

Қазақ әндеріндегі философиалық ой тереңдігі үнемі
дидактикалық мәселелермен капсырыла қапталдасқан.
Қазақ әндерінің қай жанрын алмасақ та, өнегелі есиет
арқылы, ізгілікті мейірбандықка, татулық пен бірлікке,
адамгершілікке, байсалды мінез-кұлықка, сақилы
ақылдылыққа насихаттап отырады. Сонымен бірге қазақ
халқының тарихын, өмір сүру тірішлігінің сан қилылығын,
қоғамдық қөзқарастарын, ақыл-ойының жиынтығын
танытады. Яғни, қазақ әңдерінің дидактикалык, танымдық
қасиеті оның негізгі ерекшеліктерін тағы бір қырынан
көрсетеді.
Біздер казақтың халық әндерінің тәрбиелік
мүмкіндіктерін
талдағанда
жоғарыда
аталған
зерттеушілердің ән жанрларын классификациялауына
сүйеніп педагогикалық мақсатпен жүйелеп, төмеңдегі
классификациямыз бойьнша карастырамыз:
- тұрмыс салт әндері (бесік жырлары, балалар мен
жастар әндері);
-
еңбек, шаруашылық, кәсіп әндері (бақташылық,
төрт түлік мал туралы әндер, диқан, егіншілік әндері,
аңшылық, саяткерлік әндер, жұмысшы әндері);
-
үйлену әндері (той бастар, той тарқатар, жар-жар,
беташар, қоштасу, сыңсу, кұдалар әндері);
-
ұлыс әңдері (жарапазан); діни әдет-ғұрыптар
тудырған әндер (бәдік, бақсы, сарыны);
-
жаналазау әңдері (естірту, жұбату, көңіл айту);
- нақиялы әңдер (алғыс, бата, тілек, жүмбак, мысал-
әжуа, күлдіргі мыскыл әндер);
-
киял-ғажайып әндер (аңыз әндер, өтірік өлеңдер);
-
сатиралы юморлық әндер (әзіл-қалжың, мысқыл,
күлдіргі әңдер);
-
тарихи әндер;
-
әлеуметтік теңсіздік әндері;
-
эпикалық шығармалар (терме, толғаулар);
-
айтыс әндері;
-
лирикалық әндер.

жүктеу/скачать 0.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: