Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
277
муымен, құн ды лық ба ғыт та ры мен ты ғыз бай ла ныс та. Сот ба ры-
сын да ғы анық тал ған жағ дай лар ға сүйене оты рып, тү зеу ме ке ме-
ле рін де тәр биеле ну ші нің әлеу мет тік-пси хо ло гия лық ерек ше лік-
те рін ес ке ріп, тү зе ту жұ мыс та ры жүр гі зіл се ға на тиім ді нә ти же-
лер алу ға бо ла ды.
Л.Б. Фи ло нов жет кін шек тік шақ та мо раль дық не гіз дер, әлеу-
мет тік бағ дар лар әр түр лі мо раль дық жә не құ қық тық тыйым дар ға 
қа ты нас ты қа лып та са ды деп тұ жы рым жа са ған. Со ны мен қа тар 
бұл жас ке зе ңі әлеу мет тік-адам гер ші лік жә не фи зи ка лық же ті лу-
дің үй лес пеуі мен, жо ға ры қоз ғыш тық пен, ұш қа лақ тық пен, қо зу 
те желуін ің ба сым бо луымен си пат та ла ды. Жүй ке жүйесі ти пі нің 
бұл ерек ше лік те рі тәр тіп, қо ғам дық тәр тіп, қыл мыс тық заң нор-
ма ла рын бұ зу ға не гіз бо луы мүм кін.
Жа бық ме ке ме лер де гі жет кін шек тің жүй ке жүйесі па то ген ді 
си пат та ғы жо ға ры се зім тал дық пен ерек ше ле не ді жә не жы ныс-
тық же ті лу мен әлеу мет тік же ті лу дің ара сын да ғы сәй кес сіз дік 
бай ла ныс та бол ған жы ныс тық түй сік тер ді бас қа руы қиын дап, 
функ цио нал дық бұ зы лыс тар ға әке луі мүм кін.
Құ қық бұ зу шы жет кін шек тер дің кү мән ді көз дер ден ала тын 
ақ па ра ты тұл ға ның те ріс дам уына жол аша ды: пор ног ра фия, 
жы ныс тық бұ зы лу, ги пер сек су ал ды лық, ер те жы ныс тық бай ла-
ныс тар ға тү су ге қы зы ғу шы лық тың пай да бо луы. Мі нез-құл қы 
жа ғы нан ере сек тер ге ұқ са ғы сы ке лу ті ле гі нен олар шы лым ше ге-
ді, ішім дік қол да на ды, жы ныс тық қа ты нас тар ға тү се ді. Бұл жер-
де гі тәуел сіз бо лу ға ұм ты лыс, олар ды бұр ма лан ған заң ға қай шы 
әре кет тер ге жо лық ты руы ық ти мал. Олар дың ор та сын да қа ты-
гез дік, тас жү рек тік, ар сыз дық се кіл ді адам дар ға де ген қа ты нас 
етек жаяды. Ауыт қы мі нез ді жет кін шек тер дің өзін-өзі тәр бие леуі 
жа ғым сыз ба ғыт ты лық қа ие, ал жас тар ара сын да ғы бір лес тік қа-
рым-қа ты нас тың не гі зін де айны ма лы ке піл ді лік пен жал ған ер лік 
жа тыр. Құ қық бұ зу шы жет кін шек тер дің та ным дық қызы ғу шы-
лық та ры да мы ма ған не жо ғал ған не ме се қыл мыс тық ба ғыт ты-
лық ты ие лен ген.
Жа сөс пі рім дік шақ та тұл ға дам уын ың қоз ғаушы кү ші – қо ғам-
ның, от ба сы мен мек теп тің, ұжым ның қоя тын та лап тар дең гейле-

Заң психологиясы
278
рі нің ке нет жо ға ры лауы мен олар дың сол сәт те гі пси хи ка лық да-
муы жә не әлеу мет тік же ті лу дең гейі нің ара сын да ғы қай шы лық. 
Жа бық ме ке ме де гі тәр биеле ну ші лер ді өзі мен жас ты құр дас та ры-
мен са лыс тыр ған да пси хи ка лық дам уын да үл кен ауыт қу лар бар. 
Фи зи ка лық кем ші лік те рі не сәй кес олар бір-бі рі не ке ле меж ла қап 
ат тар қояды жә не олар ға қы сым жа сап, ба ла ғат тап, кем сі те ді. 
Көп те ген тәр биеле ну ші лер қиын дық тар ға қар сы тұ рып, өз қа жет-
ті лік те рін шек тей ал май ды, мұ ның не гіз гі се бе бі – бос тан дық та-
ғы жағ дайда ата-ана ла ры олар ды әртүр лі жа ғым сыз бол мыс тар-
дан қор ғаш тап, ал да рын да ғы қиын дық тар ту ра лы мә лі мет тер ге 
ха бар сыз етіп тәр бие леу ле рі нің сал да ры. Өз де рі нің жо ға ры дең-
гейде гі сұ ра ныс та рын адал жол мен қа на ғат тан ды ру мүм кін дік те-
рі бол ма ған дық тан, олар дың кей бі реуле рі қыл мыс жо лы на тү се ді. 
Қа жет ті лік тер дің бұ зыл ған түр ле рі тәр биеле ну ші лер ді күн тәр ті-
бін бұ зу ға итер ме лей ді, мұн дай лар да өзі не парапар емес ба ға лау 
тән. Олар кө бі не се кез кел ген әдіс пен өз де рі не на зар ау дар ту ға 
ты ры са ды, бас қа лар дан ар тық екен дік те рін көр сет кі сі ке ле ді. 
Өзі не сын и ба ға бе ру ге қа бі лет сіз бол ған дық тан, жа ғым сыз са па-
ла ры мен әдет те рін жоюға ой-өріс те рі жет кі лік сіз дік тен, кей бір 
жағ дай лар да қыл мыс тық кі нә ні бас қа лар ға ауда ра са луы да орын 
ала ды.
Жет кін шек жә не жа сөс пі рім дік шақ та ғы сот та лу шы лар ара сы-
нан қыз ба лы (ин фан тильді) тәр биеле ну ші лер ді кез дес ті ру ге бо-
ла ды (В.Ф. Пи рож ков). Олар – ре жим ге, оқу ға жә не өз бо ла ша ғы-
на бей ғам қа райт ын дар. Пі кір ле рі ні нің үс ті рт ті лі гі, же ке ті лек те-
рін орын дау да те жеуші ме ха ни зм дер дің бол мауы, жа уап кер ші лік 
се зім де рі нің же тіл меуі, қоз ғал ма лы, тия нақ сыз әре кет тер, ұш қа-
лақ тық, бас та ған іс те рін со ңы на де йін жет кіз бей ді, қы зы ғу шы-
лық та ры мен зе йіні тұ рақ сыз, ал қы лық та ры жас ерек ше лік те рі не 
сәй кес тен бейт ін ді гі осы сияқ ты тәр биеле ну ші лер ге тән қа сиет. 
Кө бі не жүз де рі нен адам гер ші лік жә не құ қық тық ин фан ти лизм 
бай қа ла ды: мо раль мен құ қық нор ма ла ры на па рық сыз қа ты нас, 
өзі не жә не бас қа лар ға та лап қой мау, бел сен ді адам гер ші лік ке жат 
жә не құ қық қа қай шы мі нез-құлық. Бұл адам дар өз де рі нің жа са-
ған қыл мыс та ры на өкін бейді, кі нә лі екен ді гін се зін бейді, жа за ны 

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
279
әді лет сіз деп са най ды. Жет кін шек тік жә не жа сөс пі рім дік жас та-
ғы кей бір тәр биеле ну ші лер пси хи ка лық ауру лар дан зар дап ше-
ге ді, өзі не-өзі қол жұм сау ға, қа шу ға, сыл тау ла ту ға, ішім дік пен 
есірт кі қол да ну ға бейім ді лік бай қа та ды.
Кә ме лет тік жас қа тол ма ған құ қық бұ зу шы лар дың жа за ла рын 
өтеу ге де ген қа ты нас та ры әр түр лі, бұл олар дың қыл мыс тық тә-
жі ри бе сі не, сон дай-ақ тұл ға лық са па ла ры на бай ла ныс ты. Тер геу 
ке зе ңі мен жа бық ме ке ме де гі жа за сын өтеу дің бас тап қы ке зе ңін-
де кү ту, са ғы ныш, үміт сіз дік, қай ғы ру, фруст ра циялық күй лер дің 
кө рі ніс те рі бай қа ла ды. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған құ қық бұ зу-
шы лар топ та са ды, өз де рі нің қы зы ғу шы лық та ры на, бағ дар ла ры 
мен құн ды лық та ры на сай ке ле тін, же ке қа уіп сіз ді гі мен топ та ғы 
қор ға ны сын қам та ма сыз ете тін қа рым-қа ты нас ты бел сен ді түр-
де із дей ді. Осы ған орай, тәр биеле ну ші лер бө лім ше де, от ряд та, 
ко ло нияда жо ға ры мәр те бе ге ие бо лу ға ты ры са ды жә не түр ме 
ере же ле рін, салт та ры мен дәс түр ле рін бі ле тін ді гін жа риялай ды, 
ко ло нияда ғы «ро ман ти ка лық» өмір ді на си хат тап, ерік са па ла рын 
жа ғым сыз қы лық тар ға ауда ра ды, күн тәр ті бін бұ за ды.
Екін ші бір тәр биеле ну ші лер ерек ше сен гіш ті гі мен, үне мі бас-
қа лар дың ке ле ме жі не айна ла тын дық тан жа сық тық пен, көн гіш-
тік пен, пси хи ка лық ауыт қу лар мен ерек ше ле не ді. Бос тан дық тан 
айы рыл ған дар дың ту ған да ры мен жа қын да ры на де ген қа ты нас-
та ры әр түр лі: өк пе леу, ашу, ыза, дұш пан дық, аг рес сив ті лік, өкі-
ніш бо лып ке луі де мүм кін.
Кә ме лет тік жас қа тол ма ған тәр биеле ну ші лер дің қа рым-қа ты-
на сы, қа рым-қа ты нас үшін жа са ла тын әре кет, әдет те, олар дың 
ти гі зе тін пай да сы аз, се бе бі олар дың әң гі ме ле рі нің аясы – фильм-
дер ден көр ген тө бе лес, қу ғын-сүр гін сю жет те рі, пор ног ра фия лық 
кө рі ніс тер, сон дай-ақ бос тан дық та жүр ген кез де рін де гі кө ңіл-күй 
кө те ру сәт те рі. 
Жет кін шек тік жә не жа сөс пі рім дік жас та ғы лар дың кө бі нің ойы 
– бір күн дік өмір мен уа қыт өт кі зу, ал ке йін нен
бар лы ғы өз ді гі нен 
рет те ле ді. Бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар бас қа жас са нат та рын-
да ғы лар ға қа ра ған да пси хо ло гия лық-пе да го ги ка лық кө мек ті кө-
бі рек қа жет ете ді.

Заң психологиясы
280
Бас бос тан ды ғы нан айыру орын да рын да 5-7 жыл бойы оты-
ру адам пси хи ка сы ның тұ рақ ты өз гер уіне әке ле ді: бо сап шық-
қан дар дың 30-35 пайызы әл сі ре ген не ме се бұ зыл ған бейім де лу 
ме ха ни зм де рін қал пы на кел ті ру үшін ар найы пси хо ло гия лық 
не ме се пси хи ат риялық кө мек ті қа жет ете ді. Адам өмір дің жа-
ңа жағ дайла ры мен жа ңа әлеу мет тік ор та ға түс кен де бел гі лі бір 
қиын дық тар ға кез де се ді жә не олар ды же ңу ге үне мі да йын бо ла 
бер мейді. Сот та лу шы лар үшін мұн дай кез де су күт пе ген жағ дай 
жә не жағ даят тар дың парапар емес жағ дайла рын да мо раль дық 
нор ма ла ры ның та лап та ры на жа уап бе ру ді ту ғы за ды. Кө бі не се 
оқ шаула ну ке зін де гі қор ша ған дар дың жа ғым сыз қа рым-қа ты-
нас та ры ның сал да ры нан шиеле ні се тү се ді, бұл жүй ке жүйесі нің 
ша ма дан тыс қозуына не ме се те желуіне, әл сі ре уіне алып келеді. 
Бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар өз мі нез-құл қын, бас қа адам дар-
дың қы лық та рын дұ рыс тү сін бе ген дік тен, са на лы ба ға ла ма ған-
дық тан, жа уап әре кет те рі парапар кел мейді. Пси хо ло гия лық да-
йын дық адам пси хи ка сы ның сел қос ты ғын же ңу ге кө мек те се ді, 
өз гер ген жағ дай лар ға орай оны қайта құ ру ды тез де те ді. Түр ме ден 
бо сап шық қан адам дар ды В.Л. Ва силь ев шарт ты түр де үш ка те-
го рияға бөл ді:
– жа за сын өтеу ке зе ңін де то лық тү зе ліп шық қан адам дар;
– тәр бие сін де ақауы бар адам дар;
– жа за сын өтеу үдерісін де тү зел ме ген адам дар.
Қыл мыс жа са ған адам ды әлеу мет тен ді ру, қайта тәр бие леу, қо-
ғам ға орал ту да ғы күр де лі үдеріс тер геуші нің жа уап алу ке зі нен 
бас та лып, оның қа лып ты әлеу мет тік ор та да өмір сү ру жағ дайла-
ры на то лық бейім де луі мен аяқ та ла ды.
М.И. Ени кеев бос тан дық тан айыру орын да ры нан өмір дің жа-
ңа жағ дайла ры на же ңіл өту үшін бір те-бір те фи зи ка лық, эко но-
ми ка лық, пси хо ло гия лық түр де да йын далу қа жет екенін, яғ ни ке-
шен ді мақ сат қа ба ғыт тал ған, ұйым дас ты рыл ған жұ мыс ты та лап 
ете ді. Сол се беп ті жо ға ры да айт ыл ған дар дың бар лы ғы – олар дың 
жа ңа өмір жағ дайла ры на бейім де луі үшін бел сен ді ерік күш ті, да-
мы ған өзін дік са на-се зім ді, мо раль дық-адам гер ші лік са па лар ды 
та лап ете тін күр де лі үдеріс. 

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
281

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: