­Қыл мыс әре ке ті нің қо ры тын ды сы­

4. Криминалды психология
61
мыс кер өзі нің қыл мыс қа жет ті лік те рі не қа на ғат тан ған кез де қайтадан 
қыл мыс тық мақ сат та рын құ рай бас тайды. Өз қыл мы сын жа ғым ды 
ба ға лай ды, ал егер де қойыл ған мақ сат қа жет пей қал са, қыл мыс кер 
өз-өзін кі нә лі деп са най ды. Кей жағ дай лар да жа са ла тын қыл мыс ты 
аяғы на де йін жет кізуін ен айып та лу шы бас тар туы да мүм кін.
Әр бір қыл мыс өзі не тән әлеу мет тік-пси хо ло гия лық ерек ше лік-
те рі мен анық та ла ды. Қыл мыс жа са лын ған са ны мен, қайталан ған 
(ре ци ди вис тік) қыл мыс та ры мен анық та ла ды. Қыл мыс тың не гіз гі 
си пат та ма ла ры на: әлеу мет тік-пси хо ло гия лық ас пек ті лер ді, тип-
тік уәж де ме лер ді, әлеу мет тік-топ тық тұр ғы да та ра тыл ған қыл-
мыс тар ды жә не олар дың ұйым дас ты ру дең ге йін , ай мақ тық жә не 
эт ни ка лық ерек ше лік те рін жат қы за мыз. Қыл мыс қо ғам ның не га-
тив ті функ циясы бо лып са на ла ды. Қо ғам ның әлеу мет ті лі гі мә де-
ни жә не әлеу мет тік-эко но ми ка лық ұйым дас ты ру ға тәуел ді бо ла-
ды. Қыл мыс топ тық жә не же ке лік (ин ди ви ду ал ды) қыл мыс тар дың 
жиын ты ғы мен ерек ше ле не ді. Құ қық тың нор ма ла ры қо ғам ның 
эко но ми ка лық жә не ру ха ни жағ даят та ры мен анық та ла ды. Қыл-
мыс – әлеу мет тік құ бы лыс. Осы қо ғам да ғы өмір дің тәр ті бі қан-
дай бол са, оның бұ зы лу тәр ті бі сол се кіл ді бо ла ды. Қан дай да бір 
қо ғам ның тұ рақ ты қа лып тас уына, қыл мыс тық әре кет тер ке дер гі 
кел ті руі мүм кін. Қыл мыс пен кү ре су − заң ды тұр ғы дан ал ған да, 
қо ғам ның дам уына жа ғым ды әсер ете ді. Түр лі қыл мыс ауыт қу ла-
ры жүйелі түр де ұйым да са ды жә не кри ми нал ды суб мә де ниет ті құ-
рай ды. Кри ми нал ды суб мә де ниет де ге ні міз − кри ми нал ды мі нез-
құлық тың эта лон дық үл гі ле рі, қыл мыс тық өмір бей не сі нің салт-
жо ра ла ры. Суб мә де ниеттiң ор та лық эле ментi бо лып кри ми нал ды 
пси хо ло гия, яғ ни құ қық бұ зу шы лық тың жүйесі та бы ла ды. Ке ле сі 
құн ды лық тар: аза мат тық бо рыш, өз Ота ны на де ген ма хаб бат, адам-
дар ды құр мет теп сый лау, тәртiп сақ тау, адал дық т.с.с. кри ми нал ды 
суб мә де ниет ке тән емес ерек ше лік тер дің бі рі. 
Кри ми нал ды ор та да ғы құн ды лық тар ды iске асы ру, олар ды 
ұстану жә не қыл мыс кер лердi жа уап қа тар ту үшiн кри ми нал ды 
ере же лер не ме се нор ма лар құ ры ла ды. Олар дың негiзгi функ-
цияла ры – кри ми нал ды қо ғам мү ше лерiнiң ара сын да өза ра қа рым-
қа ты нас та рын қал пы на келтiріп, он да ғы «ере же лер ді» ұстану. 

Заң психологиясы
62
Кри ми нал ды нор ма лар – суб мә де ниеттiң негiзгi эле ментi бо лып, 
кри ми нал ды қо ғам ның әре кет тік ая сын қал пы на келтiредi. Олар-
ға: өз мү ше лерiнiң әлеу меттiк мәр те бе сі мен олар дың құ қық та-
рын, құ қық қор ғайт ын бөлiмдер мен тү зе ту бөлiмдерiнiң әкім ші-
лі гі мен қа рым-қа ты на сын, бос тан ды ғы нан айы рыл ған жер лер де 
жә не күн делiктi өмiрдегi оның мiнез-құл қын, ең бек ке де ген қа ты-
на сын, тұл ғаара лық қа ты нас тар ды ше шу тәртiптiлiгiн, қыл мыс-
тық ор та ға жа ңа дан түс кен қыл мыс кер лердi қа был дау да ғы салт 
жо ра ла рын, қыл мыс кер лер дің жиы нын («сход ка») өт кі зу тәр ті-
бі, «Құ қық ты Ұры» (Вор в за ко не) ат ты тәж ки гі зу сал та на тын 
ұйым дас ты руы жа та ды. Кри ми нал ды ор та ның кі рі гуі қыл мыс-
кер лер дің ор тақ тас тық қа ұм ты лы сы деп тү сі ну ге бо ла ды. Кри ми-
нал дың мү ше лерi, қа ла ның жан-жа ғын да бол ға ны мен, өз дерiнiң 
әре кет терiн үй лес ті ру ге ты ры са ды, осы ның нә ти же сін де негiзгi 
кри ми нал ды атақ ты бе делдiлер бiрiгiп, қыл мыс тық тә жі ри бе ле рі-
мен ал ма сып, күн тәр ті бін де гі қа жеттi мә се ле лерiн қа рас ты ра ды 
жә не қа ра жат тың ор тақ пай да лан уын ше шедi. Мұн дай бiрiгу лер 
қан ша лық ты жа сы рын бол ға ны мен, олар дың кез де су ле рі ту ра лы 
құ қық қор ғаушы ор ган да ры ха бар дар бо ла ды.
Қа зір гі кез де адам өмiрi секiлдi ма ңыз ды құн ды лық тар дың 
мә ні тө мен де ді.­Кiсi өлтiру, зор лық-зом бы лық, адам ды ұр лау, т.б. 
фак ті лер жиі тір ке ліп, бұ қа ра лық ақ па рат құ рал да ры ар қы лы күн-
де лік ті кө рі ніс те жиі орын алып отыр. Сон дық тан да ке ле сі әлеу-
меттiк құн ды лық тар ға: адам өмiрi, от ба сы, аза мат тық бо рыш, 
тия нақ ты лық, адал дық, жа уап кер ші лік­ жә не­ өз ге де құ қық тық­
құн ды лық тар ға заң қыз мет кер ле рі ерек ше мән бе ріп, осы ған қа-
тыс ты пси хо ло гия лық тұр ғы да ғы бі лімін те рең де тіп, қыл мыс тың 
ал дын алу да ғы жо лын із дес ті ру ле рі қа жет.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: