Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың өндіретін бұйымдарына қарай «үйші», «ерші», «арбашы», «ұста» деп даралады. Ал, бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ-түйек бұйымдар түрлерін жасай білді. Әсіресе, «ұста» атанаған шеберлер үй бұйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен да айналысты.

Ер-тұрман /ат әбзелдері/ - қазақ халқының арасында ер-тұрман салт атқа мініп жүру үшін жасалған. Ер-тұрманды жасау тек халық ішінен шыққан шеберлердің қолынан келетін іс. Іскерлік өнерге қарай шеберлердің біреулері ердің соқа басын жасайтын болса, екіншілері ағаштан ер шауып, былғарыдан, киізден, тоқым тігіп, қоладан үзеңгі құйып, темірге күміс, алтын жалатып және сүйектен нақыштап, асыл тастан көздер орнатып, ер-тоқымды түгелдей жасаған. Ер-тұрман жасау мен оны күнделікті өмірде пайдалану – қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас мәселелерімен тығыз байланысты.

Айыл – атқа ерді бекітуге керекті жабдық. Айыл қайыстан, былғарыдан екі қабатталып қыйылып жасалады, ұзындығы 150-160 см, ені 8 см. Айылдың төс айыл /тартпа деп те аталады/ және шап айылға бөлінеді. Шап айыл төс айылға қарағанда ұзындау болады. Шап айыл жалаң ердің үстінен, ал төс айыл аткөрпенің үстінен тартылады.

Ат дорба – қалың матадан кенептен, киізден тігілген, жай өрмектеп тоқылып, атқа жем беру үшін пайдаланылатын әбзел. Дорба аттың басына дәл келуі үшін бау арқылы қыстырылады. Баудың ұзырып-қысқармалы болғаны жөн.

Ат тарақ – темір сымнан /кейде ағаштан/ жасалады, аттың жал-құйрығын, түгін тарайды. Тақтайшаға арасын жиі етіп тіс жасайды, сонымен бірге былғарыдан бау істеледі. Соңғы кезде ат тарақ пластмассадан істелетін болды.

Ауыздық – аттың басын қалаған жаққа бұруға, тежеуге арналған шығыршық темір, жүгеннің ең басты бөлігі; жұмыр темірден отқа қақтап істеледі. Екі жақтау бөлімдері ауыздықты бір-бірімен кішкентай шығыршық арқылы жалғастырады, ал қалған екі шетін жақтауды тесіп, сол тесіктен дөңгелек сулық, шығыршықтарын өткізеді. Жүген тізгінінің ұштарын осы шығыршыққа жалғастырып тігеді. Ауыздық аттың езуін жырып кетпеу үшін оның сулыққа таянған жері жуантық болуға тиіс.

Ашамай – қазақ шеберлері ұлға немесе қызға арнап «Ашамай» ер жасаған, ұл баланы үш-төрт жастан бастап атқа мінуге үйреткен. Ашамай ер аса күрделі болмаған, ердің алдыңғы қасымен артқы қасы екі айыр, биік етіп жасалы, екі ұшында тесігі болған. Баланы ерге отырғызғанда сол тесіктен таяқша өткізіп, ат үстіндегі баланы мықтап ұстатады, аяғын үзеңгі қапқа кигізеді.

Белдік – қайыстан, былғарыдан, қайып тігілетін бау. Атты арбаға, шанаға жеккенде ершікті бекітіп ұстататын тартпа бау.

Бұғалық – арқаннан жасалған арнайы құрал. Оны жылқыны, түйені т.б. ұстау үшін қыл, кендір, қайыс арқаннан ұзындығын 12-15 құлаш етіп жасайды. Бұғалқтың бір ұшын күрмеп кішкентай тұзақ өткізеді де, одан жылжымалы үлкен тұзақ жасайды. Оны көбінесе құрыққа байлап пайдаланады.

Делбе – арбаға не шанаға жегілетін көлікті бұрып отыруға арналған әбзел. Оны қайыстан немесе есілген қылдан жасайды. Делбенің ат сулығына байланар екі ұшында ағаш тиегі, кейде темірден жасалған бекітбесі болады. Ұзындығы шамамен 7-10 метр.

Доға - жылқыны арбаға не шанаға жеккенде қамытты тәртеге жалғастыратын әбзел. Доғаны қайың, тал, үйеңкі, емен сияқты мықты ағаштардан иіп жасайды. Ол үшін жұмыр ағаштың иілуге тиісті жерін шауып жұқартып алып, морға салып жұмсартады да, тез арқылы екі жақ басын иіп, қалыпқа салып кептіреді. Доға кеуіп қалпына түскеннен кейін иілген жерінен шығыршық орнатады. Доғаның тәртемен жалғасатын төменгі екі ұшының сыртқы бетін, орнықты болу үшін жауып, ойық жасайды.

Ер – салт мініс әбзелі: өте сапалы, мықты ағаштан шабылады. Ер жасауға қайың, үйеңкі ағаштары пайдаланылады. Ердің жасалуына қарай бірнеше түрлері болады: «Қазақ ер», «Күміс ер», «Құранды ер», және «Ашамай ер». Қазақ ері бес бөлшектен тұрады: алдыңғы, артқы қас, екі қаптал және екі қастың ортасындағы белдік ағаш. Ердің алдыңғы қасы артқы қастан биік болады, бет жағы ою - өрнектермен бедерленеді. Артқы қастың үсті жалпақтау, алқымы тайыз болады. Ердің екі қапталының басы биіктеу, ортасы жатыңқы, аттың арқасына батпайтын болуы тиіс. Ердің осы бес бөлшегі әзірленген соң, алдыңғы қасқа екі қапталды желімен қондырады, осыдан кейін артқы қасты біріктіріп, бел ағашты екі қастың аралығына салып, ағаш шегемен бекітеді. Екі қаптал ағаштарының ердің алдыңғы қасына жақын, орта шенінен таралғы өткізетін тесік қашайды, қапталдың алғы екі басынан құйысқанды жалғайтын және қанжығаға керекті тесіктер дайындалады, осы тесіктер арқылы керекті күмістелген темір шығыршықтармен әдемі айылбастар орнатылады. Ердің бөлшектерін желімдеп болған соң былғарымен қаптап, шеттерін күміс жалатқан шегелермен бастырып қағады. Күміс ерлердің алдыңғы, артқы қасы түгелдей күміспен жабылып, шегелермен, кейде асыл тастармен әшекейленеді. Ал тартпа, таралғы, өмілдірік, құйысқан түгелдей күміспен сәнделеді. Жасалу жағынан өте күрделі ,берік және жайлы да әдемісі – құранды ер. Мұндай ер 18, кейде одан да көп ағаш бөлшектерден құрастырылады. Ердің желімі әбден кепкен соң түйенің көнімен көктеп, ердің кісі отыратын жерін түгелдей қалың былғарымен қаптап тігіп, үстін күміс өрнектермен, асыл тастармен әдемілейді.

Ершік – жегу әбзелдерінің бірі. Ол арба, шанаға жегілетін көліктің арқасына салынатын ер тәрізді болады, қамыт көліктің /аттың/ омырауын қағып, иығын баспау үшін де керек. Оның қос қапталының астына киіз жапсырылады да, сосын тоқым үстіне салынады, содан кейін оның үстіндегі тесігінен өткізілген қайыс айылмен қос тәрте тиісті дәрежеде көтеріліп байланады. Кейде ершіктің орнына ер мен ашамай да қолданылады.

Жабу – малды ыстық-суықтан, шыбын-шіркейден, сона-масадан қорғау не түйеге артқан жүкті жауын-шашынға тигізбеу, кейде сәндік үшін түйе мен бәйге аттарына жабылатын жамылғы. Оны Қазақстанның әр облысындағы жергілікті қалыптасқан дәстүрге сай әр түрлі етіп жасайды. Жабудың қыстық және жаздық түрлері болады. Қыстық жабуды киізден, ал жаздық жабуды терме алашадан, кейде сәнді матадан да тігеді.

Желдік – тоқым мен ер қапталының арасына салынатын, былғарымен қапталған екі бөлек киіз. Олар төмен сырғып түспеуі үшін екі бөлек киіз. Олар төмен сырғып түспеуі үшін екі жерінен тесіп, қайыс тағып байлайды. Оны аттың арқасына ердің оқпаны тиіп, батпауы үшін салады.

Жүген – жылқыны жөнге бұру, байлау үшін қолданылатын әбзел. Қазақ шебері жүген жасауға да көп көңіл бөлген. Оны былғары мен қайыстан т.б. жасаған. Ол үшін қайысты тігіп, өріп, түйіп әшекейлеген. Жүгеннің қайыс, түйме, былғары, өрме жүген деген бірнеше түрлері бар. Былғары жүгенді астына қайыс салып тігеді. Жүген кеңсірік, желкелік, кекілдік, сағалдырық, ауыздық, сулық, тізгін, шылбыр сияқты детальдардан құралады. Тізгіннің қайыстан, ал шылбырдың қылдан өрілгені абзал. Жүген аттың басынан сыпырылып кетпеуі үшін, сағалдырықты аттың жағының астынан тоға арқылы бекітеді. Былғары жүген күмістелген бүркеншектермен әшекейленеді, кеңсірік пен кекілдірік арасын өрмемен жалғастырып, айқасқан жеріне асыл тас орнатады.

Көпшік – ердің үстіне салатын төсеніш. Оны көбінесе тысымен немесе тыссыз жасайды. Көпшікті әдетте киізден, жүн тартқан матадан, жүнін арасына келтіріп, беттестірген қой терісінен, аң терілерінен, сондай-ақ ішіне жылқының қылын салып былғары, жарғақ жастықшалардан жасайды.

Көтерме – атты арбаға, шанаға жеккенде ағаш жетегін көтеретін бау. Бұл бау ершіктің үстінен салынады.

Кісен - /темір тұсау/, жылқыны матау әбзелі. Шеберлер кісенді аттың аяғына темірден келістіріп иіп, аяқққа тиетін жеріне киіз салып, сыртын былғарымен қаптап тігіп жасайды. Кісеннің аттың аяғына салатын жерінің темірі екі бөлшектен тұрады, ашылу, жабылу жағдайы тоға арқылы істеледі, аттың оң аяғына салынатын кісеннің бөлшегінің біреуінде кішкентай шығыр болады, сол шығырдан кісеннің шынжырын өткізгенде бөлшек жабылады, ал екінші аяғына салатын кісеннің бөлшектерінің екі ұшында айқастырып жабылатын кілті болады. Кісен тек кілтпен ашылып, жабылады.

Қамшы – ат ер-тұрмандарының құрамына кіреді. Оны кейде «ат жүргізгіш» деп те атайды. Өйткені қамшыны негізінен көлікті жүргізу үшін қолданады. Ал керек болған жағдайда оны қару ретінде де пайдаланылады. Ондай қамшының сабы салмақты, өрімі жуан және ұзын болып келеді. Қамшы бүлдіргі, сап, алақан және өрімнен тұрады. Оның әрқайсысы әр заттан жеке-жеке дайындалып біріктіріледі. Қамшының сабын тобылғыдан, ырғайдан, тау ешкі және ақбөкеннің мүйізінен немесе еліктің сирағынан жасайды. Қолға ұстайтын жерін былғарымен қаптап, бүлдірге тағады. Кейде қамшының сабын тұтастай былғарымен қаптап, күміспен әшекейлейді. Күміс сапты қамшы көбінесе әйелдерге арналады. Ал ерлер қамшысының сабына темірден бауыр салып, қайыспен немесе жезбен орап сақиналайды. Мұндай қамшыны «сарала қамшы» деп атайды. Қамшының өрімі жақсы иленген қайыстан өріледі. Қамшы өрімін әр түрлі етіп жасау үшін таспа санын өзгертіп отырады.

Қамыт – көлікті арбаға,шанаға жегу үшін пайдаланылады. Оның ат қамыт, түйе қамыт, өгіз қамыт, сияқты түрлері бар. Қамыттың имек ағаштан жасалған қос құлағы болады. Олардың жоғарғы ұштарын қайыспен біріктіріп байлайды. Мұны желке бау деп атайды. Құлақ ағаштарының астына «шұжық» орнатылады. Қамыттың құлақтарына іктелмеген жалпақ қайыс өткізіледі. Оны құлақбау дейді. Құлақбау тәрте мен доғаның бастарын бір-біріне қосады. Ал қамыттың төменгі бастарын бір-біріне қосады. Ал қамыттың төменгі бастарын қосатын жіңішке қайыс тамақбау деп аталады.Оны қатты тартып байлағанда доға бастары тәртеге мықты болып бекиді. Қамыттың сыртын былғарымен, ал ішкі жағын қалың киізбен қаптайды.

Қанжыға - салт атқа бөктерген затты байлайтын жіңішке қайыс таспа. Ердің қапталының артқы алақанындағы тесікке өткізіліп бекітіледі. Ұзындығы 25-30 см. Қанжығаға мысалы, бұғалық арқан, шідер, тұсау, торсық, қоржын, атып алған аң, құс т.б. байлайды.

Қайысқан - ер аттың мойнына кетпес үшін былғарыдан қайыспен астарлап қайып жасалатын әбзел. Кейде ердің артқы қапталына байланатын екі ұшын өрген өрмелі, түймелі құйысқандар да кездеседі. Құйысқанды күміспен өрнектеп әсемдейді. Былғарыдан шашақ, жасап қымбат тастар қадайды. Құйысқанның ортасына былғары қайыстан дөңгелек тігеледі, осы дөңгелектің алдыңғы шеті ердің артқы қапталындағы шығыршыққа байланады, ал аттың құйрығының астына келетін артқы бөлігі ұзын тұтас қайыстан жасалып, ортасынан екіге иіліп, осы иілген жерін таспалап тіледі.

Мұрындық - түйенің, өгіздің екі танауы арасындағы мұрын шеміршегін тесіп, көлденең өткізіп қоятын жіңішке таяқша. Оны қатты ағаштан, көбінесе тобылғыдан жасайды. Мұрындыққа бұйда байлап, сол арқылы көлікті оңға, солға бұрады, жетектейді.

Өмілдірік - ердің артқа кетпеуін қамтамасыз етеді; сонымен бірге сәндік үшін де тағылатындықтан, оны қалың былғарыдан жасап, әшекелейді. Өмілдірік былғарыдан, қайыспен астарланып қайып тігіліп, өріп жасалады. Өмілдіріктің аттың кеудесінің алдына келетін ортасына былғарыдан қайыспен астарлап дөңгелек жасалып, шашақталған баулар салып, күмістелген бүркеншіктер, нақышталған өрнектермен әшейкеленіп, дөңгелек ортасына ақық тастар орнатылады.

Өре - аттың алдыңғы және артқы аяғына салатын тұсау. Өрені қылдан, қайыстан өріп, түйіп, жасайды, аттың аяғына салатын жерлеріне киізден астар салады.Атты өрелегенде өренің бір шетін айқастырып аттың артқы сол аяғына салады.

Сырқырауын – міндетті түрде әбден кепкен, жуандығы білектей, ұзындығы 1,5 метр шамасындағы қайыңнан жасалады. Сықаурынның бір жақ тегістелген жуан басын «алақан», үйшінің жамбасына дәл келетін орта тұсын «жамбастық», ал, жіңішке ұшын «тұтқалық» деп атайды. Қандай қисық ағаш болмасын оны оқтай етіп түзетектін немесе түзу ағашты көңілдегідей етіп ию арқылы оған жаңа мүсін беретін аты шулы тездің қарапайым көрінісі мен құрамы осындай ғана. «Қисық ағаш жатпайды тез қасында» деген халық мақалы да киіз үй сүйегін жасаудағы қарапайым қазақ тезінің орны бөлек екенін аңғартқандай. Әбден кепкен үй ағашын тезге салып түзету үшін, ең алдымен, оларды от қызыуна қақтап, балқытып алу керек. Ол үшін ағаштарын арнайы жасалатын «мор», «обын», «қоз» сияқты «пештерге» салады. Қазақстанның солтүстік аудандарында мор деп аталатын пешті тақыр жерге ұзындығын 3,5 метр, биіктігі мен көлденеңін 30-40 сантиметр етіп, екі қабырғасы мен төбесін кірпіштен не тастан қалайды, бір басынан 2,5 мерт мойын шығарады. Осы мойынға үй ағаштарын тігінен салып, пештің аузынан от жағады. «Обын» атты пеш жерден қазылып жасалады, Ол үшін ұзындығы 3,5метр, тереңдігі мен көлденеңі 40-50 сантиметр ор қазады. Ордың үстіне 3-4 жерден көлденең шабақ ағаштар орнатып, үстінен үй ағаштарын, ұзыннан-ұзақ сұлата жатқызады да, шыммен бүркей жауып, обының бір жағынан от жағады, екінші жағынан түтін шығады. Бұл пештерге үй ағаштарын салып, жібіту ісін үйшілер тіліне «мор салу» не «обын салу» дейді. Қазақстанның көпшілік аудандарында үй ағаштарын дайындау әдісі өте қарапайым келеді, яғни жағылған оттың қозына жібітеді. Мұндай әдісті үйшілер тілінде «қоз салу» дейді. Қоз жасау үшін тездің жанынан мол етіп қой не түйеқұмалақтарынан немесе қидан от жағады да, күлін жинамай орнында қалдырады. Ертеңіне сол күлдің үстіне тағы от жағып, әлі кебе қоймаған дымқыл құмалақ, тезек қалап, лапылдатып жандырмай бықсытып қояды да, от астындағы ыстық күлге алдын ала су бүркілген үй ағаштарын сұғып, 20-30 минуттан соң бір-бірлеп суырып алып, тезге салып өңдей бастайды. Дымдау үй ағаштарын қозға салар алдыңда оның күймей, буланып жылдам жібуіне жағдай туғызады. Кейде қозды құмнан да жасайды. Ол үшін тездің жанына көп қылып ұсақ құм үйеді, оны біраз жаймалап, үстіне қи жағады. Құм әбден қызған уақытта жоғарыда айтылғандай үй ағаштарын балқытып, жібітетін қозбоылп келеді.

Таға - жылқының тосырқамауы немесе мұздан таймауы үшін тұяғына қағылады. Тағаны сом темірден иіп, қақтап, шеге өтетін тесік сай салып жасайды. Бедерлі өкшелік шығарады. Тағаны ат тұяғына басы сайға кіріп тұратындай арнайы шегемен қағады.

Тебінгі - ер-тұрманның құрамына жататын әбзелдердің бірі. Тебінгі бір жағынан әсемдік үшін тағылса, екіншіден, тоқым қысқа болған жағдайда аяқ киімді аттың терінен қорғайды, ал тоқым ұзын болған жағдайда оны жылдам тозудан сақтайды.Қазіргі кезде тебінгіні жеке жасамайды, тек киіз тоқымдарға жапсырылып тігіледі. Халық арасында мұндай тебінгіні тоқымның тебінгісі деп те атайды.

Тепкіншек - жас баланы атқа мінгізгенде қолданылатын ертоқым әбзелдерінің бір түрі.Қазақ халқында 5-6жастағы баланы алғаш атқа мінгізгенде аяғы үзеңгіге жетпейтін болғандықтан, оған арнайы тігіліп, ою-өрнекпен әсемделген тебінгі-тепкіншек қолданылады. Тепкіншекті түрлі-түсті жүн жіппен термелеп тоқылған өрнекті басқұрдан немесе шұғадан т.б. қалың матадан астарлап қоржын сияқты етіп тігеді де,бетін кестелейді.Оны ердің үстіне салады,екі басына бала екі аяғын салып отырады.

Терлік - тоқымның астына салу үшін қойдың жабағы жүнінен жасалады. Шеттерін былғары болмаса матамен көмкереді.Терлік өз атына сай тер сіңіру және аттың арқасына ердің қапталы батпау үшін қажет.

Тоқым - ердің ат арқасына батпауы үшін салынатын төсеніштің бірі. Ол көбіне киізден сырып жасалады. Кейде киіз тоқымның жиегін шұға не барқыт сияқты маталармен көмкеріп, сыртын түгелдей қалың былғары мен қаптайды. Сырма тоқым мен көькерілген тоқымдарды көбінесе әйелдер жасайтын да, ал былғары тоқымдарды шебер ершілер ғана жасайды. Тоқымның көлемі де ,пішілу үлгісі де әр түрлі болады. Әйелдерге арналған көм тоқымдар үлкен, әшекейі көп, ал еркектердің тоқымдары шағын болады.

Тұсамыс – жылқы ұзап жайылып кетпес үшін пайдаланатын әбзел: аттың алдыңғы екі аяғына салынады. Оны жіп қайыс немесе ременнен жасайды. Түсамыстың тиек орнатылған алақаны балақбауы болады. Атты тұсағанда балақбаудың ат шашасы жағында болуы шарт. Тұсамыс болмаған жағдайда жылқыны жіппен де тұсай береді.

Үзеңгі - көлікке міну үшін қажет. Зергерлер оны қоладан құятын болған, темірден қақтап та жасаған. Үзеңгінің екі қабырғасының жоғары жағында таралғы өткізетін тесік болады, ол аяқ киімнің табаны тұратын жері тұтас сопақша болып келеді. Ершілер үзеңгіні кеппеген қайыңнан иіп немесе ойып жасайды, мұндай үзеңгілер атқа жеңіл болады және ол қыста аяқты қарымайды.

Шідер - жылқыны матау әбзелінің бірі. Оны қайыстан, кейде шынжырдан жасайды. Шідер-үш балақ болып келеді. Ол жылқының алдыңғы екі аяғы мен артқы бір тілерсегіне салынады. Әр балақта бір-бірден алақан, тиек және балақ баулар болады. Көп шідердің тұсауын,өресін және балақ бауларын жылқы қылынан жеке-жеке дайындап алып құрастырады. Ал қайыс шідерді сиыр терісінен иленген қалың қайыстан екі қабаттап жасайды. Қос қабатталған қайыс таспамен тігіледі. Мұндай шідердің тұсауы мен өрелігі шығыршық арқылы жалғасады. Өрме шідердің тұсауы мен өрелігі шығыршық арқылы жалғасады. Өрме шідердің үш балағы бөлек өріліп біріктіріледі. Оның балақ баулары қос қабат жіңішке қайыс таспалардан жұмырланып өріледі.

Шілия - қамытты аттың мойнына кетірмеу үшін пайдаланатын әбзел. Шілияны қайыстан тігіп, түйіп өріп істейді, шеберлер күміспен, жезбен қадақтап әсемдейді, әр жеріне қайыстан шашақ жасайды.

3.3 Металл өңдеу

Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі металдардан сан алуан үй бұйымдары, сәндік әшекейлер жасаумен байланысты. Қазақстан жерінде мыс, жез, темір және күміс сияқты металдардан бұйымдар жасау ісі өте көне замандардан басталады. Содан бері ұсталар мен зергерлер ісінде сан қилы жағдайларға байланысты даму және тоқырау кезеңдер де болды. Соған қарамай, ұсталар мен зергерлердің дәстүрлі өнері біздің заманымызға дейін жетіп отыр.

Көшпелі өмір жағдайында қазақ ұсталары мен зергерлерінің арнайы дүкендері болмаған. Кейде ескі киіз үйде немесе қысы-жазы ездері тұратын тұрғын үйлерде жұмыс істеген. Жаздыгүні есік алдындағы үй көлеңкесінде немесе әдейі жасалатын лапастар мен күркелерде отырып, ұсталық құрды. Мұндай жағдай зергерлер ісіне онша қиындық туғыза қоймады, бірақ темір ұсталары үшін өте қолайсыз болды.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының отырықшылыққа не жартылай отырықшылыққа көшу процесінің дамуы нәтижесінде ұсталар өз қыстауларының бір бұрышынан немесе тошала ішінде дүкен жасап, сонда қысы-жазы бірдей жұмыс істеуге мүмкіндік алды.

Қазақ ұсталары мен зергерлері құрал-саймандардың көпшілігін өздері жасап алушы еді. Әсіресе, темір ұсталарының саймандары зергер саймандарына қарағанда шағын және қарапайым келеді. Олай дейтініміз, әдетте, зергерлердің көбі ұсталық өнерді де толық меңгергендіктен, қолдарында темір өңдейтін саймандарды ұстаған. Ал, ұсталардың бәрі бірдей зергерлік өнермен айналыспады. Өйткені, зергерлік кәсіп өте шеберлікті талап етеді ғой. Аса шебер зергерлердің көбі-ақ істеріне қажет болған темір бөлшектерді өздері жасай алатын.

Ұста мен зергерге бірдей қажетті құрал-саймандар — көрік, төс, балға, шапқы, сапты шапқы, тескіш, қысқаш, көсеу, қайшы, шеге жасайтын қалып, металл балқытатын бақыраш не ожау, қалайылау құралы, т. б. Бұларға қоса зергерлерге алтын, күміс өңдеуге арналған шағын төс, әр түрлі кішкене балғалар, бірнеше егеулер, іскенже, күміс үретін түтік, үлкенді-кішілі шапқылар мен тескіштер, сым созатын, шеге жасайтын темір қалыптар, ұшында сан түрлі бедерлері бар көптеген темір қадаубастар, неше алуан күміс әшекейлерді кептеп не құйып жасайтын темір қалыптар, үшкір пышақ, өткір біз, алтын-күміс өлшейтін кішкене бізбен сияқты саймандар болды.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ ұсталары негізінен шаруашылық саймандары — жер ағаш тісі, орақ, тырма тістері, кетпен, күрек, қырықтық, арбаның темір бөлшектері, қақпан, балта, шот; ер-тұрман әбзелдеріне арналған әшекейлер мен ауыздық, айылбас, үзеңгі, таға, кісен; әр түрлі үй бұйымдары — темір адалбақан, ошақ, мосы; қару-жарақ түрлері — пышақ, семсер, сапы, қылыш, найза ұшы, айбалта мен білтелі мылтық сияқты заттарды жасай білді.

Темірден соғылатын заттарды көрік-пеште қыздырып, төске салу арқылы жасаса, мыс, жез, қола, қалайы бұйымдарды, негізінен, балқытып, арнайы қалыпқа құю арқылы орындады. Темірді қыздыру, басқа металдарды балқыту үшін ұсталар қызу-қуатымен сексеуіл шоғын пайдаланды. Мұндайда, әсіресе, сексеуіл өте қолайлы болады. Көмірді, көбінесе, ұсталардың өздері іздеп табатын.

Көп ретте орыс көпестерінен сатып алатын сүймендерден неше түрлі темір заттар жасады. Кейде сүймендерді ұстаның өзі сатып алса, көбіне-кеп темірді жасатушылардың өздері тауып беретін. Күнделікті тұрмысқа пайдаланатын бұйым-дардың ішінде тек темірден ғана жасалатындары онша көп болмады. Өйткені, қазақ даласында темір табу қиынға түсті. Оны, көбінесе, қалалар мен орыс поселкелерінен сатып алды. Сондықтан XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ ұсталары, көбінесе, ауыл шаруашылық құрал-саймандарын жөндеумен айналысты. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап найза, айбалта, қылыш, мылтық сияқты соғыс қару-жарақтарын жасату күрт сиреді. Өйткені, қазақтардың көрші елдермен достығы нығая түскен, феодалдық алауыздыққа ру-ұлыстық қақтығыстарға тыйым салынуына байланысты көпшілік халыққа қару-жарақтың қажеті болмады. Оның өзінде сән қуған ірі байлар, төрелер қазақ ұсталарына болат қанжар, қайқы қылыш, сармойнақ пышақ, күмістеген айбалта сияқты қару-жарақ түрлерін айнала жұртқа сес көрсету мақсатымен, мақтаныш үшін жасататын болған.

Жоғарыда көрсетілген соғыс қару-жарақтарын 1916 жылы ұлт-азаттық қозғалысы кезінде Қазақстанның әр өңіріндегі көтерілісшілер көптеп жасатты. Қара темірді қамырша илейтін қазақ ұсталарының қару-жарақ соғудағы ролі айтарлықтай болды.

Халық шеберлері темірден жасалған кейбір үй бұйымдарын да әдемілеп көркемдеуге тырысты. Мәселен, үш аяқты дөңгелек темір ошақ аяқтарының сырт жағынан шығыршықтар, ішкі жағынан кішкентай алақандар орнатылды. Шығыр-шықтар ошақты көтеру үшін, ішкі алақандар шағын қазан үшін жасалды. Кейде жұмырлап соғылған темірден үш бұрышты ошақтар жасады, ал аяқтарының өн бойын мүсіндеп, өрнектеп көркемдеді. Ұсталар ағаш адалбақанның ілгектерін түгелдей темірден жасап, күміспен безендірді. Әдетте, мұндай темір адалбақандарды көш-қонға ыңғайлы болу үшін, екі не үш бөлектен алмалы-салмалы етіп те жасады. Мұндай адалбақанның өн бойы иілген темір өрнектермен көркемделді, оның бетіне кейде күміс, алтын, жез жапсырылып әсемделді. Осындай темірден жасалған тамаша адалбақанның бір үлгісі Ленинградтағы Антропология және этнография музейінде сақталған. Оны XIX ғасырдың орта шенінде Омбы уезін мекендеген қазақ ұсталары жасаған. Ол үш бөліктен тұрады. Үстіңгі бөлігінің жоғарғы басы ашаланып жасалған да, астыңғы бөлігінің төменгі жағынан үш аяқ шығарылған. Әр бөлімінің төменгі жағы сүйірленген, сыртына алтын қапталған. Бақанның үш жерінен беті алтындалған өрнекті қорғасын әшекейлер жапсырылған.

Зергерлік өнер. Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар — сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекелік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш ертеден-ақ кең тараған заттар. Сондай-ақ, ерлерге арналған — кемер белбеу, кісе, ер-тұрмандарының күмістелген, алтынданған әшекейлердің неше түрлісі өте әдемі жасалды. Ал, жағлан, кебеже, сандық, асадал, төсағаш, адалбақан, піспек, тегене, ожау сияқты үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ бетіне орнатылатын күмістелген әшекейлер мен түрлі түсті шыныдан не болмаса асыл тастардан орнатылған көздері бар заттарды кез келген үйден кездестіруге болатын еді. Қару-жарақ беттерін күмістеу сияқты істермен де айналысты. Жоғарыда көрсетілген сәндік бұйымдар, негізінен, орыс немесе қытай күмісінен жасалды. Шетелдермен сауданың дамуына байланысты қазақ даласына жайылған Россияның күміс және алтын ақшасы, қытайдың қой тұяқ, тай тұяқ жамбылары, поляк күмісі іскерлердің қолына түсісімен, олардан сан түрлі сәндік бұйымдар жасалды. Күмісті, әсіресе, алтынды, асыл тастарды, көбінесе, сәндік бұйымдар жасатушылардың өздері тауып берді. Кейбір қала маңында мекендейтін зергерлер өз күмісінен де сәндік бұйымдар жасап сататын болған.

Халық шеберлері сәндік күміс бұйымдарды жасауда көптеген зергерлік тәсілдерді қолдана білді. Соның ішінде, ең кең жайылған тәсілдер: отқа қыздырып соғу, балқытылған металды қалыпқа құю, кептеу, тыныкелеу, қаралау, темір бетіне күміс шабу, сымкәптеу, сіркелеу, жұқа күміс әшекейлердің астынан бедерлі қадаубастармен батыра ұрып бедерлеу, бізбен безеу, күмістеу, алтындау, дәнекерлеу, оймалау, асыл тастардан көздер орнату және тағы басқалары.

Зергер теңгелер мен жамбыларды балқытып құю арқылы өзіне қажетті мөлшерде күміс кесектерін дайындап алатынды. Оны отқа қыздырып, төс үстінде балғамен жайлап соғу арқылы әр түрлі зергерлік бұйымдар жасауға немесе күміс кесегін әбден қақтап, жұқартқан соң қиып, темір әшекейлер бетіне күмістеуге болады. Құйма бұйымдарды жасау үшін күміс кесектерін шойын ожауда балқытып, арнайы қалыптарға құяды, содан ол суыған соң, өңдеуге кіріседі. Қалып, әдетте, иі қанған балшықтан жасалып, алдын ала мұқият кептіріледі. Құю әдісімен тек күміс бұйымдар ғана емес, сонымен бірге мыс, жез, қола, қалайы және қорғасыннан неше түрлі заттар жасалады. Күміс бұйым бетіне түрлі түсті тыныке жүргізу әдісі Қазақстанның орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарында жиірек кездеседі. Зергерлердің айтуынша, тыныкені көбінесе шыны үгіндісін еріту арқылы алады екен және оны күміс бұйым бетіндегі бізбен безенген іздерге құйып, суығаннан кейін егеумен өңдейтін болған.

Күміс бетіне қарала жүргізуді қазақ зергерлері ертеден білген. Әсіресе, Қазақстанның батыс, солтүстік, солтүстік-шығыс және орталық өңірлерінде қаралау тәсіліне көп мән берген. Күміс бұйым бетін қаралауды «қара бағдар», «қара алтын» кейде «қарала кавказ» жүргізу деп атайтын болған. Бұлай деудің мәні, әрине, кавказ зергерлерінің әсеріне байланысты болса керек. Жазба деректерге қарағанда, Батыс Қазақстан өңіріне Кавказ зергерлерінің өнері XIX ғасырдың бірінші жартысында келе бастағанға ұқсайды. Бұған қосымша қазақ этнографы Э. А. Масановтың зерттеулері бойынша, күміс бетіне қарала жүргізу өнері Орта Азия зергерлеріне XIII— XVI ғасырдан бері белгілі екен. Автор содан бері зергерліктің бұл тәсілі қазақ даласына XIX ғасырға дейін беймәлім болып келуі шындыққа үйлеспейтіндігін ескере келіп, қаралау тәсілін зергерлердің кавказдықтар әсерінен, яғни XIX ғасырдан, әлдеқайда бұрын білгендігін дәлелдейді. Оның үстіне, қазақ зергерлерінің айтуынша, олар қараны өздері жасапты. Оның құрамы — күміс, мыс, қорғасын және күкірттен тұратын көрінеді. Бұл құрамдардың арасалмағы әр түрлі болады. Мәселен, күміс пен мыс бір-бір есе болса, қорғасын мөлшері күмістің жартысына тең болады, күкірт металдардың балқуына байланысты көз мөлшерімен қосылады. Осы құрамды шойын ожаушаға салып ерітіп, әбден араластырған уақытта қап-қара қоймалжың пайда болады. Мұны көбінесе осы күйінде қара жүргізетін күміс бұйымның бетіне жағып, суытады. Артық қалған қара қоспаны суытып алып, майдалап үгіп қояды да, керек болған уақытта қара ұнтақты күміс бұйымның бетіне жүргізілген ою-өрнек үстіне себеді. Ал, отқа қыздырғанда ол қайта еріп, күміс бетіндегі іздерге жабысып қалады. Оны әбден суып, кепкен соң егеумен өңдеп, былғары және киіз ысқыштармен жалтырата ысады. Қарала жүргізілетін күміс бұйымға түсірілетін оюды алдын ала сызып алып, өткір біз үшімен безейді, содан кейін оның үстіне қарала жүргізеді.

Қараланы, көбінесе, әйелдерге арналған күміс білезік, қапсырма, сырға, жүзік, белбеу, еркектердің кіселеріне, кейде ер-тұрман әбзелдеріне, тағы басқа да үй бұйымдарын көркемдеуге де жиі пайдаланады. Темірден соғылатын әр түрлі әшекейлер бетіне күміс шабу тәсілін, көбінесе, ер-тұрман әбзелдерін көркемдеу үшін қолданады. Мұнымен бірге белбеу, кісе және ағаштан жасалатын көптеген үй бұйымдарын безендіретін оюлы темір әшекейлердің беттеріне, көбінесе, күміс шабылады. Ол үшін темір әшекейлердің беттері өткір шапқымен өте жиі шекіліп, оның бетіне бөлек қақталған жұқа күмісті жеңіл балғамен жайлап, кіріктіре соғу арқылы орындалады. Бұл тәсіл Қазақстанның барлық ай-мақтарына ежелден бері кеңінен тараған. Күміс шабылған темір әшекейлердің бетінен әр түрлі ою-өрнектер ойылып, оның бетіндегі күміс қабық сыпырылғанда ар жағынан қара темір көрініп тұрады. Оны жалған қаралау дейді. Күмістелген темір әшекейлердің беттері бізбен безеу, алтындау, қаралау, тас орнату тәсілдерімен де қосымша көркемделеді.

Сымкәптеу тәсілімен әйелдерге арналған қапсырма, шолпы, түйреуіш, білезік сияқты шағын күміс әшекейлер жасалады. Ол үшін таза ақ күмістен жіңішке сымдар арнайы темір қалып арқылы созылып, сол сымдардан жоғарыда көрсетілген әшекейлер жасалады. Әдетте, күміс сымдарды төске салып жазады, содан кейін оларды арнайы жасалған күміс шеңбердің ішінде, арасынан саңылау қалдыра қырынан қатарластыра ор-наластырып, ұштарын шеңбердің ішкі жиегіне дәнекерлейді. Мұндай әшекейдің дәл ортасына асыл тастардан көздер орнатылады. Әдетте, сымкәптеу тәсілімен жасалған әшекейлер қызылды-жасылды бағалы тастармен үндесіп, әсем көрінеді. Сымкәптеу тәсілімен жасалатын әр түрлі күміс әшекейлер Қазақстанның барлық өңірлерінде кездеседі. Соған қарағанда, бұл бұйымның орындалуы асқан шеберлікті қажет еткенімен, оны қазақ зергерлерінің көпшілігі-ақ жақсы меңгергендігі байқалады.

Қазақстанның батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік аймақтарында әйелдерге арналып жасалатын алтынданған үлкен білезік, жүзік, сақина, алқа, өңіржиек, қолтықшалар беттеріне сіркелеу тәсілімен геометриялық өрнектер жүргізіледі екен. Құйылған не қақталған күміс бетіне сірке түсіру үшін, темір қалып арқылы күмістен жіңішке сым жүргізіп созып, оны өткір пышақпен ұсақтап турайды, содан оларды тегіс бетті екі жалпақ темірдің арасына салып, айналдыра домалатудың нәтижесінде күміс кесінділерін біркелкі домалақ сіркеге айналдырады. Күміс бұйым бетіне «бура» деп аталатын ақ үгінді — дәнекер — себеді. Оның үстінен белгілі тәртіппен қажетті әр түрлі өрнек жасайды. Күміс сіркелер отқа қыздырған уақытта себілген орнында дәнекерленіп, бұйым бетіне біте қайнасып, жабысып қалады. Сірке түсірілген бұйым бетіне үлкенді-кішілі асыл тастар, маржандар, түсті шынылар орнатылып көркемделеді. Сонымен бірге, көпшілік жағдайда бұйымның бет жағы түгелдей алтынмен буланады, оны «алтындау», «алтын жалату» деп те атай береді. Күміс тана, сырға салпыншақтары, түйме және үй бұйымдарының бетіне шегелейтін күміс әшекейлерді жасау үшін, көбінесе, ақ күмісті жұқартып қақтайды, оны арнайы жасалған қалыпқа қорғасын кесегімен қоса балғамен соғу арқылы, яғни кептеу тәсілімен дайындайды. Қалыптың өзін екі түрлі етіп темірден жасайды. Бір түрі — қыздырылған қалың темір кесегіне белгілі күміс бұйым формасын бере темірді батыра соғып, қуыс қалып жасау болса, екінші түрі — дәл осы тәсілмен қорғасын кесегіне белгілі форманы батыра ұрып, қалып жасау. Кейде қорғасын кесегіне қойылған қақталған күмістің үстінен жұмыр басты қадаубастармен батыра соғып, күміс әшекейлердің бетіне бедерлі ою-өрнектер де жасайды. Мұндай әдіспен, көбінесе, күміс таналар мен шашбау шолпыларын дайындайды. Төске салу не құю арқылы жасалатын білезік, жүзік, сырға, тана сияқты күміс бұйымдардың бетіне кішкене шапқы немесе ұшында әр түрлі өрнектері бар қадаубастармен шеку тәсілімен де оюлар түсіріледі. Кейбір үй бұйымдарының, әсіресе, ердің алдыңғы және артқы қастарының бет жақтары қақталған таза күміспен қаптала көркемделгенде, оған оймалы оюлар ойылумен бірге сызу, безеу арқылы да ою-өрнектер жүргізіледі.

Қазақ зергерлері таза алтыннан білезік, сырға, сақина, жүзік соққан, сонымен қатар құю әдісімен де жасаған. Бірақ, таза алтыннан жасалатын сәндік бұйымдар өте қымбатқа түсетіндіктен, оны тек ірі байлар ғана жасатқан. Қазақстанның батысы мен оңтүстігіндегі күміс әшекейлердің бетіне алтын жалату, алтынмен булау немесе қақталған жұқа алтынмен көркемдеу жиірек кездеседі. Зергерлердің айтуынша, күміс бетіне алтын жалату мен алтын булаудың айырмашылығы болмаған. Бұл тәсілді «алтынмен аптау» деп атаған. «Аптау, булау, жалату» деген ұғымдар бір-бірімен үйлеседі. Бетіне сынаппен араластырылған дәнекер себілген күміс бұйымға алтын ұнтағы қоса себіліп, отқа қыздырылғанда, алтын жылдам ериді. Алтын ерітіндісін түтікпен үріп, күміс бетіне түгел жаюды алтын жалату, алтынмен аптау не булау дейді. Алтынмен булау деудің де жаны бар. Өйткені, қыздырылған сынаптан бу шығарады да, алтынның күміс бетіне берік жабысып қалуына жағдай жасайды. Күміс бетіне алтын жалатудың тек қана отқа қыздыру арқылы орындалатындығы туралы бұдан бұрын жарық көрген әдебиеттерде де деректер бар. Күміс бетіне жағылатын алтынның жұқалығы сондай, оның астындағы күміс бетіне сызу, безеу арқылы жүргізілетін өрнектер анық көрініп тұрады. Ал, темірден не шойыннан жасалатын үй бұйымдарының бетін жалату тәсілімен алтындауға болмайтындықтан, оларды тек қақталған алтынмен ғана көркемдейді екен. Онда да қақталған алтынның буына қорғасын құю арқылы темір бетіне дәнекерленеді.

Кез келген күміс бұйымдардың беттеріне әр түрлі асыл тастар мен түсті шынылар орнату тәсілін қазақ зергерлері жиі қолданды. Ол былай жасалады: көз есебінде орнатылатын дөңгелек, сопақ не төрт бұрышты тастарға күмістен жүргізілген жиектер арқылы дәнекерленіп орнатылады. Қазақ зергерлері жиектерге орнатылатын тастың түсіп қалмауын ойластырумен бірге, оның әсемдігін де мұқият ескеріп отырған.

Әр түрлі бұйымдарды көз салып әсемдеу үшін қолданатын асыл тастардың түрі көп. Оның ішінде гауһар, лағыл, інжу, сутас (хрусталь) сияқты аса бағалы тастармен қоса, ел ішіне кеңінен тараған ақық, маржан, меруерт, сыңғыр, перезе және түрлі түсті шынылар, көгілдір тыныке жиі қолданылды. Бұл тастардың көпшілігін сатып алып отырған, ал кейбіреулері қазақ даласынан да табылып жатты. Әшекейге көз салатын асыл тастар мен түсті шынылар болмай қалғанда жай түссіз шынының астына қызылды-жасылды мата төсеп, немесе көзді күмістен жасап, оның бетіне қарала жүргізген көрінеді.

Негізінен, қазақ зергерлерінің ісі әйел әшекейлерін жасауға байланысты болса, сол әшекейлердің ең бастыларына жеке-жеке тоқталуымыз артық болмас.

Әйел әшекейінің ең қымбаты ұзатылатын қыздың үйінен киіп шығатын бас киімі — с ә у к е л е. Оның негізін ақ киізден биік конус тәріздендіріп жасайды. Сыртын қызыл шұға немесе қам-қамен тыстап, алтыннан, күмістен, әр түрлі асыл тастардан, түсті шынылардан әшекейлер тағып құндызбен жиектеледі. Сәукеле ұзатылатын қыз әкесінің тапсыруы бойынша алдын ала дайындалады. Алтын, күміс әшекейлері, гауһар-інжу тастары мол сәукелелердің құны тіпті қымбат болады. Мәселен, осындай қымбат сәукелелердің Бөкей ордасында кездескен бір түрінің құны күміс ақшамен 1000 сомға бағаланған екен. Ал, Семей төңірегінде 2000 сомға жеткен көрінеді. Өткен ғасырдың орта шенінде Жетісу атырабында жасалып, Ленинградтағы Антропология және этнография музейіне сыйланған бір сәукеле жүз жылқының құнына бағаланғаны да белгілі. Әрине, мұндай қымбат сәукелелер сирек кездеседі.

Сәукеленің жалпы кескінінің, жасалу принциптерінің біркелкілігін қолда бар деректер дәлелдейді. Негізгі айырмашылық — олардың әшекейленуінде ғана.

Әйелдерге арналатын әшекейдің ең көбі — білезік. Оны қыз-келіншектер де, орта жастағы әйелдер мен үлкендер де салады. Білезік көбіне күмістен, кейде таза алтыннан да жасалады. Тек күмістен соғылған білезіктердің өзі Қазақстанның әр өңірінде әр түрлі болады. Жергілікті өзгешеліктер оның жасалу, әшекейлеу тәсілінен де, көлемінен де, сыртқы мүсінінен де байқалады. Мәселен, Қазақстанның шығыс, оңтүстік-шығыс аудандарына, негізінен, жұмырланып және төрт қырланып соғылатын білезіктер тән болса, солтүстік және орталық Қазақстанға жұқартыла соғылған жіңішке білезіктер тән, оңтүстік өңіріне құйма сом білезіктер, ал батыс пен оңтүстік-шығысқа өте көлемді сырты алтынмен буланатын көзді білезіктер тән. Әрине, осы келтірілген білезік түрлерінің әрқайсысының ішінде айтарлықтай өзгешеліктер байқалады. Ол, негізінен, әр атырапта көптеген шеберлер мектебінің болғандығының айғағы. Бұған қоса бірнеше асыл тастардан тұратын үзбелі білезіктер де кездеседі. Олардың негізі күмістен жасалады да, сырты алтындалып, әр үзбенің үстіне әр түрлі тастардан көздер орнатады. Мұндай білезіктерге жиі қолданылатын тастар — ақық, перезе, ағат, т. б. Қазақстанның батысы мен оңтүстік-батысында жасалатын көлемді білезіктерге арнайы тағылатын шынжырлар ұшына 2—3 сақина, жүзіктер ілінеді. Мұндай білезіктердің сыртына сіркелеу әдісімен, негізінен, геометриялық өрнектер жүргізіледі.

Білезіктің бауыры топса арқылы ашылып-жабылатын да түрі болған. Мұндай білезіктерді білекке салу да оңай, олардың көркемділігі де айтарлықтай әдемі болады. Қаралаған топсалы білезіктерді біз Маңқыстау, Көкшетау және Қазақ ССР-інің Орталық музейлерінен (қазіргі Қазақстанның Мемлекеттік Орталық музейі) кездестірдік деп жазған екен Х. Арғынбаев

Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын әшекейінің бірі — әйелдерге арналатын әр түрлі сақина мен жүзіктер. Сақинаны, көбінесе, күмістен, кейде алтыннан жасатады. Сақинаның жасалуы жүзікке қарағанда оңай. Өйткені, оның сыртына шапқымен шеку, бізбен безеу әдісімен орындалатын қарапайым ою-өрнектерден басқа ештеңе жүргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою-өрнексіз жасалатындары да аз емес. Ал, жүзік жасау анағұрлым күрделі және оның сан алуан түрлері болады. Жүзіктің үстіңгі бетіне әр түрлі асыл тастардан, түсті шынылардан немесе күмістің өзінен көз, балдақ, отау, құс тұмсық орнатылады. Бұл қосымша мүсіндер жүзік сақинасының үстіңгі жағына дәнекерленеді.

Қазақстанның батысы мен оңтүстік-батысында құдағи жүзік деп аталатын өте көлемді және аса сәнді жүзік жасалады. Мұның бауырында екі саусаққа бірдей кигізетіндей қосарланған екі сақинасы болады. Ал, жүзік беті көлемді келеді. Сонымен бірге асыл тас, түсті шыныға қоса, міндетті түрде, алтындалып әсемделеді. Мұның құдағи жүзік аталу себебі де бар. Әдетте, оны ұзатылған қыздың енесіне, яғни құдағиларына бір жылдан соң тарту ету үшін арнайы жасатады. Бірақ, барлық құдағиларға бірдей мұндай дәстүрлі тарту жасалмайды. Құдағи жүзік жаңа түскен келініне аналық мейірім шуағын төге білген парасатты құдағиларға ғана сыйға тартылатын дәстүрлі сыйлық. Оны, әдетте, оң қолының ортаңғы екі саусығына кигізгенде, төрт саусақ сыртын түгелге жуық жауып тұрады.

Әйелдердің құлаққа салатын сырғалары әркелкі болып жасалады. Сырғаны бой жеткен қыздар, жас келіншектер тағады. Ал, жасы келген әйелдердің сырғалары болғанымен, оны құлақтарына тақпайды. Өйткені, революцияға дейінгі қазақ әйелдері жаулық тартып, кимешек киген. Кимешек құлақты жасырып тұратындықтан, сырға тағудың қажеті де болмаған.

Сырғаның айшықты сырға, ай сырға, тұмарша сырға, салпыншақты сырға, қозалы сырға, тасты сырға, алтын сырға, күміс сырға, қарала сырға, иықты сырға, қоңырау сырға, күмбезді сырға, сояу сырға деп аталатын түрлері бар. Сырғалардың атаулары, негізінен, олардың сыртқы көрінісіне, қандай металдан жасалғандығына немесе жасалу тәсіліне қарай қалыптасқан.

Бой жеткен қыздар шолпы тағатын болған. Шолпыны күміс теңгеліктердің бірнешеуін бір-біріне кішкене шығыршықтар арқылы жалғастырып жасайды, ең үстіңгісіне күміс шынжырдан немесе матадан ызылған бау тағады. Бауды, әдетте, бұрыммен қоса өріп қояды. Кейде шолпыны сымкәптеу тәсілімен ортасына тас орнатып немесе қолдан соғылған дөңгелек күміс таналардың бетіне тыныке, қарала жүргізіп, шекіп-өрнектеп жасайды.

Қазақ әйелдерінің сәндік бұйымының бір тамаша үлгісі — а л қ а. Алқаның аса көркем әрі күрделі түрі Қазақстанның батыс және оңтүстік-батыс өңірінде кездеседі. Оны өңіржиек деп те атайды. Бұл алқалар бір-біріне шығыршық арқылы жалғасады және бірнеше төрт бұрышты әшекейлерден құрастырылады. Әр әшекейдің ортасына, жиектеріне асыл тастар орнатады. Мұндай әшекейлер әбден жұқартылған және іші қуысталған күміс қабатынан жасалады, арасына ақ балшық толтырылады.

Мойынға тағып жүретін әшекейдің бірі — тұмарша. Оны шебер зергерлер күмістен не бұрыштап, не жұмыр түтікше тәріздендіріп жасайды және мойынға іліп жүретін әсем шынжыр бау тағады. Бұлардың іші қуыс болады, онда дұға сақталады. Мұның өзі ерте кездегі қараңғы халықтың дінге деген нанымынан туған. Тұмар адамды пәле-жаладан, тіл-көзден сақтайды деп білген. Сондықтан, тұмаршалардың осындай «қасиетіне» табынған жұрт оны күмістен жасатып, сыртына неше түрлі зер жүргізіп, алтынмен булатқан. Мұндай тұмаршалардың өте әсем түрлері Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық (қазіргі Қазақстанның Мемлекеттік орталық музейі) және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің (Қзақстан Республикасының) Мемлекеттік өнер музейлерінде сақталуда.

Қазақ әйелдерінің киімге тағатын күміс әшекейлері де мол болған. Бұлардың қатарына: қапсырма (қаптырма), тана және әр түрлі түймелер жатады. Қапсырма екі бөлек жасалады да, бір-бірімен ілгек арқылы жалғасады, түйме орнына қолданылды. Қапсырманың өңірге тағылған екі бөлігінің сыртқы формасы да, бетіне жүргізілетін ою-өрнегі де, ортасына орнатылатын тастары да бірдей. Олардың ішінде қарапайым, бір үлгіде жасалған түрлері өте көп кездеседі. Мәселен, Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық музейінде (қазіргі Қазақстанның Мемлекеттік орталық музейі) сақталған күміс қаптырма. Өсімдік тектес ою-өрнек-термен қарала жүргізу арқылы әсемделген. Осы музей қорында Қазақстанның оңтүстік-батысында жасалған бұдан басқа да өте көркем қапсырмалар сақталған. Бұлар үш бөлек ақық тастарын жеке-жеке күміс негізге орнатып, өзара ілгектермен бірігетін етіп жасалған. Әрқайсысының астыңғы ілгектерінен шынжырлы салпыншақтар және екі шеткісінің жанынан қос шынжыр ілінген. Мұның бәрі әдемілік үшін жасалған. Қапсырманың сымкәптеу тәсілі арқылы оймалы өрнектермен сәнделіп, ортасына асыл тастар орнатылатын өте күрделі және әдемі түрі болған, Мұндай қапсырманың үлкен талғаммен жасалған данасы Ленинградтағы Антропология және этнография музейінің қорында сақтаулы тұр. Қапсырманың бұлардан басқа да кескінде жасалатындары аз емес.

Әйелдер үшін зергерлердің көп жасайтын әшекейлерінің бірі — үлкенді-кішілі түймелер. Оны, көбінесе, ішін қуыстап, әр түрлі кескін бере күмістен жасайды, сыртына зер салады. Мұндай түймелерді торсылдақ түйме деп атайды. Шағын түймелерді, көбінесе, асыл тастарды тесіп, оған күміс өткізу арқылы, кейде түсті жұмыр тастарды қоршауларға орнатып та жасай береді.

Зергерлердің әйелдерге лайықты дөңгелек күміс тана, күміс оймақ, тіс шұқығыш, құлақ тазалауыш, қолтықша сияқты әшекейлерін көптеп кездестіруге болады. Ендігі бір зергерлік өнер туындылары — кісе, кемер белбеу. К і с е — жасы келген еркектерге арналып жасалады. Оны әдетте сырт киімнің сыртынан буынады. Сондықтан, олардың ұзындығы 1,5—1,8 метр, ені 4—5 сантиметр шамасында болады. Мұндай кіселердің негізі қалың былғарыдан екі қабатталып жасалады да, сыртына күмістен, алтыннан және асыл тастардан сан алуан әшекейлер орнатылады. Кісеге былғарыдан жасаған үлкен қалта (кісе) пышақтың қыны және бірнеше жалған қалталар, яғни шағын салпыншақтар ілінеді. 1733—1737 жылдары жасалған осындай кісенің бір тамаша данасы СССР Ғылым академиясының Ленинградтағы Антропология және этнография музейінің қорында сақтаулы болғандығын Х. Арғынбаев жазады. Бұл кісе музейге бұрынғы Қостанай уезінен келіп түскен. Оны тапсырушының айтуынша, кісе Уәлихан балаларының бірінікі болса керек.

Орта жастағы не жігіт ағасы болған сал-серілер кезінде қамзол сыртынан кемер бел-беулер буынған. Кемер белбеу адам белін бір ғана орайтындай қысқа болады, екі басына темірден қапсырма орнатылады, сырт жағының өн бойы күміс, асыл тас әшекейлерімен безендіріледі. Мұндай белдіктерді әйелдер де пайдаланды. Еркектерге арналған кемер белбеулердің негізі жібек, барқыт немесе шұғадан жасалды.

Ұзатылатын қыздарға арналған үзбелі күміс белбеудің бір тамаша үлгісі Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық музейінде сақтаулы тұр. Ол белбеудің бастарына, яғни қапсырмасына өте көркем өрнектер жүргізумен бірге үш бірдей ақық тастар орнатылған. Қапсырманың екі жағынан күміс шынжырлармен жалғастырылған 14 дөңгелек күміс таналардың орталарына перуза тастары орнатылып, күміс сыртына алтын жалатылған.

Кісе болсын, кемер белбеу болсын, олардың өн бойына орнатылатын күміс әшекейлердің беттеріне ою-өрнектер безеліп, қарала, тыныке жүргізіледі, кейде алтынмен де апталады.