Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева
жүктеу/скачать 4.5 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Құбыжық Бау-бақшаның қақ ортасына ұзын сырық шаншылып, сол сырықтың жоғары жағы тесі- ліп, көлденең шыбық өткізіліп, оған əбден ес- кірген көне шапан кигізіп қойған. Шапанның екі жеңіне екі қалбыр ілініп, олардың ішіне қиыршық тастар салынған. Сəл жел тұрса болды: жаман шапанның жеңі желбіреп, қал- бырлар тынымсыз қозғала бастайды. Олар қоз- ғалғаннан кейін, олардың ішіндегі қиыршық тастар қарап жата ма?! Қайдағы-жайдағы қор- қынышты дыбыстар шығады. Кейде одан құс- тар түгіл, бала-шағалардың өзі шошиды. Ал ит- құстың аты ит-құс!.. Дегенмен, хайуанат атаулы адамнан қорықпайды, осындай адамға ұқсас еместерден қорқады! [9, 408-409]. Айырмашылық Бір емес, бірнеше жыл бойына хайуанаттар бағында, кейінірек циркте өнер көрсеткен кəрі Маймыл гастрольде жүргенде қашып шығып, өзі туып-өскен ну орманға қайтып оралды. Ол, əрине, құрдан-құр келген жоқ, талай-талай əң- гіме ала келді. Соның ең бастысы – адамдар қақында. - Мен олардың студенттерге оқыған лек- цияларын тыңдап көрдім, - дейді кəрі Маймыл. – Өздері айтпасты айтып, істеместі істейді екен. Кейде тіпті төбе шашың тік тұрады! Олар бізді Адам бола алмай қалғандар деп есептейді. Ал мен оларды Адам болудан қалғандар деп санаймын!.. [9, 392-393]. Мына бір əңгіменің кейіпкері хайуанаттар болғанымен, олардың астарында адам жатқаны баршамызға түсінікті. Мəтінде жазушы Түлкі мен Қарсақты өзара сырластырып, соңында «Қорқаудың жанында қалғып кету қауіпті!» деген түйінді ой айтады. Сіз қалай ұйықтайсыз? Түлкі мен Қарсақ он-он бес ай жолдас бол- ды. Сол аз ғана уақыт ішінде Қарсақтың бір байқағаны – Түлкінің, ерекше ұйқысы: қалғып жатыр ма, ояу жатыр ма – белгісіз. Бір көзі жұмулы болса, бір көзі міндетті түрде ашық болады. - Түке! – деді бір орайы келгенде Қарсақ досы. – Сіз осы жалпы ұйықтайсыз ба?! - Оны неге сұрадың? - Бір көзіңіз жұмық, бір көзіңіз ашық жа- тады үнемі. - А-а-а! Ол – соңғы жылдары тапқан əде- тім ғой. Бұрын кəдімгі басқа бауырларым сияқ- Қадыр Мырза Əлидің ғибратты əңгімелеріндегі сентенциялар 219 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 ты екі көзімді де тарс жұмып, қамсыз қалғушы едім. Енді сонымнан айрылып қалғандаймын... - Неге? - Түрлі жағдайларға байланысты... Қорқау Қасқырмен біраз уақыт қоңсы болуыма тура келген. Жалпы кімнің ұйқысы болмасын... қа- тар жатқан көршісіне байланысты ғой! Қор- қаудың жанында қалғып кету қауіпті! [9, 395]. Неліктен қорқаудың жанында қалғып кету қауіпті?! Себебі, қорқау халық танымында жа- ғымсыз мəнге ие. Бұл сөз ауыспалы мағынада адамдардың залымдығы мен озбырлығын біл- діреді. Сөзіміз дəлелді болу үшін Қазақ əдеби тілі сөздігіндегі бұл атаудың түсіндірмесін келтірейік: «ҚОРҚАУ з а т. 1. Малға шабатын ит тұқымдас жыртқыш аң. Алғаш ақырып қалған аруана аздан соң өзіне қарсы жүріп келе жатқан жарық жұлдыз тəріздес қызылды-жа- сылды отттардың дала қ о р қ а у л а р ы – көкжал қасқырлардың көздері екенін білді (С. Досанов, Қыран). 2. а у ы с. Жауыз, залым, оз- быр. Сенің еліңнің əйелдері сұмпайы, еркек- тері нағыз қ о р қ а у, ал сен бəрінен жек- сұрынсың (Ж. Аймауытов, Шығ.)» [11, 92]. Демек, озбыр, жауыз адамнан жаманшы- лықтың бəрін күтуге болады. Сондықтан да автор мəтінді «Қорқаудың жанында қалғып кету қауіпті!» деген сентенциямен түйіндейді. Бұл сентенцияны контекстен тыс та қолда- нуымызға əбден болады. Көлемі жағынан ық- шам, мəні астарлы. Жазушының «Уайым мен Үміт» атты ғиб- ратты əңгімесіндегі Уайым мен Үміт атты кейіпкерлер бір-біріне контекстік антоним болып тұр. Үміт – белгілібір істің, ойдың жү- зеге асуына білдірілген сенім, дəме [12, 60] бол- са, Уайым – Адамның жан дүниесіндегі сағы- нышпен, рухани мұқтаждықты сезінумен бай- ланысты құлазу, қайғыру сезімі; мұң [13, 644]. Яғни бұл екі кейіпкерлер мінезі бір-біріне қа- рама-қарсы. Бірі үнемі алда жақсылық болаты- нына сенсе, екіншісі үнемі сары уайымға са- лынып, қара аспанды жерге төндіріп отырады. Контекстік антоним түзіп тұрған Үміт пен Уайымды кейіпкер етіп алу арқылы, автор адам арманының əр кез биік болу керектігін, жақ- сылыққа сену керектігін үндейді жəне ол ойын кейіпкер лебізі арқылы, мынадай сентенциямен түйіндейді: «Ерте ме, кеш пе адам арманына жетпей қоймайды. Тіпті бұл өмірде көрмесе, ол өмірде көреді қызығын!» Уайым мен Үміт - Былай жүрсең – өтірік, былай жүрсең – өсек; былай – жүрсең ауру, былай жүрсең – азап. Қайда барсаң – қорқыттың көрі! Міне тағы да бір күн батып барады. Ертең де күн батады. Бүрсүгіні де күн батады. Көзді ашып жұмғанша ақырғы күнің де батып үлгереді! – деді əппақ ақ шүберектей боп-боз болған Уайым. - Қойыңызшы! – деді Үміт екі бетінің нұры тамып. – Қайдағы- жайдағыны айтпай! Аспан- ды алақандай, жерді тебінгідей қыласыз да отырасыз. Күн бүгін батса, ертең шығады. Ертең батса, бүрсүгіні шығады. Ерте ме, кеш пе адам арманына жетпей қоймайды. Тіпті бұл өмірде көрмесе, ол өмірде көреді қызығын! [9, 401]. Бұл мəтіннің философиялық түйіні тек жақ- сылыққа сенуге шақырумен ғана шектелмейді, сонымен бірге бұл сентенцияда біздің діни сеніміміз бойынша адам өмірінің фəни мен бақидан тұратын да еске салады. Яғни, адам бұл өмірде көрмеген қызығын, о дүниеде көре- тіндігін, өмірдің жалғасатындығын айтады. Төменде берілген «Биалай мен қолғап» шағын əңгімесінінен алар ғибратымыз өте үл- кен. Атасы мен немересінің арасындағы əңгі- меге құрылған бұл мəтін адамдарды бір-бірімен тату болуға шақырады, бірлікке үндейді. Жа- зушы Қадыр Мырза Əли бұл ойын мынадай сентенциямен түйіндейді: «Жақындық бар жерде жылу бар». Бұл сентенция конткестен тыс қолданылуға да сұранып тұрғандай əсер етеді, себебі «Жақындық бар жерде жылу бар» сентенциясы осы контекске баулаулы емес, оны күнделікті өміріміздегі басқа да жайттарға бай- ланысты да қолдануымызға болады. Формасы жағынан да өте ықшам, берер мəні өте зор. Мəтінге зер салайық: Биялай мен қолғап - Ата, ата! Биялай кисем қолым тоңбайды. Ал қолғап кисем-ақ болды тоңа бастайды. Неге олай?! - Биялайдың ішінде төрт саусағың біріне бірі жақын тұрып жылу береді. Ал қолғапта əр саусақ өз алдына дара қалады. Жалғыздың аты жалғыз. Біраздан кейін тоңа бастайтыны сол! Жақындық бар жерде жылу бар [9, 424]. Алдыңғы мəтінде атасының немересіне айт- қан өсиеті берілсе, мына мəтінде əжесінің не- мересіне айтқан ақылы арқылы, барлық оқыр- манды еңбекқорлыққа, еңбексүйгіштікке үн- дейді. Əжесі немересіне «Еңбекті қуаныш деп А. Н. Хасенова 220 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 1(147). 2014 түсінетін адам ешқашан қартаймайды» деп үлкен өсиет айтады. жүктеу/скачать 4.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|