Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

64 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
сезімдік құбылыстар талданады. Қожайынның 
үйінде болып жатқан нақтылы оқиғамен қатар 
қарт суретшінің өткен өмірінен сыр шертуі 
композициялық шегіністер арқылы суреттеледі. 
Мұнда ішкі монологтың бір элементі болып 
табылатын – еске алу, өткенге ой жіберу, шегі-
ніс молынан пайдаланылады.
Шығарма композициясы қосəлемемділік прин-
ципі бойынша құрылған. Повестің композиция-
лық бітімінде уақыт ішіндегі уақытты бейнелеу 
арқылы қаламгер Шалдың бүгінгі пұшайман 
хəлі мен бұрынғы бақытты өмір тынысын жи-
нақы қалыпта жарыстыра баяндайды. Шалдың 
өмірін күрт өзгерткен белгілі бір оқиғаның 
ойына оралуы санасының түкпірінде тығылып 
жатқан сан түрлі əсерлердің, ұғым-түсініктер-
дің тууына түрткі болады. Ол жас кезіндегі 
қызықты, бақытты шақтарын еске ала отырып, 
тұңғиық ойға беріледі. Шығармада өткен мен 
қазіргі уақыт жымдасып, өткен күндер елесі 
кейіпкер жадында қайта жаңғырады.
Шығармада өмірдің өзінде өркен жайған
мəңгілік трагедиялық қайшылықтарды бейне-
леу тəсілі болған контраст поэтикасы үлкен 
көркемдік қызмет атқарады. Шалдың арман-
шыл да таза, бірақ əлеуметтік ортадан көп таяқ 
жеп, теперіш көрген сыршыл сезіміне Қожайын-
ның атақ пен ақшаны барлығынан жоғары қоя-
тын, жалғанды жалпағынан басып, адамгер-
шілік заңдарынан да аттап кете алатын есебі 
қарсы қойылған. Екі кейіпкердің əлемі, екі 
дүниетаным параллель өрбиді. Қожайынның 
əлемі бүгінгі болып жатқан оқиғалармен өзек-
тес болса, Шалдың оқиғасы өткен күндерді қоз-
ғайды.
Екі кейіпкердің əлемін суреттеудің өзіне 
сай лексикалық, стилистикалық бейнелеу құ-
ралдары бар. Қожайынға қатысты желіде қыс-
қалық, нақтылық басым, бейнелілік аз. Шал 
«əлемінің», ой толғауының композициялық 
құрылымы, баяндау тəсілі кейіпкер өмірінің 
сезім қозғалысының интонациясын, динамика-
сын танытарлық сөйлем соңындағы леп бел-
гілер... көп нүктелер, үзік-үзік ойдың желісі 
арқылы беріледі. Шал реалды болмыстан ал-
шақ, оның өз əлемі бар. Ол қиялдың жетегімен 
өз «əлеміне» саяхат жасайды. Суретші сұлумен 
кездесетін сарайға кіргенде «ертегі əлеміне ен-
гендей». Шалға қатысты желінің тілі де əсерлі, 
оқыс. Əсіресе, Т. Ахметжанның сөздік қорында 
мистикалық «сиқырлы» сөзі маңызды қызмет 
атқарады. Шын мəнінде, жазушы концепция-
сында өнер мен сұлулық ғажайып, сиқырлы 
күшке ие. 
Шығармада Шалға контраст бейне – Қожайын. 
Шал қандай адал да таза, достық пен махаб-
батқа берік, сезімтал, материалдық байлықтан
гөрі рухани бастауды жоғары қоятын, өмірге
икемсіз адам болса, қожайын – соншалықты 
арам, залым, таза сезімдерден гөрі атақ пен 
даңқты, материалдық байлықты сүйетін, махаб-
батта тұрақтылығы жоқ тұрлаусыз адам. Шал 
да, оның ғашығы да көбінесе қалыптағы адам-
дардан өзгеше, ерекше, үлгілі кейіпкерлер қата-
рында екенін көреміз. Зерттеуші Ш. Елеукенов 
бүгінгі əдеби процесте махаббат тақырыбына 
жазылған романтикалық əуені басым шығарма-
лардың бар екенін, оның ішінде «Сұлу мен 
суретшіні» «ішкі тартысы символистік зор мəн-
ді əрекетпен аяқталатын» шығарма қатарында 
атай отырып, Шалдың романтикалық мінез 
ерекшелігі турасында былай дейді: «Талаптан 
туындысы адам жаны мен тəнінің екі ұдайы-
лығын еске салады. Ұлы Абай айтқан «мен» 
жəне «менікі» арасындағы мəңгі қайшыластық 
заманына қарай не асқынады, не бəсеңсиді. 
Шал – романтиканың адамы. Қожайын секілді 
«боқтың қабы» емес. Рухани адам. Ал тиын-
тебенді тəңірі еткен нарық заманында ондай 
идеал адамның қалыпты өмір сүруіне жол қай-
сы ... дегізеді» [1, 189]. 
Шығармада мистикалық «сиқырлы күй», 
əуен маңызды орын алады. Осы таңғажайып, 
мұңды күй Шалдың құлағынан «Жұмбақ келін-
шекті» салып жатқан кездері де сыңсып кетпей 
қояды. «Мынау тап сол күй... таныс əуен... Жү-
рек суырар сазды күй... Міне, көктен қырандай 
сорғалаған алапат күш жанын зіл батпан сал-
мақпен жаншыды-ай. Өткір тырнақтың улы бізі 
қабырғасына қадалған сайын тынысы тарылып, 
жүрегі қапасқа түскендей тыпыршыды-ай. Ең 
соңғы дем, ақтық дем... қазір қапасқа жарық 
сəуле түспесе бəрі біткені... Қиналыс... ала-
сұру... жанұшыра жарыққа талпыну... Үзілді-ау, 
əттең, үзілді-ау... жо-жоқ, тар қапасқа нəзік бір 
сəуле түсті... бастыққан балапан көңіл қайтадан 
қанат қаға бастады; алып бүркіттің өткір тұяғы 
жазыла берді; ақ нұр бойға қуат дарытты; 
бебеулеген мұңды əуен салқын сабырға көшті 
де, екі күш таразы басында алма-кезек алмасып 
жеңіліс таба алмай тоқтады; біраз уақытқа 
дейін тербеліп тұрып аяқ астынан бөгетті быт-
шыт қылған селдің жойқын қуатындай тылсым 
күш қолтықтан демеп əкеткенде қыстыққан 
сырлы əуен қалықтап көкке бір-ақ шықты... 
Еркіндік... шексіздік... мəңгілік... мың құбылған 
кербез əуен қанатын сусылдата қаққан аққудай 
күнді айналып қалықтап барады... Күй əуенімен 
Қ. Т. Жанұзақова, А. Əбдібаева

65 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
қоса шалдың да жаны күнді айналып қалықтап 
бара жатқандай...» [2, 105].
Шығарма мəтініндегі əуезділік қайталаулар, 
сөздердің ерекше орын тəртібі мен эпитеттер-
дің ерекше орналасуы, эллипсис арқылы жүзеге 
асқан. Үзіндідегі əуезділік терең мазмұндық 
мəн жүктеген: оқырманның күнделікті көріне-
тін дүниелердің астарындағы тереңдікті, адам 
сезімдерінің əлеммен жасырын байланысын се-
зінуге меңзейді. Бұл «таңғажайып, мұңды күй» 
– Шалды еркіндікке, мəңгілікке əкететін, оның 
«жанының сонау шексіздікпен тылсым байла-
нысы». Бұл күй оның жанын ғарышпен байла-
ныстырады.
Қаһарман көңіл-күйінің романтикалық си-
паттамасы өз семантикасында асқақтықты, жо-
ғарғы экспрессия элементтерін құрайтын эмо-
ционалдық бояуы мол лексикалық сөздерді 
іріктеу арқылы берілген: көк, қапас, сəуле,нұр,
күй əуені, шексіздік, мəңгілік, жан жəне т.б.
Эпитеттер де экспрессивті мəнге ие: тыл-
сым күш, жүрек суырар саз, балапан көңіл, 
қыстыққан сырлы əуен, нəзік сəуле, бебеулеген 
мұңды əуен, қанатын сусылдата қаққан аққудай 
кербез əуен жəне т.б. Жеке-авторлық эпитеттер
экспрессивтілігімен, авторлық ойдың тереңдігі-
мен ерекшеленеді. Эпитеттердің стилистикалық 
жүгі бар. Олар шығарманың идеялық нысаны-
мен, оның философиялық мазмұнымен де ты-
ғыз байланысты. Эпитеттерге құмарлық Т. Ах-
метжан стиліне тəн. Бұл қазақ прозасы тілінің 
айрықша белгісі. Жоғарыдағы бейнелеу тəсіл-
дері ауыз əдебиетімен, фольклорлық дəстүр-
лермен де тығыз байланысты. 
Мұнда қалыпты романтикалық метафоралар 
да кездеседі: қыстыққан сырлы əуен жүрегі 
қапасқа түскендей тыпыршыды-ай, көңіл қай-
тадан қанат қаға бастады. Сонымен қатар ай-
рықша, қалыптан тыс антонимиялық ұғымдарға 
(зеңгір көк пен тар қапас, бастыққан балапан – 
алып бүркіт, т.б.), ерекше сөз тіркестері мен
дыбыстық қайталауларға көңіл бөлінген. Зең-
гір көк пен қапастың антиномиясы сан қырлы 
өмірдің мəңгілік бітіспес қарама-қайшылығын 
суггестивті аяда астармен бейнелеген. 
Жазушының жиі қолданатын синтаксистік 
тəсілдерінің біріне -ай, -ау шылаулары жатады. 
Олар ерекше психологиялық көңіл-күй туды-
рады, əуезділік пен суреттеліп жатқан оқиға-
ларға автордың қатынасын танытып отырады. 
Лирикалық сарын кейіпкердің ішкі арпалы-
сынан ғана емес, автордың кейіпкер тағдырына 
алаңдап отыруынан да байқалады. Үзіндідегі 
«жаншыды-ай», «тыпыршыды-ай», «үзілді-ау,
əттең, үзілді-ау» деген жолдарда автор өз кейіп-
керлеріне ықыласын, оның іс-əрекетін сюжет 
шеңберінде ғана емес, өзінің субъективті көзқа-
расы арқылы көрсетіп отырады. Өйткені қалам-
гердің пайымдауында, Шал – қарапайым сурет-
ші болғанымен, көптің бірі емес, өз ортасынан 
«ерекше» жаны таза адам. Мұнда автор дауы-
сындағы өз кейіпкеріне деген жанашырлығын 
аңғарамыз. Қаламгер өмір құбылыстарын өз 
жүрегінен өткізіп, оған қатынасын танытады.
Шылаулар сан алуан көңіл-күйлерді білді-
рудің бай мүмкіндіктеріне ие. Бұған оларды кез 
келген тілдік құрылымға енгізуге мүмкіндік 
беретін лексика-семантикалық жəне синтаксис-
тік ерекшеліктері де септеседі. Жазушы өзінің 
шығармаларын монолог сияқты ғана емес, өз 
оқырманымен сенімді сұхбат ете де біледі. Осы-
дан келіп оқырманға қаратпа сөздер, сұрақтар, 
ескертпе, т.б. тəсілдермен қатар шылаулармен 
қатысты құрылымдарда да сөйлесу, сұхбаттасу 
белгілері көрінеді. Шылаулар мəтінді тірілтіп,
поэтикалық қуат дарытады. 
«Мынау тап сол күй... таныс əуен... Жүрек 
суырар сазды күй... Міне, көктен қырандай сор-
ғалаған алапат күш жанын зіл батпан салмақ-
пен жаншыды-ай» – деген сөйлемнің соңын-
дағы -ай шылауы мұңды сезімді, автордың су-
ретшіні аяу сезімін көрсетеді. Жеке интонация 
баяндауға белсене араласып, эмоционалдық
ажар береді.
Повесте Шалдың күрделі тағдыры жазушы-
ны ішкі монолог, толғаныс секілді əдеби тəсіл-
дерге еріксіз жүгіндіреді. Монологтың драма-
лық кернеуі үлкен ойларға мегзейді. Авторлық 
баяндаудан біз болмысты Шалдың өмірге, өнер-
ге, махаббатқа көзқарасы, дүниетанымы арқылы 
танимыз. Шал үшін маңыздысы – жүлделер 
алып, атағыңды шығару емес, өзіңнің сүйетін 
ісімен айналысу, сурет салу. Қожайынның шар-
тына сол себепті де амалсыз көнеді. Бірақ өнер-
дің адам ақылына сыймас, тылсым, құдіретті 
күші бар. Дарындылық – Құдайдың сыйы. Оны 
қадірлеп, аялай алмасаң, киесі ұрады. Жан-жү-
регімен салған қайталанбас таңғажайып туын-
дыларының қожайынның қанжығасында кетуі 
суретшіні бейжай қалдыра алмайды. Тағдыр 
тəлкегіне түскен Шал өз еңбегін, таланты мен 
өнерін қожайынға сатуға мəжбүр болғаны үшін 
ар азабына түсіп, іштей қиналады. Махаббат та, 
өнер де саудаға түскен мына заманда суретші-
нің де тірлігі үшін туындысын біреуге бере сал-
ғаны оның жанына қатты батады. Əлемде ав-
торы белгісіз таңғажайып өнер туындылары-
ның бар екені туралы оймен өзін жұбатпақ 
Т. Ахметжан туындыларындағы көркемдік-тілдік ерекшеліктер 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1(147). 2014 

66 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
болады. Шалдың танымы бойынша өмір – аз 
күндік қызық, ал өнер – мəңгілік. Қорқыт ата 
аңызынан тамыр тартатын «өнер – мəңгілік» 
философиясы – «Сұлу мен суретші» шығарма-
сының да алтын арқауы. 
Шығарма шешімінде шалдың ажалының су-
реттен келуінің сыры бар. Суретшінің қазасы 
өзі салған «Қуғыншы» суретіндегі сойылдың 
соққысынан болады. Бұл суреттің символдық 
мəні бар. Ол оқиға өрісіне қарай сəл құбылып 
мəтінде бірнеше рет қайталанып беріледі: 
«...Көз алдына ақ шағи көрпесін қымтана бүр-
кеніп, бұйығып жатқан Алтайдың қыземшек 
жоталары елестеді. Үкідей үлпілдеген ұлпа қар-
дың үстінде соңына түскен қуғыншыдан құтыл-
маққа жандəрмен күш салып, бар айла-тəсілін 
сарп еткен алтайы қыр сұлуы құйғыта ұшып 
барады. Бірде оңға, бірде солға бір бұлт етіп, 
одан қалды жалт бұрылып, кері қашқанымен де 
жарау ат мінген қуғыншы қыр соңынан қалмай 
діңкелетіп, өкпесін өшіріп барып тура қара 
тұмсықтан ала темірдей қатты сойылмен сілтеп 
өткенде түз тағысы екі бүктетіліп барып ома-
қаса құлады. Қара тұмсықтан қып-қызыл қан 
дірдектеді... Əппақ қарға қып-қызыл қан там-
ды...Қып-қызыл қан...» [1, 117].
Т.Ахметжан синтаксистік параллелизмнің, 
стилистикалық қайталау сияқты түрін пайдала-
нады. Стилистикалық қайталау – қандай да бір 
стилистикалық тəсілді градуальды (мəтіннің 
арасы қашықтау бөліктеріндегі қайталау) жүзе-
ге асыру. Егер симметриялық құрылымдар бір-
бірінен əжептеуір қашықтықта бөлінген болса, 
мұндай параллелизмді əдебиеттануда архитек-
тоникалық деп атайды. Шығармада мағыналық 
жағынан аяқталған, ырғаққа бағынатын бөлік-
тер пайда болады. Мұндай параллелизмдер мə-
тіннің жеке бөліктерінің арасында ассоциативті 
байланыс орнатып қана қоймай, авторлық баға-
лау модальдығының (қатынасының) тұрақты-
лығын айқын көрсетеді. Сол арқылы көркем 
шығарма тінінде кездейсоқ ешнəрсе болмайты-
нына көзімізді жетеді. 
«Қуғыншы» суретінің шығарманың үш же-
рінде – басында, ортасында жəне соңында қай-
талануы сюжеттік баяндаумен тығыз байла-
нысты. Бұл суреттің көркемдік қызметі маңыз-
ды. Ол сюжет түйінінің күрделі жəне шешуші 
тұсында баяндаудағы ширыққан сəтке эмоция-
лық ажар береді. Осы ретте «қып-қызыл қан» 
сөзіне айрықша акцент жасалатынын байқай-
мыз. Лейтмотив болған үзіндідегі күшейтпелі 
сын есімдер арқылы жасалған антитеза (қара 
тұмсық, қып-қызыл қан, əппақ қар), бірнеше 
рет əдейі қайталанған «қып-қызыл қан» сөзі 
символдық, əрі эмоционалдық мəн арқалаған.
Сол арқылы бір-біріне алыстау үш жерде 
қайталанған тұтастай үзінді шығармада ырғақ 
тудырады. Повестің экспозициясында осы су-
реттің «Ақжаймаға қып-қызыл қан тамды» де-
ген сөйлеммен шығарманың шымылдығын 
ашуы болашақ жағдайдың трагедиялық, асқақ-
тық табиғатын аңғартады. 
«Сұлу мен суретші» повесінде экфрасисті 
көреміз. Көркем шығармада суреттің мазмұнын 
сөзбен суреттеу экфрасис деп аталады. Экфра-
сис – бейнелеу, кескіндеу өнерінің нысандарын 
əдебиетте сөзбен бейнелі етіп сипаттау, соның 
нəтижесінде образды бір семиотикалық жүйе-
нің (кескін өнері) тілінен екіншісіне (əдебиетке) 
аудару жүзеге асады [3, 6]. 
Т. Ахметжан шығармаларына да поэтика-
лық əуезділік байқалады. Ырғақ тақырыпқа бай-
ланысты өзгеріп отырады. Қаһармандары мен
автордың өзінің ой-толғаныстары, сезімдері күр-
делі синтаксистік құрылымдар арқылы бері-
леді. Ал күнделікті өмірдегі тез дамитын тұр-
мыстық оқиғаларды суреттеу үшін дербес жай 
сөйлемдерді қолданады. «Сұлу мен суретші» 
повесінде шалдың өмір, өнер, махаббат туралы 
толғаныстары басым болғандықтан, шығарма 
тілі де ырғақты, əуезді сипатымен, күрделі
сөйлемдермен ерекшеленеді. «Нобель сыйлы-
ғында», керісінше, оқиға періштенің адамдар-
дың іс-əрекеттерін сырттай бақылауға, бағалау-
ға құрылғандықтан сөйлемдердің қарапайым- 
дығы, құрылымның нақтылығы, фразалардың 
қысқалығы мен нақтылығы оқиғаны даму үс-
тінде елестетіп, баяндауға үзік-үзік сипат бер-
ген.
Жазушы тілі бейнелеу құралдарына, эпитет-
терге, метафораларға бай. Əрбір сөз шеберіне
өзіне ғана тəн теңеулер жүйесі мен оларды мəтін-
де өзіне ғана тəн қолдану ерекшеліктері бар. 
Теңеулер, эпитеттер – жазушы поэтикасының 
өзіне тəн элементтерінің бірі. Олар экспрес-
сивті мəнге ие. Қандай да бір дүниетанымнан 
туындай отырып, ассоциативті теңеулер мен
тұрақты эпитеттерде қашанда автор тұлғасы-
ның қолтаңбасы болады. Өйткені суреттеу ав-
тор позициясы тұрғысынан жүзеге асады. Көр-
кем шығармада бейнелеу құралы ре қолданы-
латын теңеулер модальдыққа ие, яғни сурет-
телетін дүниеге автордың қатынасын, пози-
циясын танытады. Суретшінің картинасында 
немесе суретте ойдан басқа көңіл-күйдің бері-
летіні сияқты, кез келген тілдік образда да, 
соның ішінде теңеулерде де ой нысанының 
Қ. Т. Жанұзақова, А. Əбдібаева

67 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
сезімдері, көңіл-күйлері, «экспрессивті бағалау 
контекстегі экспрессиямен байланысты» бері-
леді [4, 13]. 
Жазушы композициялық баяндау формала-
рының көмегімен интуитивтік, иррационалды 
сана тəрізді күрделі күйлерді де бейнелеуге ты-
рысады. Шалға өңі, я түсі екені белгісіз халде 
ғашығының Бойжеткеннің жиырма жыл бұрын 
өз махаббаттарынан туғанын, өздерінің қызы 
екенін хабарлап кетуі, Шалдың өз перзентін 
түйсік арқылы сезуі оны екіұшты күйге түсі-
реді. Қиял мен шындық арасындағы суретшінің 
өлімі де шығарманың жұмбақ сипатын қалың-
датқан. Т.Ахметжан символикалық нышандар 
арқылы өз шығармаларындағы нақтылы бол-
мыс пен фантастикалық сарынды үйлестіре
біледі. Мысалы, «Нобель сыйлығы» повесінде 
періштенің жерге түсіп, адамдардың ар-ұятын, 
адамгершілік табиғатын сынақтан өткізуі, кейін-
нен адамдардың ағат тірлігінен қайтадан көкке 
қайта алмауы сияқты фантастикалық сарын мен 
қазіргі қоғамдағы ақшаға, саудаға негізделген 
қарым-қатынастар шындығы қатар өрілген.
Жазушы бүгінгі сауда заңына бағынған қо-
ғамның рухани, адамгершілік көкейкесті мəсе-
лелерін жалпы адамзаттық деңгейге көтереді.
Автордың айтатын ойының ауқымы глобаль-
ды, жаһандағы проблемалық мəселелерді көте-
реді. Т. Ахметжан адамзатты ежелден толған-
дырып келе жатқан, қазіргі уақытта да аса 
алаңдатып отырған мəселелерді түбегейлі ше-
шуге тырысады.

жүктеу/скачать 4.5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: