Аллюзия және реминисценция қазақ әдеби шығармаларында

43 
«Ұлы Кеңес энциклопедиясы» мынадай анықтама береді: «Аллюзия (лат. 
allusio-бұл әзіл, ескерту), көркем әдебиетте, шешендік және ауызекі сөйлеуде 
стилистикалық тұлғалардың бірі: белгілі саяси, тарихи немесе әдеби факт 
туралы түсінік». 
В. Е. Хализев аллюзияны сипаттауда интертекстер арасындағы уақытша 
алшақтыққа баса назар аударады: «Аллюзиялар – бұл, әдетте, тарихи өткен 
туралы шығармаларда жасалатын қазіргі қоғамдық өмірдің шындығына 
арналған кеңестер». Зерттеуші Л.И. Лебедева бұл терминнің неғұрлым егжей-
тегжейлі анықтамасын береді: «Аллюзия (лат. allusio-тұспал, әзіл) - 
стилистикалық құрылғы, сөйлеуде, әдеби шығармада, ғылыми еңбекте және т.б. 
тиісті жалпылама субтекст жасайтын белгілі тарихи, аңызға айналған немесе 
күнделікті факт туралы түсінік». 
Интертекст мәселелеріне зерттеу жұмыстар жүргізген Н.Фатееваның 
айтуы бойынша: «Аллюзия – алғашқы мәтіндегі (предтекст) белгілі бір 
элементтерді енгізу және туындаған мәтінде предикация болған кезде оны 
тауып алуға болады». Және Фатеева аллюзияны цитатадын айыратын белгі 
ретінде мынаны айтады: Аллюзияда элементтерді кіріктіру автор таңдауымен 
болса, цитациядағы бүтіндей бір ой-тұжырым немесе бір үзінді жаңа мәтінде 
«мәтін артында», яғни имплицинтті түрде тұрғандай болады. Яғни, цитация 
кезінде автор интертекстуаллды байланысты айқындап, «өзінің» және «бөгде 
сөзді» белгілесе, ал аллюзия кезінде бірінші орынға кіріктірілген элементтің 
жаңа мәтіндегі семантика-композициялық құрылымын біріктіруші ретіндегі 
қызметі қойылады [12.28б]. 
Аллюзияның түрлеріне тоқталайық: 
- цитаталық аллюзия;
- имплицитті цитаталық аллюзия;
- перифразаланған дәйексөз;
- парафраза;
- көркем аллюзия;
- интерфигуральды аллюзиялар. 
Ал ғалым А.С.Адилова аллюзия мен реминисценция терминдеріне басқа 
да қалымдардың айтқан пікірлері мен анықтамаларын салыстыра отырып, өз 
пайымын: «Аллюзия және реминисценция терминдерінің жігін ажырату өте 
қиын. Дегенмен, реминисценция басқа бір әдеби шығарманы еске түсірсе, 
аллюзия негізінен көпшілікке таныс әлеуметтік-мәдени фактімен орай сол 
көркем шығарма семантикасына қосымша хабар, мағына қосатын элемент. 
Реминисценция басқа бір мәтінге цитация қағидатымен дәл, еш өзгеріссіз 
немесе трансформацияланып енгізілсе, аллюзия – мәтінде еркін түрде 
вербалданатын экстралингвистикалық фактор. Аталған екі интертекст прозалық 
та, поэзиялық шығармада да кездесе береді, қосымша мағына үстейді» деп 
тұжырымдайды. Осылайша, лингвистикаға жалпы ортақ ұғымдардаың 
анықтамасы бойынша «аллюзия белгілі әдеби, мәдени және тарихи фактілерге 
сілтеме».

44 
Н.Г.Владимированың пікірі де осыған саяды. Аллюзия – стилистикалық 
фигура, танымал әдеби туындыға, тарихи фактілерге, риторикалық фигураларға 
сілтеме жасау. Реминисценция болса, оның ойынша, көркем образ, шығарма 
жайлы естеліктер немесе көркем образ бен белгілі бір элементті кіріктіру 
(көбіне автор еркінен тыс).
В. Е. Хализев дәйексөз сферасының, реминисценцияның бастапқы және 
жалпы түсінігін «әдеби фактілерге сілтеме ретінде ойластырылған, ең алдымен 
бұрын жасалған шығармалардың компоненттерін қамтитын» ұғым ретінде 
қарастырады. Ол реминисценциялар «мәтін ішіндегі мәтін» мазмұнды маңызды 
бейнесін жасауға ықпал ететінін және әдеби-сыни функцияны – әдеби 
шығармашылық фактілерін бағалауды жүзеге асыратынын баса айтады. 
Реминисценциялар жұмысқа көптеген жаңа мағыналар әкеледі және жұмбақ 
немесе тіпті мағынасыз болып көрінетін нәрсені ашуға мүмкіндік береді. 
Л. Женни мәтіндегі реминисценцияның келесі түрлерін ажыратады: 
• парономазия (бастапқы мәтіннің дыбыстық формасын сақтай отырып); 
• эллипсис (жаңа мәтінге енгізу кезінде бастапқы мәтінді қысқарту); 
• күшейту (дереккөздегі сөздердің мағынасынан кейінгі туынды); 
• гипербола (бастапқы мәтіннің ерекшеліктерін жаңа сапада көтеру); 
• интерверсия (interversion – бастапқы мәтінді құрайтын элементтердің 
реті мен құндылығының өзгеруі);
«Кругосвет» энциклопедиясында берілген анықтама бойынша: «Аллюзия 
– мәтінді басқа мәтіндермен байланыстыруға немесе белгілі бір тарихи, мәдени 
және библиографиялық фактілерге сілтеме жасайтын элементтердің мәтінде 
болуы». Мәтін арасындағы байланысты көрсететін элементтер аллюзияның 
маркерлері немесе репрезенті деп аталып, ал сілтеме жасалатын мәтіндер және 
нақтылы деректер аллюзия денотанты деп аталады.
Көптеген зерттеушілер аллюзия мен аллюзия функцияларының түрлерін 
классификациялауға тырысты. Солардың ішіндегі ең толымдысы, біздің 
ойымызша, Д.Дюришинаның еңбегінде берілген. Ол аллюзияның: «цитатная 
аллюзия; имплицитная цитатная аллюзия; перифразированная цитата; 
парафраза; живописная аллюзия; интерфигуральные аллюзии» деген түрлерін 
ажыратып көрсетеді.
Мысалы, Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» повесіндегі 
мына жолдар аллюзияның цитаталы аллюзияға жатады:
«...Өте-мөте сәтті шыққаны соңғы шумағы болды: 
Жанар, сендей жан тумас, 
Туса, туар, артылмас. 
Бір өзіңнен басқаға 
Сағынышым айтылмас. 
Кенет өлеңнің соңғы шумағын көкейімде тағы бір қайталап айта 
бергенімде, «тоқта!» деген бір сұрау көмейіме көлденең тұра қалғандай болды... 
Мәссаған! Әкем-ау, мынауым Абай өлеңі ғой!». 

45 
Аллюзияны оқырманға таныс әлеуметтік, мәдени, тарихи фактілерді ашу 
үшін қолданылатын, мәтін семантикасын байытатын тәсіл деп танимыз. Осы 
қызметіне сай М.Мағауиннің «Қасқыр –Бөрі» әңгімесінен аллюзияны байқай 
аламыз. Онда кейіпкердің мына ахуалынан сол кезеңдегі көпшіліктің жай-
күйінен хабардар боламыз: «Әрине, құртақан, бөлтірік күнімде мен арғы 
тарихты білмеймін. Бергі тарихты да. Өз заманым туралы ұғым да бұлдыр. 
Анық білетінім – білмек мүмкін емес жағдай – алыста қырғын соғыс жүріп 
жатыр. Ауылдағы азамат тегіс майданға кеткен, кеткендер түгелге жуық 
қырылып біткен. Өз ағам, – әкем екенін кейін білдім, – хабарсыз жоғалған. 
Соғыстың соңғы қысы екен. Соңғы екенін ол кезде тағы ешкім білген жоқ. 
Менің атам мен әжем жалғыз ұлдарынан үміт үзбесе де, бар тілегін, бар 
батасын маған арнаған екен». (84,45) 
Осы әңгіменің мына бір үзіндісінде де : «Десе де... қасқыр дегеніміз – 
бөрі, бөрі дегеніміз – құрт... және керісінше. Барлығы бір ұғымның мәндес 
атауы. Ендеше, терісін сыпырмай-ақ әуелге кейпін тануға мүмкін бе? Терісін 
сыпырмай-ақ әуелгі қалыбына түсуі мүмкін бе? деген сұрақтарға жауап береді: 
Байыптап қарасаңыз, сыпырылған, біз атап жазбай-ақ, бұдан жүз, жүз елу жыл 
бұрын сыпырылған – тері емес. Сонда не? Сыртқы киімге қатыссыз ішкі 
бірдеңе. Рух! Түгі-түсің – сыртыңда. Жан – кеудеде. Тек жүрек қана басқаша 
соғуы керек. Сонда кешегі қызыл бөрі, көк бөрінің бүгінгі ұрпағы өзінің әуелгі 
қалыбын таппақ. Табады деп сенейік» - деген жауабынан кешегі Кеңес 
Одағының ресми идеологиясының қыспағын аллюзиямен бергенін байқаймыз. 
«...Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әлсіз жері де осы 
Тобықтының ішінде. «Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады». Сол қанаты 
мен құйрығы ел ішінде өзі тұстас рубасылар». М.Әуезов өз шығармасында 
авторы белгісіз дәйексөзді Құнанбайдың халық алдындағы дәрежесі оң 
қолдарын, ауыл рубасыларының іс-әрекетіне байланысты екенін сілтеп, 
астарлап көрсету арқылы қолданады. 
Аллюзия мен реминисценцияның ұқсастығын мына мысалдан байқай 
аламыз: Т. Әбдіков «Өлі ара» романына бас кейіпкер Асқардың табиғатын ашу 
үшін қосүнді сөзбен Құланбай батыр туралы деректі кіргізеді. Ұлы Сардар 
перифразын аллюзия, ал Құланбай батыр антропонимін реминисценция ретінде 
қарастыруға болады, себебі орфографиялық ережеге сай емес, графикалық 
тұрғыда ерекшелеп берілген Ұлы Сардар – Амангелді Иманов - тарихи тұлға, 
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің символы ретінде, яғни 
қоғамдық-әлеуметтік, мәдени өмірдің бір фактісі ретінде қалың оқырманға 
белгілі, ал Құланбай батыр есімі әдебиет сүйер, көзі қарақты оқырманға ғана 
сыр айтар, семантикалық салмақжүгі ерекше антропоним, себебі бұл – жазушы 
Ақан Нұрмановтың «Құланның ажалы» романының бас кейіпкері: «кейінгі 
тірліктің икеміне иіле алмай, баяғы кеудемен босқа арандаған адам Құланбай 
батыр болды. Өзіне қамшы үйірген милицияны өлімші қылып сабап, жауапқа 
тартылып, одан кейін түрмеден қашты бандыларға қосылып, ақыры өлігі далада 
қалды. Жарықтық аса жау жүрек адам еді. Атыс-шабыстың ішінде жүріп, 

46 
құмалақ ашатын, намаз оқитын. Баладай аңқау, аңғал жан өзін әдейі арандатқан 
жаулардың қармағына ілікті. ...»
Т.Әбдіков өзі претекст ретінде алған романның мазмұнын 4-5 сөйлем 
түрінде береді. Өз романындағы бас кейіпкер Асқардың образын Құланбаймен 
салыстыра көрсетіп, олардың мінездемесін қатар келтіреді. Құланбайдың 
болмысын ашып көрсеткен тұсы айқын эмоционалды-экспрессивті тілдік 
бірліктер арқылы берілген. Романдағы автордың да, кейіпкердің де позициясы 
айқын көрінеді және ол оқырман үшін де – семантикалық тұрғыда өте күшті 
элемент. Олай дейтін себебіміз, оқырман Ақан Нұрманов романын, ондағы 
басты кейіпкерді еске түсіріп, оның жағымды, жағымсыз жақтарын, іс-әрекетін 
саралау арқылы Асқардың да табиғатын таниды.
Әзілқан Нұршайықовтың «Махаббат қызық мол жылдар» романындағы 
аллюзия, ременисценцияларды талдап көрелік.
«...Мен кітапханадан үш күнге сұрап әкеп, «Одиссеяны» оқып жатыр 
едім... Меңтай тамағын кенеп алып, он тоғызыншы жырдан бастап окуға кірісті.

жүктеу/скачать 1.52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: