«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

269 
және ойын-сауық бағдарламаларын белсенді пайдалануды дәлелдейді. ересектер 
тарапынан бақыланбайтын және мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту мен 
тәрбиелеу саласындағы стандарттар талаптарына сәйкес келмейтін, мектеп жасына 
дейінгі баланың психикалық дамуының қарама-қарсы бағытта өзгеруіне ықпал 
етеді, яғни. вербалға дейінгі кезеңге. Сөздік ойлау, өз кезегінде, кеш дамиды, 
өйткені телешоуларды көргенде және компьютерлік ойындар ойнаған кезде балаға 
сыртқы немесе ішкі сөйлеуді қолданудың қажеті жоқ [1]. 
Осылайша, сапасыз және жасына сәйкес келмейтін БАҚ ақпаратын 
бақылаусыз тұтыну сөйлеу мен артикуляцияның қалыптасуына кедергі келтіреді, 
балалардың моторикасын және сенсорлық мүшелерін қалыптастыруға қажетті 
ынталандыруды 
бермейді. 
Бұл 
ми 
функцияларын 
қалыптастырудың 
жетіспеушілігіне әкелуі мүмкін, бұл шығармашылық пен қалыптасып келе жатқан 
тұлға зардап шегеді. Демек, мектеп жасына дейінгі балаларды заманауи бұқаралық 
ақпарат құралдары ақпаратымен сауатты қарым-қатынас жасауға, маңызды, құнды 
ақпаратты бөліп көрсетуге, төмен деңгейдегі ақпараттық материалды тануға, 
бұқаралық ақпарат құралдары әлемінде сауатты болуға үйрету қажеттілігі 
туындады. Өкінішке орай, біздің елде мектеп жасына дейінгі балалардың медиа 
сауаттылығына жеткілікті көңіл бөлінбейді, ал мысалы, Британдық Колумбия мен 
Канаданың басқа төрт батыс провинциясында медиа-білім беру балабақшаның оқу 
бағдарламасына біріктірілген.
Теледидар, кино және баспа өнімдерінің ықпалын қоғамның жиі сыни 
бағалауына қарамастан, қазіргі жағдайда бұқаралық ақпарат құралдары және 
ақпараттық технологиялар мектеп жасына дейінгі балалар арасында тұтыну және 
танымалдылық бойынша бірінші орындардың бірін алады. Бұқаралық ақпарат 
құралдары қоршаған дүниені меңгерудің күрделі құралы болып табылады, олар 
тәрбиеде, білім беруде, балаларымыздың мәдени дамуы, басқару процестеріне, 
қоғамдық пікірді қалыптастыруға белсенді қатысу. Қазіргі мектеп жасына дейінгі 
балалар теледидар мен компьютерлік технологияның даналығын белсенді және 
сенімді түрде түсінеді, медиа инновацияларды оңай меңгереді, маңызды медиа 
тәжірибесі және тұрақты медиа қалауы бар: сүйікті мультфильмдер, компьютерлік 
ойындар, журналдар, телешоулар [18].
Қазіргі әлемді бұқаралық коммуникациялар әлемі деп атайды. Заманауи 
мектепке дейінгі білім беру мекемелерін медиа-ақпараттық және интерактивті 
технологиялар, жобалық іс-әрекеттер, оқыту мен білімді меңгерудің қашықтан 
түрлері, электронды өнер басып алуда. Мектеп жасына дейінгі балалар үнемі өсіп 
келе жатқан ақпарат ағынымен күресуге тура келеді, олар іздеу дағдыларын көрсету 
қажет болғанда айтарлықтай қиындықтарға тап болады, 
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларды медиа сауаттылыққа үйрету 
мемлекетіміздің білім беру саясатының басым бағытына айналуы тиіс. Өйткені, 
ұлтымыздың болашағы көп жағдайда қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың 
медиа сауаттылығына байланысты болмақ. Қазіргі коммуникация теориясының 
көрнекті негізін салушы Маршалл МакЛуэннің сауатты болу үшін медиа әлемінде 
сауатты болуы керек деп есептегенімен келіспеу қиын. Медиасауатты болу 
дегеніміз не және үздіксіз медиабілім беру жүйесінде медиасауаттылықтың орны 
қандай? Мәселелерді жан-жақты талдау және олардың қарастырылу толықтығын 

270 
алға тартпай-ақ, біз бұл мақалада медиа сауаттылық, медиабілім, медиа 
құзыреттілік, медиа мәдениет сияқты педагогикалық категорияларды жүйелеуге 
тырысамыз; ең жоғары анықтау, біздің ойымызша, медиабілім берудің мақсаттары 
– медиа менталитет, жоғарыда аталған педагогикалық категориялардың үздіксіз 
медиа-білім беру жүйесіндегі орнын белгілеу, мектепке дейінгі білім беру 
үдерісіндегі медиасауаттылықтың мақсаттары мен міндеттерін анықтау. 
Медиасауаттылықтың мақсатын, міндеттерін және нақты анықтамасын 
анықтамас бұрын бізге үздіксіз медиабілім беру контекстіндегі медиа 
сауаттылықтың орнын анықтау қажет сияқты. Осы орайда біз үшін білім берудің 
соңғы нәтижелері жүйесінде сауаттылықты бастапқы, бастауыш деңгейге қоятын 
Б.С.Гершунскийдің орны ерекше. Оның білім беру нәтижелерінің жалпы 
педагогикалық схемасы мынадай: «сауаттылық – білім – құзіреттілік – мәдениет – 
менталитет» [2]. Бұл позиция бізге медиа-білім беру үшін осы схеманы қолданатын 
болсақ, 
Осылайша, бізде: медиасауаттылық – медиабілім – медиақұзіреттілік – медиа 
мәдениет – медиа менталитет. Бұл жүйе, біздің ойымызша, медиа-білім беру 
қызметінің нәтижелерінің көрінісін айқын көрсетеді. Өз кезегінде, жастан жасқа 
қарай, қалаған нәтиженің кез келген жағының үстемдігі, сайып келгенде, жалпы 
біртұтас нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді деп болжанады. Сонымен, 
жоғарыда ұсынылған медиабілім беру нәтижелері жүйесінің әрбір құрамдас бөлігі 
үшін медиабілім беру үдерісі бағытталатын жас тобын белгілеу қажет деген 
қорытындыға келеміз. Олай болса, сауаттылық, білімділік, құзіреттілік, 
мәдениеттілік, менталитет сияқты категорияларды қарастыруды мақсатқа сай деп 
санаймыз. Сауаттылықтың педагогикалық категориясын қарастыра отырып, 
мынаны атап өткен жөн Күнделікті кең тараған ұғымда «сауаттылық – 
қарапайымдылықтың, қарабайырлықтың реңі, білімнің ең қарапайым, бастауыш 
деңгейінің көрінісі» деген сөздің өзінде [цит. бойынша 10, б. 81]. Энциклопедиялық 
сөздікте сауаттылық 1) кең мағынада – әдеби тіл нормаларына сәйкес ауызша және 
жазбаша сөйлеу дағдыларын меңгеру; 2) тар мағынада – қарапайым мәтіндерді оқу 
немесе оқу және жазу мүмкіндігі; 3) кез келген саладағы білімнің болуы [3].
Педагогикалық категория ретінде сауаттылық жеке тұлғаның дамуына 
әлеуметтік талаптардың өсуіне қарай кеңеюге бейім: қарапайым дағдылардан 
адамның әлеуметтік процестерге қатысуына мүмкіндік беретін белгілі бір қоғамдық 
қажетті білім мен дағдылар жиынтығын меңгеруге дейін. Бұл анықтамалар 
болжауға мүмкіндік береді 
Инновацияларға сәйкес мектепке дейінгі тәрбие білім беру деңгейіне 
айналады. Деңгейде мектепке дейінгі тәрбиені растайтын құжат та болады. Бұл 
деңгей қалай құжатталатыны туралы талқылаулар жүріп жатыр. Дегенмен, жаңа заң 
жобасына сәйкес, мектепке дейінгі білім беру қорытынды аттестацияға қойылатын 
талаптарды білдірмейді, мектеп жасына дейінгі балалар ешқандай сынақтар мен 
емтихандарды тапсырмайды. 
Жоғарыда айтылғандардың барлығы мектепке дейінгі білім беруде, білім 
берудің бірінші деңгейіндегі сияқты, медиа сауаттылық терминін қолдану орынды 
деп ойлауға мүмкіндік береді, өйткені медиа сауаттылық медиабілім беру 

271 
жүйесінде де бастапқы деңгей болып табылады. Біз қарастыратын келесі категория 
– білім.
Т.Ф.Ефремова білім беруді «1) оқыту процесінде алынған білімдер жиынтығы 
ретіндегі білім деңгейі; 2) ағартушылық, мәдениет» [8]. А.В.Добровольскийдің 
білімге берген мән-мағынасы бізге қызық болып көрінеді: «...білімнің ең жоғарғы 
мақсаты – білім нұрымен нұрланған дүниенің анық, дұрыс бейнесін көруге 
көмектесу. «Білімді» ұғымы мәдениетті, тәрбиелі, тәрбиелі адамды білдіреді» [қ.т. 
бойынша 6, б. 59]. Т.Ф.Ефремова ұсынған анықтаманы ескере отырып,одан әрі 
сауаттылық пен білім беруді қарастыра отырып, үздіксіз медиа-білім беру 
контекстінде құзыреттілік, мәдениет және менталитет мағыналарын анықтауға 
көшеміз.
Қазіргі түсіндірме сөздік құзіреттіліктің мынадай мағынасын береді: 
«құзырлы
1) жан-жақты білімі бар дегенді білдіреді;
2) кез келген салада жақсы хабардар; 3) мәселенің біліміне, тәжірибесіне 
негізделген» [7]. Біз үшін бұл анықтамаларда құзыреттілік мектеп түлектері мен 
бастауыш сынып оқушыларының білім деңгейіне сәйкес келетін тәжірибеге 
негізделген белгілі бір білімдер жиынтығы ретінде сипатталатыны ерекше 
маңызды. Өз кезегінде қазіргі электронды энциклопедия құзыреттілікке мынадай 
анықтамалар береді:
1) адамның өз табысы мен пайдалылығын сезінуінен туындайтын күш пен 
сенімділікті білдіретін психоәлеуметтік сапа; адамға оның қоршаған ортамен тиімді 
әрекеттесу қабілеті туралы сананы не береді; 
2) өз білімі мен дағдыларын қолданудың айқын қабілеті;
3) адамның өз құзыреті немесе жауапкершілік аясы шегінде де, шегінде де 
стандартты және стандартты емес әртүрлі міндеттерді шешуге қабілеттілігі» . 
Қарастырылған құндылықтар тұлғаның сапасы ретінде құзыреттілік 
мектептің жоғары сатысында қалыптасып, жоғары кәсіби білім берудің алғашқы үш 
жылында дамып отыруы керек деп санауға негіз береді. Зерттеуіміздің соңғы 
кезеңінде мәдениет пен менталитеттің педагогикалық категорияларын 
қарастырамыз. С.И.Ожегов мәдениетті 1) адамдардың өндірістік, әлеуметтік және 
рухани жетістіктерінің жиынтығы ретінде анықтайды; 2) мәдениетпен бірдей, яғни 
мәдениеттің жоғары деңгейінде болу, соған сай болу; 3) кез келген өсімдікті немесе 
жануарды өсіру, өсіру; 4) бір нәрсенің жоғары деңгейі, шеберліктің жоғары дамуы 
[4]. 
Мектепке дейінгі жасқа келетін болсақ, біз медиақұзіреттілік туралы емес, 
медиабілім туралы емес, медиа мәдениет туралы емес, мектеп жасына дейінгі 
балалардың медиа сауаттылығы, яғни медиа сауаттылығы туралы айтып отырмыз. 
Медиа сауаттылық категориясын қарастыруға кіріспес бұрын, жоғарыда ұсынылған 
жүйенің әрбір құрамдас бөлігі үшін анықтама береміз. 
Медиа-білім беру – бұл медиа ақпараттық объектілерді тануға және 
түрлендіруге бағытталған шындыққа эмоционалды-құнды қатынас тәжірибесімен 
толықтырылған, алынған білім мен дағдыларды шығармашылықпен қолдану деп 
есептейміз. БАҚ құзыреттілігін анықтауда біз А.В.Федоровтың көзқарасын 
ұстанамыз, Ол өз еңбектерінде «медиалық құзыреттілік жеке тұлғаның әртүрлі 

272 
типтегі, формадағы және жанрдағы медиамәтіндерді пайдалану, сыни тұрғыдан 
талдау, бағалау және беру, қоғамдағы БАҚ жұмыс істеу процестерін талдау 
дағдыларының мәнін дәлірек анықтайды» деп көрсетеді. Сондай-ақ, біз 
медиақұзырлылық – бұл медиа ақпарат әлемінде өзін-өзі жүзеге асыруға мүмкіндік 
беретін теориялық білімді, ойлау тәсілдерін, моральдық нормаларды мәнді меңгеру 
деп санаймыз. 
Медиа сауатты адамның медиамәтіндерді қабылдау, талдау, бағалау және 
құру қабілеті дамыған, олардың әлеуметтік-мәдени және саяси контекстін түсіну» .
Халықаралық мектеп кітапханалары қауымдастығы тұжырымдаған 
ақпараттық сауаттылық анықтамасына сүйене отырып, біз өз кезегімізде 
ақпараттық сауаттылық дегеніміз кез келген ақпаратпен, соның ішінде БАҚ-пен 
жұмыс істеу сауаттылығы екенін, сонымен қатар А.В.Федоровтың анықтамасына 
тоқтала отырып, біз мектепке дейінгі жаста медиа сауаттылықтың анықтамасын 
аламыз. 
Сонымен, медиасауаттылық – медиабілім берудің нәтижесі, бұл медиа-
ақпараттық қажеттілікті тұжырымдау, іздеудің семантикалық нәтижелерін іздеу, 
іріктеу, бағалау және интерпретациялау және оларды жаңа медиа ақпарат түрінде 
ұсыну қабілеті деп білеміз. өз көзқарасының өнімі. Бұл анықтамада екі маңызды 
тармақ бар. Біріншіден, бұл БАҚ қажеттілігін тұжырымдау, нақты не қажет және 
маңызды екенін түсіну қабілеті. Қазіргі педагогикалық әдіс-тәсілдер тілінде сөйлеу 
– білім шекарасын дұрыс анықтай білу / білмеу. Екіншіден, бұл БАҚ ақпаратын 
интерпретациялау, тиісті қорытындылар жасау, БАҚ ақпаратын іздеудің 
семантикалық нәтижелерін нақты тұжырымдау. Жоғарыда айтылғандарды 
қорытындылай келе, біз сенеміз медиасауаттылық мектепке дейінгі білім берудегі 
үздіксіз медиабілім беру мен медиабілім беру үдерісінің нәтижесі болып табылады. 
Қорытындылай келе, мектеп жасына дейінгі балаларды медиа сауаттылыққа үйрету 
ұзақ және күрделі процесс екенін атап өткен жөн. Ол әртүрлі факторларды қамтиды: 
отбасындағы атмосфера, ата-аналармен және туыстармен қарым-қатынас, олардың 
медиа-технологиялардың рөліне қатынасы (отбасылық медиа сауаттылық), 
балабақшадағы қарым-қатынас және сыртқы әсер (көше) [5]. 
Осылайша, мектеп жасына дейінгі балалардың медиа-сауаттылығына, отбасы 
мен мектепке дейінгі мекеменің, олардың медиа бірлестігінің ынтымақтастығына 
тұлғаның одан әрі дамуының кепілі ретінде – медиабілімінің тиісті деңгейіне, 
медиа-құзіреттілікке, жақсы қалыптасқан медиа мәдениет және тұрақты медиа 
менталитет. 
Г.Т. Абитова мектеп жасына дейінгі баланың ақпараттық дүниетанымы 
(құндылықтар, нанымдар, идеалдар, білім принциптері) әртүрлі ақпарат көздерінің 
әсерінен қалыптасатынын, әйтпесе ол бала әлемінің бейнесін қалыптастырады, 
қоршаған ортаның микромир моделін, құндылық-семантикалық өзегін және мектеп 
жасына дейінгі баланың әлемге және ақпаратқа құндылық-семантикалық 
қатынасының бірегейлігін қалыптастырады. И. Шевченконың айтуынша, 
виртуалды кеңістік адамның қасиеттерін жүзеге асыру, рөлдерді ойнау және нақты 
өмірде бұзылған эмоцияларды бастан кешіру үшін платформаға айналады. Бұл 
процестер ағады тыс ата-ана мен педагогикалық көңіл бөлу және бақылау, баланың 
жеке басының дамуындағы жеке және әлеуметтік тәуекелдерді анықтайды.

273 
Алайда, зерттеулер виртуалды ортада балама сәйкестікті құруды жоққа 
шығарады. Авторлар жеке тұлға нақты өмірде және виртуалды кеңістікте өзін-өзі 
тануға ұмтылады деп санайды, ал электронды құралдар баланың нақты сәйкестігін 
көрсететін белгілерді оңай және еркін құруға мүмкіндік береді. Қоғамды 
цифрландыру – білім беру үшін қазіргі заманғы сын-тегеурін, ал цифрлық 
сауаттылық, ақпараттық мәдениет-білім берудің әрбір деңгейінде жеке адам үшін 
XXI ғасырдың маңызды құзыреті, ол білім алуға қауіпсіз әрі дұрыс қол жеткізуге 
мүмкіндік береді,

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: