«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

279 
x
r
x
r
e
c
e
c
y
2
1
2
1



түрінде жазылады. Жалпы шешімге шекаралық шарттарды 
қойып, 








0
0
2
1
2
1
rl
rl
e
с
e
с
с
с
(3) 
жүйесін аламыз. Бұл жүйенің анықтауышы 
,
0
)
1
(
1
1
2







rl
rl
rl
rl
e
e
e
e
)
0
(

r
нөлге тең емес, сондықтан (3) сызықты алгебралық жүйесінің тек нөлдік шешімі бар 
болады. Олай болса, 
0
2
1


c
c
. Демек, 
0


болған жағдайда берілген есептің 
меншікті мәндері болмайды.
2) 
0


болса, онда 
0


y
теңдеуінің жалпы шешімі 
2
1
c
x
c
y


түрінде 
жазылады. Жалпы шешімге шекаралық шарттарды қойып 











0
0
0
1
2
2
1
2
c
c
c
l
с
с
жүйесін аламыз. Демек, бұл жағдайда берілген дифференциалдық теңдеудің тек 
қана нөлдік шешімі болады. Сондықтан 
0


саны берілген есептің меншікті мәні 
болмайды. 
3) 
0


болсын. 
2
r


деп белгілейік. Онда (1) теңдеуіне сәйкес келетін 
0
2
2


r
k
характеристикалық теңдеудің комплекс түйіндес екі 
ri
k

1
, 
ri
k


2
түбірі 
бар болады. Сондықтан (1) теңдеуінің жалпы шешімі
rx
c
rx
c
y
sin
cos
2
1


түрінде 
жазылады. Жалпы шешімге шекаралық шарттарды қойып, төмендегі жүйені 
аламыз: 













0
sin
,
0
0
sin
cos
,
0
0
sin
0
cos
2
1
2
1
2
1
rl
c
c
rl
c
rl
c
c
c
(4) 
(4) жүйесінің 
0
sin

rl
болғанда ғана нөлдік емес шешімі бар болады. 
Сондықтан
n
rl


, яғни 
,
l
n
r
n


Z
n

,
.
2
2
2
2
l
n
r
n
n




0


болғандықтан, 
n
- 
нің тек оң мәндерін алған жеткілікті. Сонымен, берілген шекаралық есептің 
меншікті мәндері
2
2
2
l
n
n

 
,...
2
,
1

n
формуласы арқылы табылады.

параметрінің осындай мәндерінде (4) алгебралық жүйенің нөлдік емес шешімдері 
бар болады және ол 






R
с
с
2
1
0
жүйесі арқылы беріледі. 
1
с
және 
2
с
тұрақтыларының 

280 
табылған мәндерін дифференциалдық теңдеудің жалпы шешіміне апарып қойып, 
берілген есептің 
,..
2
,
1
,
sin


n
x
l
n
c
y
n
n

өзіндік функцияларын аламыз. 
n
с
тұрақтысының мәні бірге тең немесе
l
c
xdx
l
n
c
y
n
l
n
n
2
1
sin
1
0
2







түрінде таңдап алынады. 
Осындай алгоритмді пайдаланып, 










0
)
(
)
0
(
0
l
y
y
y
y

(5) және










0
)
(
)
0
(
0
l
y
y
y
y

(6) 
Штурм-Лиувилль есептерінің меншікті мәндері мен өзіндік функцияларын 
табуға болады. Бұл есептердің де 
0


болған жағдайда меншікті мәндері 
болмайды. 
0


болған жағдайда дифференциалдық теңдеулердің жалпы шешімі 




r
rx
c
rx
c
y
,
sin
cos
2
1
түрінде жазылады. Жалпы шешімге шекаралық шарттарды қойып: 
(5) есеп үшін













0
cos
0
0
cos
sin
0
2
1
2
1
1
rl
rc
c
rl
rc
rl
rc
c
және
(6) есеп үшін












0
cos
0
0
sin
cos
0
1
1
2
1
2
rl
c
c
rl
c
rl
c
rc
жүйелерін аламыз. Бұл жүйелердің 
0
cos

rl
болғанда нөлдік емес шешімдері бар 
болады. Сондықтан, 
n
rl




2
, яғни 
Z
n

,


l
n
r
n
2
1
2



. 
n
-нің теріс мәндерін 
қарастырмай-ақ қоюға болады, өйткені 
0
2


n
n
r

. Сонымен, (5)-(6) есептерінің 
меншікті мәндері бірдей және ол


2
2
2
2
1
2
4



n
l
r
n
n


, 
,...
2
,
1
,
0

n
формуласы арқылы 
табылады. (5) есебінің өзіндік функциялары
x
n
l
y
n
)
1
2
(
2
sin



,
,...
2
,
1
,
0

n
, ал (6) 
есебінің өзіндік функциялары
x
n
l
y
n
)
1
2
(
2
cos



, 
,...
2
,
1
,
0

n
формулалары арқылы 
табылады. 
ІІ жағдай. 
0
"


y
y

, 
 
l
x
,
0

(7) 

281 
теңдеуінің 
0
)
(
)
0
(




l
y
y
екінші шекаралық шартты қанағаттандыратын нөлдік емес шешімдеріне сәйкес 
келетін меншікті мәндерін табу керек. 
Шешуі: І-жағдайда қарастырылған есепке жүргізілген талдау сияқты (7) 
есебіне талдау жүргізу арқылы есептің 
0


кезде меншікті мәндері 
болмайтындығын, ал 
0


болғанда меншікті мәндері табылатындығын көрсетуге 
болады. 
1) 
0


болсын, онда 
0


y
теңдеуінің жалпы шешімі 
c
x
c
y


1
түрінде 
жазылады. Жалпы шешімге шекаралық шарттарды қойып 






R
с
с
2
1
0
екендігін 
аламыз. Олай болса (7) есебінің 
0


болғандағы нөлдік емес шешімдері бар 
болады. Сондықтан 
0


саны берілген есептің меншікті мәнін, ал 
1

y
функциясы 
0


мәніне сәйкес келетін өзіндік функциясын анықтайды. 
2) 
0


болсын. Бұл жағдайда (7) есебінің жалпы шешімі 




r
rx
c
rx
c
y
,
sin
cos
2
1
формуласы арқылы жазылады. Осы функцияның бірінші ретті туындысын тауып, 
оған шекаралық шарттарды қойсақ, яғни 


















0
sin
0
0
cos
sin
0
cos
sin
1
2
2
1
2
2
1
rl
c
c
rl
rc
rl
rc
rc
rx
rc
rx
rc
y
жүйесін аламыз. Бұл алгебралық жүйенің 
0
sin

rl
болғанда ғана нөлдік емес 
шешімі бар болады. Бұдан 
n
rl


немесе 
.
,
Z
n
l
n
r
n



Сонымен, 
2
2
2
2
l
n
r
n
n




, 
...
,
2
,
1

n
сандары да берілген есептің меншікті 
мәндерін анықтайды. Бұл меншікті мәндерге
x
l
n
y
n

cos

өзіндік функциялары 
сәйкес келеді. Олай болса, 
2
2
2
l
n
n



, 
...
,
2
,
1
,
0

n
сандары берілген есептің меншікті 
мәндерін, ал 
x
l
n
y
n

cos

,
...
,
2
,
1
,
0

n
өзіндік функцияларын анықтайды. 
ҚОЛДЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. Владимиров Уравнения математической физики / В.С. Владимиров. – 
М.: Наука, 1981. 
2. Гребенникова И.В. Уравнения математической физики: учебное пособие / 
И.В. Гребенникова. - Екатеринбург: УрФУ, 2016. - 164 с. 

282 
3. Оразов И.О., Сарсенби А.М., Шалданбаев А.А. Штурм-Лиувилль 
операторының екіеселі спектрі жайында // Известия НАН РК. – 2014. № 3.-С. 153-
157. 
ӘОЖ: 796.853.23 
ЖАС ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ЖАТТЫҒУ ҚҰРЫЛҒЫСЫН
ҚОЛДАНА ОТЫРЫП ҰСТАУДЫ ҮЙРЕНУ КЕЗІНДЕ КҮШТІК 
ҚАБІЛЕТТЕРІН ЖАН ЖАҚТЫ ДАМЫТУ 
Малиев Б.Б. 
Ғылыми жетекші: Жүнісбек Д.Н. 
Аманжолов университеті, Өскемен қ., Қазақстан 
e-mail:
 
maliyev.bayandy@mail.ru 
Жас спортшылардың физикалық қабілеттерін дамыту проблемасының 
өзектілігі ерте мамандану және балалар мен жасөспірімдер спортындағы 
жарыстарда жоғары нәтижелерге қол жеткізуге бағдарлану проблемасымен тығыз 
байланысты. Дайындықтың бастапқы кезеңдерінде жас спортшылардың физикалық 
қабілеттерін дамытуға әртүрлі әсер етуі мүмкін әртүрлі әдістерді қолдана отырып, 
жалпы физикалық дайындықтың едәуір көлемі қарастырылған. 
Спорт психологиясы бойынша қазіргі әдебиеттерде "физикалық қасиеттер", 
"физикалық (қозғалыс) қабілеттер", "спорттық қабілеттер" ұғымдары қолданылады, 
олар жақын, бірақ мазмұны жағынан бірдей емес. В. И. Ляхтың пікірінше, қозғалыс 
қабілеттерін жалпы мағынада адамның қозғалыс қабілетінің деңгейін анықтайтын 
жеке ерекшеліктер ретінде қарастыруға болады [cit. бойынша: 1]. Қозғалыс 
қабілеттеріне күш, жылдамдық, жылдамдық, мотор-үйлестіру, жалпы және ерекше 
төзімділік және т. б. жатады. 
Физикалық (қозғалыс) қабілеттердің дамуы физикалық қасиеттерге 
негізделген: күш, жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік. Физикалық қасиеттер 
- бұл туа біткен, морфофункционалды қасиеттер, соның арқасында адамның 
физикалық (материалдық тұрғыдан айқын) белсенділігі мүмкін, ол мақсатты-ұқсас 
қозғалыс белсенділігінде көрінеді [2]. Кейбір авторлар (Брил М.С., Волков В. М., 
Родионов А. В., Сиротин О. А. және т.б.) "физикалық (моторлық) қабілеттер" 
ұғымын "спорттық қабілеттер"ұғымымен өзгерту керек деп санайды. О. А. Жетім 
былай деп жазады: "қабілеттер мәселесі бойынша әдіснамалық және теориялық 
зерттеулердің нәтижелері спорттық іс-әрекетте тек даулы қабілеттер туралы айтуға 
болады. Бұл спорттық іс - шараларға тек негізгі компонент кіреді деген жалған 
түсінікті жояды" [3, 61 - бет]. Спорттық қабілеттер деп авторлар белгілі бір 
спорттық қызметті игеру процесінде қалыптасатын және дамитын және оны сәтті 
жүзеге асырудың алғышарттары болып табылатын жеке тұлғаның жеке 
психологиялық ерекшеліктерін түсінеді. 
Біздің зерттеу тақырыбымыздың контекстінде дзюдошылардың физикалық 
(моторлық) қабілеттері зерттеу тақырыбы болды, оның ішінде төзімділік, 
жылдамдық, күш, үйлестіру қабілеттері [5]. 

283 
Дзюдошылардың күш қабілеттерінің дамуы 2 факторға ұшыраған кезде пайда 
болады. Жетекші-бұлшықет ішілік үйлестіруді анықтайтын үйлестіру факторы. Ол 
импульстің синхрондылығы мен жиілігіне әсер етеді, жұмысқа қатысатын 
қозғалтқыш бірліктерінің санын реттейді (әрқайсысы бір моторлы нейроннан — 
моторлы нейроннан және ол нервтендіретін қозғалтқыш талшықтарының тобынан 
тұрады), сонымен қатар бұлшықет аралық үйлестіруді анықтайды. Тағы бір фактор-
бұл дұрыс-бұлшықет (бұлшықет ұзындығы, бұлшықет талшықтарының саны, 
жылдам және баяу типтегі талшықтардың арақатынасы — бұлшықет құрамы). 
Дзюдошылардың күш жаттығуларының міндеттері келесідей: 
1. Қатысушылардың денесін күш жүктемелеріне бейімдеу үшін негіз 
қалыптастыру (буындардың қозғалғыштығын арттыру, байламдарды нығайту). 
2. Мотор аппаратының барлық бұлшықет топтарының үйлесімді дамуын 
қамтамасыз ету. 
3. Әр түрлі жұмыс режимдерінде (статикалық және динамикалық) бұлшықет 
күшін көрсету қабілетін жетілдіру. 
Дзюдошылардың оқу-жаттығу іс - әрекетінде әдістер тобы жүзеге 
асырылады: ауызша (ауызша), көрнекі, идео-моторлы, практикалық. Практикалық 
жаттығу әдістерінің тобына дзюдошылардың физикалық дайындығын арттыруға 
бағытталған ішкі және айналмалы әдістер кіреді. 
Жас спортшылардың денесінің даму заңдылықтары мен ерекшеліктерін білу 
оқу-жаттығу процесіне уақтылы түзетулер енгізуге, оңтайлы жүктемені анықтауға, 
нәтижелердің өсуін болжауға, оқушылардың физикалық жағдайына оң әсер ететін 
дайындық құралдары мен әдістерін таңдауға мүмкіндік береді. 
Дене қасиеттерін дамытуға бағытталған Жас дзюдошылармен жаттығу 
процесінде бірқатар жағымсыз салдарға әкеп соқтыратын дене дайындығын 
мәжбүрлеу орын алады. Көбінесе жаттығулар мен оларды орындау сипатын 
жаттықтырушылар ағзаның дамуының бірқатар физиологиялық ерекшеліктерін 
ескермей таңдайды деп болжауға болады. Зерттеу нысаны 15 және 16 жастағы жас 
дзюдошылардың оқу-жаттығу процесі болды, ал мақсаты-олардың денесінің даму 
заңдылықтарын зерттеу және талдау, ерекшеліктерін анықтау. 
В.А. Воробьев балалар мен жасөспірімдер дамуының физиологиялық 
ерекшеліктерін мынадай бағыттарда қарастырады: ағзаның даму динамикасы 
аспектілеріндегі жас кезеңділігі және оның спорттық және педагогикалық практика 
талаптарына сәйкестігі; әрбір жас кезеңіндегі балалар мен жасөспірімдердің даму 
процесінің ерекшеліктері; спорттық іс-әрекет пен акселерацияның бір-біріне әсері; 
балалар немесе жасөспірімдер спортшыларының биологиялық жастағы және жеке 
тұлғаның онтогенетикалық жетілуін сипаттауға мүмкіндік беретін күнтізбелік. Г. 
Ф. Шитикова педагогикада келесі жас кезеңдерін қарастырады: 4-6 жас-үлкен 
мектепке дейінгі жас; 7-10 жас-кіші мектеп жасы; 11-14 жас – орта мектеп жасы; 
15-17 жас - жоғары мектеп Жасы. 
Егер анатомиялық-физиологиялық белгілерді қарастыратын болсақ, онда жас 
спортшылардың жас кезеңдері келесідей: 4-7 жас-бірінші балалық шақ кезеңі; 8-11 
жас (қыздар), 8-12 жас (ұлдар) – екінші балалық шақ кезеңі; 12-15 жас (қыздар), 13-
16 жас (ұлдар) – жасөспірім жас; 16-20 жас (қыздар), 17 жас- 21 жас (ұлдар) – 
Жастық шақ. 

284 
Балалардың, 
жасөспірімдердің, 
ұлдардың 
және 
қыздардың 
жас 
ерекшеліктерін талдау жоғарыда аталған кезеңдерді ескере отырып жүргізілуі керек 
деп болжауға болады, бірақ, мүмкін, бұл ерекшеліктерді неғұрлым сенімді болу 
үшін тар жас шеңберінде қарастыру керек: балалар 8-9 және 10-11 жас; 12-13 және 
14-15 жас аралығындағы жасөспірімдер; 16-17 жас аралығындағы ұлдар мен 
қыздар. 
Зерттеу барысында біз тек ер спортшылардың даму ерекшеліктерін зерттедік. 
Біздің жұмысымызда әйел денесінің дамуының физиологиялық ерекшеліктері және 
дене жаттығуларының қыздардың денесіне әсері қарастырылмаған. 
Аралық әдістің негізгі міндеті 
- жүрекке арнайы әсер ету есебінен дзюдошылар денесінің аэробты-
анаэробты қабілеттерін дамыту. Оның артықшылығы жаттығу жүктемесін дәл 
дозалауда, ал жүктеменің салыстырмалы монотонды кезектесуінде жетіспеушілік 
болып табылады, бұл дзюдошылардың психикалық жағдайына теріс әсер етеді. 
Айналмалы әдіс әр түрлі жастағы дзюдошылармен айналмалы жаттығу түрі 
бойынша оқу - жаттығу процесінде жүзеге асырылады. Сабақ шартты шеңбер 
бойынша өтеді: дзюдошылар жүктеме мен демалыс аралықтарының мөлшерін 
қатаң сақтай отырып, белгілі бір ретпен орындауы керек жаттығулардың 
(станциялардың) белгілі бір саны белгіленеді. 
Біз жүргізген зерттеудің мақсаты жас дзюдошылардың физикалық 
қабілеттерін дамытуға жалпы дене дайындығының дөңгелек және аралық 
әдістерінің әсер ету ерекшеліктерін анықтау болды. 
Материалдар мен әдістер. 
Анықтау және бақылау экспериментін жүргізу кезінде жас дзюдошылардың 
физикалық қабілеттерін дамыту қозғалыс әрекеттерін орындау мазмұны, нысаны 
және шарттары бойынша стандартталған спорттық тестілеу әдісімен анықталды. 
Кесте 1. Жас дзюдошылардың физикалық қабілеттерін дамытуды зерттеу 
нәтижелері 
Тест 
Дөңгелек әдіс 
аралық әдіс 
Дөңгелек әдіс 
аралық әдіс 
анықтай-
тын 
экспери-
мент 
бақылау 
экспери
менті 
анықтай-
тын 
экспери-
мент 
бақылау 
экспери
менті 
Жылдамдық қабілеттері 
30 м (с)жүгіру 
6,50 
5,1 
6,53 
4,7 
Үйлестіру қабілеттері 
Шаттлмен жүгіру 3х10 м (сек) 
9,77 
8,27 
9,9 
8,51 
Ромберг сынамасы (қарапайым) (сек) 
30,27 
42,73 
28,4 
40,27 
Ромберг сынамасы (күрделі) (сек) 
14,33 
20,67 
15,4 
20,13 
Жалпы төзімділік 
800 м жүгіру (мин, сек)
3,78 
3,19 
3,93 
3,2 

285 
1-кесте жалғасы 
Күшке төзімділік 
Денені арқамен жатып көтеру 1 
минут ішінде (саны бір рет) 
24,4 
40,47 
25,27 
42,67 
Жатып тұрып қолды бүгу және созу 
(саны бір рет) 
17,67 
27,6 
17,00 
24,87 
жылдамдық-күш қабілеттері 
Екі аяқты итеру арқылы бір жерден 
ұзындыққа секіру (см) 
151,6 
167,33 
152,27 
171,2 
20 с (саны бір рет)жоғары тіреуіште 
ілмектен тартылу 
4,67 
7,93 
4,2 
6,87 
Денені шалқасынан жатып 20 с-қа 
көтеру (саны бір рет) 
11,87 
18,27 
10,67 
16,2 
20 с (саны бір рет)жатып тұрып 
қолды бүгу және созу 
8,93 
14,73 
8,2 
13,93 
Жас дзюдошылардың дене қабілеттерін дамытуды бағалау барысында- 
статистикалық кезеңде төзімділік көрсеткіштері, күштің шығуы анықталды-
жылдамдық, үйлестіру, жылдамдық-күш қабілеттері 10-11 жасқа сәйкес келеді. Бұл 
ретте қалыптастырушы эксперимент жүргізу кезінде жалпы дене шынықтырудың 
дөңгелек және интервалдық әдістерімен айналысатын жас спортшылардың дене 
қабілеттерін дамыту деңгейі шамамен бірдей. 
Бақылау кезеңінде алынған нәтижелерді талдау барысында аралық әдісті 
қолдану жас дзюдошыларда жылдамдық - күш және жылдамдық қабілеттерін, 
жалпы және күштік төзімділікті дамыту үшін жалпы физикалық дайындықтың 
айналмалы әдісімен салыстырғанда тиімдірек екендігі анықталды. Ромберг 
сынамасын және шаттлмен жүгіруді орындау нәтижелері үйкеліс процесінде 
дөңгелек әдісті қолдану үйлестіру қабілеттерін дамыту үшін тиімдірек екенін 
көрсетеді. 
Осылайша, интервалдық әдіс бірнеше физикалық қабілеттердің дамуына 
ықпал етпейді (оның жаттығу әсері үлкен) және дөңгелек әдісті қолдану жас 
дзюдошылардың үйлестіру қабілеттерін дамытуға ықпал етеді деп айтуға болады. 
Қорытынды. Жалпы дене шынықтырудың дөңгелек және аралық әдістері 
физикалық қабілеттердің дамуына үлкен әсер етеді. Жалпы және күштік төзімділік, 
жылдамдық, үйлестіру, жылдамдық - күш қабілеттілігінің көрсеткіштері 
айтарлықтай өсті. 
Алынған нәтижелерді талдау барысында жас дзюдошыларда жылдамдық - 
күш және жылдамдық қабілеттерін, жалпы және күштік төзімділікті дамыту үшін 
интерактивті әдісті қолдану тиімдірек екендігі анықталды. Дөңгелек әдіс үйлестіру 
қабілеттерін дамытуда тиімдірек. 

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: