Не топография негіздері

93 
20. Географиялық карталардағы жазулар 
Шартты белгілерден басқа, карталарда көп санды жазуларды 
қатысады. Олар құрамның маңызды элементін құрастырады, 
бейнеленген обьектіні түсіндіреді, олардың сапалық және сандық 
мінездемесін көрсетеді, анықтамалық мәлімет алу үшін қызмет етеді. 
Жазулар картаны байытады, бірақ оның оқуын бір уақытта төмендете 
алады. Жазулардың үйлесімді сан құруы және олардың дұрыс 
орналастырылуы картографиялық туынды жасауда маңызды мақсатты 
құрастырады. 
Жазулардың үш тобы бөлінеді: 
Топонимдер – картографиялық обьектінің өзінің меншікті атауы. 
Олар рельеф элементтерінің аттары- оронимді, су обьектілерінің 
аттары-гидронимді, этностардың аттары- этнонимді, жануар әлемінің 
аттары- зоонимді және сол сияқты. 
Терминдер – картографиялық обьектіге қатысты ұғым. Бұл 
жалпыгеографиялық, геологиялық, мұхиттық, әлеуметтік - экономикалық 
және - басқа терминдерді бола алады (мысалы, «аудан», «бұғаз», 
«шығанақ» және басқалары). 
Түсіндірмелі жазудың : 
– сапалық мінездеме; 
– сандық мінездеме; 
– хронологиялық жазу; 
– қозғалыс белгілеріне түсіндірме; 
– меридиандардың және параллельдердің цифрлеу және 
картографиялық тор сызықтарына түсіндірме түрлері бар. 
Картографиялық топонимика 
Топонимика (грекше topos- орын және Noma - ат) – географиялық 
атауларды зерттейтін ғылым, олардың пайда болуын, мағынасын, 
дамуын, қазігі жағдайын, оларды белгілеуді зерттейді. Топонимика 
география, тарих және лингвистика ғылымдармен байланысты. 
Топонимия – қандай болмасын аумақ атауларының жиынтығы. 
Топонимика бірнеше түрге бөлінеді: 

Ойконимдер – елді мекендердің атаулары (гр. oikos - пәтер-үй, 
мекен). 

Астионимдер – қалалардың аттары (гр. asty – қала). 

Гидронимдер – өзендердің аттары (гр. hydros - су). 

Дримонимдер – ормандардың аттары (гр. δρΰς ағаш). 

Оронимдер – таулардың аттары (гр. oros - тау). 

Урбанонимдер – қала ішіндегі нысандардың аттары (Urbanus - 
қалал ық ) 

Годонимдер – көшелердің аттары (гр. hodos - жол, көше, арна). 

94 

Агоронимдер – аудандардың аттары ( гр. agora - аудан). 

Дромонимдер – хабарлау жолдарының аттары (гр. dromos - 
қозғалыс, жол). 

Макротопонимдер – үлкен аумақты елсіз мекендердегі 
нысандардың аттары (гр. makros - үлкен). 

Микротопонимдер – кішкене аумақты елсіз мекендердегі 
нысандардың аттары (гр. mikros - аз). 

Антропотопонимдер 
– 
адам 
қолынан 
пайда 
болған 
географиялық нысандардың аттары (гр. antropos - адам). 
Картографиялық топонимика – топонимика мен картографияның 
құрамдас бөлігі және картадағы географиялық обьектілердің атаулары. 
Сонымен қатар оған елді – мекеннің географиялық атауы, 
олардың сараптамасы, жүйелендіру және стандарттау, нормативтерді 
жасау және олардың картадағы жазылу ережелері кіреді. 
Тапографиялық жұмысқа бағыт беру ресми құжаттардың 
анықтамасынан, ескі картографиялық және әдеби құжаттардан, 
жергілікті тұрғындардың адамдарынан сұрастыру арқылы алынады. 
Бұл оңай іс емес атаулардың мұқият тексеруін қажет ететін, 
орфографиялық қателерді жою үшін, жасырынып кіргендер ресми 
құжаттарға, әртүрлі обьектілердің атауларын сараптау, яғни жергілікті 
тұрғындармен қолданылған, әсіресе аз қоныстанғанаудандарда, 
біреумен себепсіз, жаңа атаулардың кездейсоқ алынуын болдырмау. 
Георгафиялық атаулардың таңдауы мына жағдайларда қажет, бір 
обьектінің бірнеше атауы әр түрлі тілде болуы, яғни мемлекеттік 
ресми сапада қабылдануы. Осындай жағдай Бельгияда, көптеген 
атаулар француз және фламандықта түрлерде кездеседі, сонымен 
қатар Швейцарияда , атаулар паралельді неміс , француз және итальян 
тілдерде қолданылады. 
Ресейде сондай атаулардың паралельді қолдануын кездестіруге 
болады, Татария және Татарстан сияқты, Башкортостан және 
Башқұртсчтан, Якутия және Саха республикасы, Ақ өзен және 
Акитиль және сол сияқты. Үлкен қиындық тағы мына жағдайларда 
көрінеді, белгілі бір географиялық обьект әр түрлі мемлекеттерге 
жатады. Мысалы, Германиядағы Дунай өзені және Австрияның 
Донау, Венгрияда - Дуна, Румынияда - Дунэря, Болгарияда және 
Югославияда - Дунав деп аталады. Даулы аумақтардың бірі, 
ағылшынша Фолкленд аралдары, Аргентинада Мальвин аралдары 
атын алып жүретін аралдар картада саяси проблемамен тұрады. 
Жапон теңізі кәрістер карталарда Шығыс және тіпті Шығыс - Кәріс 
деп аталады. 

95 
Орыстарың карталарында кейде бір уақытта бірдей атау 
келтіреді, мысалы, аралық шекараларда Германиямен және Польшада, 
- Одер және Нейсе (неміс), Одра және Ныса (поляк). Батыс Двина 
өзені Латвияда Даугавай деп аталады, испандық өзен Дуэро және Тахо 
Португалияда Дору және Тыжу атын алады - мұндай жағдайда 
картада параллельдік гидронимдермен беріледі. 
Көп қиындықтар және түсініксіздіктер шет атауларын беруде 
болады. Орыстардың карталарында американдық қалалардың атауы 
Нью-Йорк деп жазу қалыптасқан, бірақ сонымен қатар жаңа Орлеан, 
канадалық ауылды- мекендер орналастырылған дәстүрмен және әр 
түрлі жазылулармен беріледі: Нью-Брансуик және Ньюфаундленд, 
бірақ - Жаңа шотландия . 
Арнайы ұлттық және халықаралық топонимикалық атауларды 
нормалауда көп күш- жігер кетеді, шет тілдік атаулардың берілуінде 
ереже құрылады,әсіресе тілдік жағынан, карталарда жаңа географиялық 
атауларды жазудың ережесін кірістіреді. Мұндай жұмыс әсіресе 
көптеген өзгертулерде көкейкесті, Азия және Африка елдеріндегі 
бодандықтан құтылу жолындағы тәуелсіздік. Соңғы жылдары 
атаулардың өзгертулері Кеңестік Одағын жаулап алды. 
Халықаралық нормалау топонимодер үшін әсіресе өзекті, 
алғашқы рет Антарктидаға георгафиялық объектілердің берілуі, 
дүниежүзілік мұхитта, сонымен қатар басқа планеталарда. Қызықты 
тәжірибе Халықаралық астрономиялық бірлестіктің жер бедерінің 
планеталық деталіне қатысты. Мысалы, Шолпан үшін- әйел атымен 
аталған жалғыз планета,тек әйел атауына берілу ескеріледі. Кратер- 
әйгілі әйелдердің тегі, үстірттерге - Құдайлардың аттары, атыздарға 
және каньондарға - мифологиялық кейіпкерлердің атаулары. 

жүктеу/скачать 5.58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: