Сабақ өтуде қолданған тәсілдер

• 
  өткенді еске түсіру 3-5 минут
  
• 
  жаңа материалды таныту 17-20 минут
  
• 
  анықтама мен ереже шығаруға 3-2 минут
  
• 
  дағдыландыру жұмысын жүргізуге 10 – 13 минут
  
• 
  үй жұмысын тапсыруға 3-4 минут
  

Мемлекеттік білім стандарты негізінде түзілген «Қазақ тілі» (5 –сыныпқа арналған оқулық) оқулығы бойынша бағдарламада ауыспалы мағыналы сөздерге бір сағат ажыратылған.

Лексика – тілдегі сөздердің жиынтығы.

Табиғат пен қоғамда алуан түрлі заттар мен құбылыстар бар. Ол заттар мен құбылыстар жайында да ұғым пайда болады. Ұғым тілде сөз арқылы аталады.

Мысалы: ағаш, тас, топырақ деген сөздердің әрқайсысы – табиғаттағы белгілі бір заттық ұғымының аты; жел, тасқын, жаңбыр деген сөздердің әрқайсысы – белгілі бір заттық ұғымның аты. Ал ұжым еңбек деген сөздердің әрқайсысы – белгілі бір ұғымның аты.

Сөз сын, сапа, сан, қимыл, іс-әрекеттің және т.б. ұғымдарын да білдіре алады. Мысалы: қызыл, сары, күшті, білгір деген сөздер түс, сапа, сындық ұғымдарды білдіреді. Ал ору, кесу, он, отыз деген сөздер сандық ұғымды білдіреді. Ал ору, кесу, жүру деген сөздер қимыл, іс-әрекет ұғымдарын білдіреді.

Лексикалық талдауда практикалық әдістер тобына жатады. Лексикалық ұғымдарды менгертуде жиі іске асырылады. Лексикалық талдау әдісін жүргізу арқылы оқушылар қазақ сөздерінің мағыналық ерекшеліктерін толық түсінеді. Таңдалған мәтіннің әр түрлі сөздердің кездестіріп, олардың бір және көп мағыналары мен жасалу жолдарына, қалай қолданылып тұруына көз жүгіртеді. Лексикалық талдау пысықтау, түсінтіру және сынау қалыптары топтарына жатады. Лексикалық талдау өзінің ішкі мазмұнына қарай төмендегі топтарға бөлінеді.

1. 
   Сөз және оның мағыналық топтары.
   
2. 
   Тілдің сөздік құрамы.
   
3. 
   Сөздердің қолдану өрісіне байланысты сөздер.
   

ә) жаңа сабақты дамыту, жаттықтыру.

Б) тәрбие беру.

Көрнекілігі: сызба, тесттер, үлестірмелі карточкалар, оқулық

1. 
   Ұйымдастыру (2 минөт). Сыныптың тазалығын, оқушылардың сырт көрінісін, олардың бар-жоғын анықтау.
   

2. 
   Өткен сабақты пысықтау ( 3 минөт). Лексикология бөліміндегі тараулардың бір-бірінен мағыналық қатынастары әр түрлі болады.
   

Сөздердің мағынасы бірдей өзгеріп бірде жоғалып бірде жаңарып отырады. Сөздің лексикалық мағынасы, олардың өзгеру сипаты қазақ түсіндірме және этимологиялық сөздіктерінде ашылып отырады.

Оқытушы сабақ барысында осы сұрақтар бойынша оқушылар әр бірінің пікірлерін айтуды сұрайды. Айтылған пікірлердің ешқайсысы талқыланбайды, сыналмайды және бағаланбайды. Негізгі пікірлерді оқытушы маршрут қағаз үлгілері мен карта, тақтаға жазып алады немесе экранға көрсетеді.

Барлық пікірлер топталады. Негізгі идеологиялар ұжымдық технология уақытында көріп шығып, анализда талқыланады.

Оқылған мәтіндегі сөздердің айырмашылықтары мен байланыстарын оқушылар орналастырады.

Соң оқушыларға үлестірмелі тарқатпа материалдар тарқатылады. Ол тарқатпа материалдарда тақырып бойынша мысалдар, талдау үлгілері беріледі.

Тілдің лексикасын тексеретін тараулар

Карточка № 2

I. Жұмбақтардың сұрағына тезірек жауап бер:

1. 
   Қаһарлы сөз... (қамал бұзар)
   
2. 
   Сөз тапқанға ... (қолқа жоқ)
   
3. 
   Оқ жарасы бітер ... (сөз жарасы бітпес)
   
4. 
   Тіл тас жарады ... (тас жармаса бас жарады)
   
5. 
   Шешеннің тілі ... (шебердің бізі)
   
6. 
   Тіл тіршілік ... (тірегі)
   
7. 
   Тіліңмен жүгірме ... (ақылыңмен жүгір)
   
8. 
   Тіл қылыштан ... (өткір)
   
9. 
   Жақсы сөз жараны да ... (жазады)
   
10. 
    Тіл тіршілік ... (тірегі)
    

1. 
   Ба-ла қандай буынды сөз? (ашық)
   
2. 
   Жұрнақтың неше түрі бар? (екі)
   
3. 
   Шығарманың мазмұны туралы қысқаша мәлімет (аннотация)
   
4. 
   Зат есімнің сұрақтары? (кім? не?)
   
5. 
   Асығы алшысынан түсу (жолы болу)
   
6. 
   Сөздіктерді қарастыратын сала (лексикография)
   
7. 
   Ұзын сөзінің антонимі (қысқа)
   
8. 
   Сөзге қосымша жалғағанда дыбыстардың түсіп қалуы (релизия)
   
9. 
   –а, -е, -й ненің жұрнағы? (көсемше)
   
10. 
    Африкат дыбыстар қайсылар? (ц, ч)
    

Барлық идеологиялар жиналады және ең көп балл топтаған идеология жеңіп шығады. Әр бір қатысушы жағынан арнаулы бетте істеп шығады да тіркелген негізгі пікірлер жиналады және сол негізінде оқушлыар бағаланады.

Жаттығу ережеге сай болуы талап етіледі, жаттығудың шарты ереже бойынша орындалады. Алдымен оқытушы өзі екі сөйлемін орындап тақтада көрсетеді.

1. 
   Лексикология дегеніміз не?
   
2. 
   Семасология туралы түсінік бер.
   
3. 
   Полисемия дегеніміз не?
   
4. 
   Этимология туралы түсінік бер.
   
5. 
   Фразеология дегенімз не?
   
6. 
   Метонимия туралы түсінік бер.
   
7. 
   Метафора дегеніміз не?
   
8. 
   Синекдоха туралы не білесін.
   

Тест жұмысымен айналысу.

1- вариант

1. 
   Сөздерді жүйелі түрде жинау ісін тексеретін саланы не деп атаймыз?
   
2. 
   Дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі не деп аталады?
   
3. 
   «Лақ»-сөзінің бастапқы түрін көрсет?
   
4. 
   «Этимология» сөзі қай тілден алынған?
   
5. 
   «Шаға» сөзі түрікпен, азербайжан тілдерінде қандай мағынаны білдіреді?
   
6. 
   Сөздің мағынасын, мағынаның өзгерісін жерттейтін ғылым
   
7. 
   Sima сөзі қандай мағынаны білдіреді?
   
8. 
   Сөздер нешіге бөлінеді?
   
9. 
   Мағынасыз сөздерге қайсылар кіреді?
   
10. 
    В.Виноградов сөз мағынасын нешіге бөлді?
    

2-вариант

1. 
   Сөздің көп мағыналығы не деп аталады?
   
2. 
   Сөзде лексикалық мағына нешеу болады?
   
3. 
   Метафоризация қандай заң?
   
4. 
   Айтылуы, дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары бір-бірінен мүлде басқа сөздер қазақ тілінде не деп аталады?
   
5. 
   Омонимдер неше топқа бөлінеді?
   
6. 
   Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылатын сөздерді не дейміз?
   
7. 
   Синоинмдік қатарлардың түрлерін көрсет?
   
8. 
   Синонимдер нешіге бөлінеді?
   
9. 
   Эмоциялық мән беретін синонимді көрсет?
   
10. 
    Бір сөздің орнына екінші бір сөздің ауыс қолданылуынан шығатын іргелес ұғым не деп аталады?
    

Оқушылар «Жауап» деп аталатын қатарға 1 – Д, 2 – В, 3 – С, 4 – А деген сияқты белгілер қояды. Дұрыс жауап үшін 1 балл, қате жауаптар үшін 0 балл беріледі. Дұрыс жауаптар нәтижесі есептеледі де, жалпы балл шығарылады.

Үйге тапсырмалар беріліп, оқушылар бағалары ескертіріліп болғанан соң оқытушы оқушылар мен қоштасып, сыныптан шығып кетеді.

Қазіргі қазақ тілінде, басқа тілдердегі сияқты, сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа эмоционалдық көзқарасын білдіретін бір топ сөздер бар. Бұл категориядағы сөздерді тіл ғылымында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар сөздер дейді. Сөйлеуші орман, көл, үй, алыс, бес, ол тағы басқа сөздерді айтқанда, бұл заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды. Керек десе, стилистикалқ жағынан әр үрлі термин сөздер тобында да, сөйлеу тіліндегі сөздер де, кітаби лексикада да эмоционалдық мән байқалмайды. Ал кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман қатынасты, психологиялық күйді көрсететін оттеноктар болады. Мысалы, айналайын, оңбаған дегендер тек белгілі бір тиянақталған тұрақты мағынадағы сөздер ғана емес, сонымен бірге сөйлеушінің ой-күйін де білдіреді. Егер де бұл сөздер белгілі бір тіркестегі сөздер мен қолданылса, онда оның эмоционалдық мәні айқындала түседі.

Тіл – халықтың тарихымен және қоғамдық өндіріспен тығыз байланысты болғандықтан, онда базистің өзгеруін күтпестен-ақ өндірістің өзгерісін бейнелейтін жаңа сөздер пайда болып лексика байи береді. Тілдің сөздік құрамы, өзгеріске мейлінше бейім болғандықтан, үздіксіз дерлік даму күйінде болады. Соның нәтижесінде тілдің сөздік құрамы молая береді, өйткені ескіріп, шығып қалатын сөздің саны аз болады да, жаңадан қосылатын сөздің саны көп болады.

Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамының даму барысын тарихи тұрғыдан шолсақ, қазақ халқы сан алуан халықтармен қарым-қатынаста болып, сол халықтардан ауысып алынған сөздермен оның тілі үнемі дамып отырған. Ол халықтардың бастылары: ертеректе қытай халқы (шамамен айтқанда біздің жыл санауымыздан бұрынғы кезең), моңғол халқы (онан бергі ХІІ-ХІІІ ғасырларда), араб-парсы (ІХ-ХІІІ ғасырларда), ноғайлықтар (ХІV-XV ғасырларда), ал XVII ғасырдан бері қарай орыс тілінен сөз ауысып алу күшейе түскен.

Орта мектепте лексикологияны оқыту жайлы айтылғандарды жинақтай келе, бұған төмендегіше қорытынды жасауға болады:

1. Лексикология туралы теориялық білім мен практикалық дағды бергенде лексиколгияның мынадай өзіндік белгілерін оқушыларға таныту қажет. Лексикологияның негізгі объектісі - сөз болып, лексикологияның үш түрі сипаттама лексикология; тарихи лексикология;салыстырмалы-салғастырмалы лексикология болып келетіндігі;

2. Оқу бағдарламасы бойынша, лексикологияға бөлінген сағатты лексиканың тармақтарына және одан ұйымдастырылған сабақ түрлеріне қарай жоспарлайды.Ол жоспарды мектептердегі алдынғы қатарлы озат мұғалімдердің тәжірибелеріне негізделіп жасалады да, ондағы әрбір сабақты творчестволық тұрғыда өткізу қажет.

3. Тақырыпты түсіндіруден алдын сабақтың тақырыпқа сай мақсаты, тірек сөздер мен сұрақтар мен тапсырмалар ұғымдары анықталып, оның мақсаттары да белгіленеді. Бақылау тапсырмалары анықталып, оның негізгі білімді анықтау дәрежесі көрсетіледі.

4. Лексикологияның анықтамасын меңгерту. “Лексикология - тілдің лексикасы және оның тарихи даму заңдылықтары, қызметі туралы ілім (бұл термин гректің lехis және латынның lоgоs сөздерінен алынған). Ал лексика дегеніміз - бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы.”

5. Лексикологияны оқытуда алдымен дидактикалық материалдар таңдалып, соларға байланысты білім беру әдістері қолданылады. Өзіндік белгілеріне негізделе отырып анықтама беріледі. Содан соң осы тақырыпқа байланысты түрлі жаттығу жұмыстарын орындату қажет.

6. Жаттығу жұмыстары, тест сұраулары, сөзжұмбақ, кестелер бойынша фразеологизмді оқыту, оның лексикологияның бір саласы ретіндегі ерекшелітерін қайталап еске түсіру, оның түрлерін ажыраттыру.

7. Лексикологияны өткенде, оның әрқайсысының мағыналық топтары мен сөйлемдегі қызметін талдап түсіндіріп отыру лексикологияның стильдік топтарын талдай білуге жол ашады.

Мұғалім лексикологияның мұндай белгілерін көрнекі құралмен оқушылардың өздеріне талдап айтқызу және дәлелдеттіру арқылы жүзеге асырады.