-тұжырым Көптеген тілдік ќұбылыстардың түпнұсќасы мен аудармасы мәдениетаралыќ

Ќазаќшада Әбілќайырдың Мұќамет-Жөкіге айтып отырған шарттарының бірі [90-б.] – «Ғибадат-Сұлтан-Бегім сұлуды сол ќауыздай жарылмаған, шыныдай сынбаған күйінде менің ќойныма саласың» делінеді. Орысшада [84-б.] «И ты поклянешься, что этот нераскрытый бутон, о красате которого столько говорят в Мавераннахре, будет в моей вазе» деп, автордың ойын аудармашы өзіндік талғамнан туған ұтымды метафорамен көмкере береді. Сөз жоќ, аудармашының шеберлігі көзге түседі. Осыны ағылшын тіліне аударған О.Чоракаев: “Now you must swear that this virgin rosebud of whose beauty they talk so much in Maverannakhr will grace my vase” [91-б.] деп, бұл метафораны одан да әрлендіре, “Сұлулығы Мауереннахрға (топонимді Есенберлиннің жазуы бойынша жазып отырмыз) жыр болған сол ашылмаған гүлдің менің ќұмырамның ажарын кіргізеріне уәде бер» деп аударады. Бұл сөйлемнің аудармаларынан түйетініміз не? Көшпелі өмір салтын ұстанып, жаз-жайлауы киіз үйде, ќысы ќыстауда өткен ќазаќтың өмірінде «вазаға» салынған гүл кездеспеген «көрініс» десек, ќателескен болуымыз да мүмкін. Дегенмен, ќазаќтың басынан кешкен бірде мал ќайғы, бірде жан ќайғы аласапыран тарихын суреттейтін шығармаларында көп кездеспейтін көрініс екені түсінікті де. Ќыстың күні гүл болмаса, жаздың күні киіз үйдің ішінде гүл ќоятын орынның реті болған ба, жоќ па? «Жоќ» жауабы басым. Ал егер (орыс тіліне аударған) аудармашы мына оќиға желісінің нендей заманда өтіп жатќанын ескерген болса, Әбілќайырға ќазіргінің «хандары» айтатындай сөзді айтќызбаған болар еді. Аудармашының өзі ќазаќ халќын түпнұсќасындағыдан бірнеше есе асырып ќанға бояп отырып, тағы «ќайдағы жоќты» айтып отырғаны, оның аудармадағы оќиға ортасынан шығып кетіп, отырыќшылыќ мәдениетке кетіп ќалғандығы көрінеді.

• 
  Не слышал что-то такого имени среди батыров (осыдан былайғы сөздер түпнұсќада мүлде жоќ – Н.Р.). Вот про безродного разбойника Кияка, который непослушен воле наставника веры – эмира Абдуллаха, я кое-что слышал. Помнится, говорили мне, что этот проходимец нападает на ханские обозы, на стада…
  
• 
  У казахов обычно иначе называют людей, защищающих свое добро от грабителей, – сказал Кияк-батыр. – Не из наших ли сожженных кочевий гнали стада и везли обозы с добром эмирские собаки?!» делінеді.
  

• 
  I don`t remember having ever heard this name among those of batyrs. But then I seem having heard something about a rootless robber by the name of Kiyak, who is disobedient to the will of pillar of the faith Emir Abdullah. I recollect having been told that this crook raids the khan`s supply trains and his flocks…
  
• 
  Kazakhs have a different name for people who defend their belongings against robbers,­ – Kiyak Batyr said. – Was it not from our burnt-down encampments that the emir`s henchmen were driving those flocks and supply trains?”.
  

Ќазаќшада: “Ата мекен жерім ќалады! Оған ќоса сонау менің ќараша үйімнің жанында жайылып жүрген елу ќой, төрт түйе, жауға шабар бір жүйрігім ќалады!» [253-б.], орысшада: “Родина, мой хан! И еще те полсотни овец и четыре верблюда, которые пасутся у моей черной юрты” [243-б.], ағылшын тілінде: “My homeland, my khan! And also the two score and ten sheep and four camels that are grazing near my black yurt” [263-б.] деген сөйлемдер бар (аудармаларының тұжырымға ќатысты тұсын ғана сөз етеміз). Осыған ұќсас “…ауыл шетіндегі ќаралы үйде жатќан Батыр Баянның кебін киер еді” [349-б.], «…лежали бы сейчас там, в черной юрте на краю ставки…» [329-б.], «…In the black yurta wrapped in the white fabric…» [352-б.] деп келетін жерлер де бар. Білмегенге ќараша үй де, ќаралы үй де ќара болып көрініп тұр. Бірінші жағдайда жәй ғана “в моей юрте” – “in my yurta” болса, екінші жағдайда “в траурной юрте» – “in the mournful yurta” дегеннің ќисыны болар еді. Ќараша үй, киіз үй, ќара үй (айтылуы бойынша ќарүй) ќазаќќа ғана емес, өзге де көшпелілерге тән сөз болғандыќтан, орысшасынан сөздіктерге yurt, yurta болып екі түрлі нұсќада енген. Транслитерацияланып тұрған сөз болғандыќтан, yurt дегеннен гөрі yurta болып ќалғаны жөн болар еді, дегенмен, yurta-дан yurt болып ағылшын тілінің ішкі табиғатына икемделе туған нұсқаның басымдылық алып кетуі мүмкін.

Ќазаќшадағы [450-б.] “– Кенекең тірі тұрса, ұмыттыра ќоймас, – Ожар күлімсіреді де сәлден соң орнынан түрегелді. – Ал көріскенше сау болыңыз” дегенді орысшаға [430-б.] “– Покуда жив Кенеке, разве забудешь эту науку. – Ожар хоть и назвал шутливое прозвище Кенесары, говорил очень серьезно. – У него глаза беркута, с красными жилками…” деп аударады. Кенесарыға (жалпы хандарымызға) жоќты әкеліп жала қылып жапсырып аударудың жай-жапсарын 20-тұжырымда талќылаймыз. Ал мына жерде айтпағымыз, Кенеке деген атаудың шутливое прозвище болып түсіндірілуі – білместік. Ќазаќта керісінше, есімнің алғашќы буынына –еке ќосып сөйлеу сыйлағандыќ, ќұрмет тұтќандыќ белгісі болатын.

¤зінің сорына ќарай, Әбілќайырдың ерке ќызы Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегімнің әкесінің дұшпаны болса да, сұлу жүзді, арыс тұлғалы Жәнібекке көңілі кеткен: “…төрт әйелі бар Жәнібекке неге сонша ќұмар болғанын кім білсін…” [15-б.] – “…да и другие были у него утешительницы при ханской ставке…” [14-б.] – …having other sweeties at the khan`s headquarters always ready to please him” [14-б.]. Осы жерлердегі “әйелі болу” мен “утешительница (sweety)” болуда мағына бір деуге болмайды, мұсылман дінді ќазаќ ұғымында мұның үлкен мәні бар. Бұдан бұрын «Көшпенділердің» аудармалары жөнінде жарыќ көрген маќалаларымыздың бірінде («Көшпенділердің ағылшын тіліндегі аудармасы ќандай? Темірдей ономастикалыќ атаулары неге Аќсаќ?». “Қазақ әдебиеті” газеті. №30 (жалғасы №32), 2005) осы Ғайып-Жамал-Сұлтан-Бегімнің ќазасына байланысты кішігірім оќиғаның орыс және ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстыра отырып, түпнұсќадан (ұсаќ-түйегін санамағанда) 7 түрлі ауытќудың орын алғанын келтірген болатынбыз. Соның бірін келтірсек, “жетісін бергеннен кейін…” [15-б.] не болғанын айту үшін орысшасында оќиғаны“Недельные поминки справлялись по ней” [14-б.] деп барып, өрбітеді. Жарайды дедік, біраќ соған орай жасалған ағылшын тіліндегі аудармасында “The funeral repast lasted a whole week” [14-б.], яғни “ќайғыру ишарасы бір апта бойына созылды” делініп, алысќа аутќып кетеді. Бұл жерде де ќазаќ ғұрпындағы жетісін беру сөзінің мағынасын түсінбегендік көрінеді.

Осы тұжырымды дәлелдеу барысында тағы бір мысалды “астын сыза” айта кетуіміз керек. “Проблемы перевода казахских символов и этно-бытовых знаков на русский язык” деп аталатын кандидаттыќ жұмысы барысында зерттеуші Ә.Айќұлованың зерттеу нысанына алынған бірќатар әдеби туындылардың ішінде “Алмас ќылыш” романынан да мысалдар алынған екен. Аќ пен ќара түстің аудармаларын іздестірген тұста романның орысшасында“аќ түйенің ќарны жарылды” деген ќазаќтың жүрекжарды ќуанышын білдіретін фразеологиялыќ тіркестің “в жертву был принесен белый верблюд” болып аударылғаны көрсетілген (Мысал біздің әдебиет көздерімізде: ќаз.т. 13-б., ор.т. 11-б., ағ.т. 11-б: “a white camel was sacrificed on this occasion”). Осы тұста зерттеуші “На наш взляд, перевод М.Симашко достаточно умелый и яркий, грешит досадными упущениями, неточностями, в результате чего нарушается художественное равновесие романа” деген пікір білдіреді. Дегенмен, мұнан соңғы аќ боз үйлер, ќара жалау деген сөздері бар сөйлемнен соң зерттеуші: “Переводчику М.Симашко повезло, на поиск эквивалентов не пришлось тратить много времени, перевод слов – “аќ” – белый, “ќара” – черный имеют абсолютный аналог в обоих языках” дейді. Зерттеушінің “переводчику повезло” деуіндей, сол уаќытта бұл аударманың «аќ-ќарасы» ашылмай кетеді.

Бұл бір ұлттыќ болмыстың бүге-шүгесін, ой-шұќырын екінші бір болмыс өкілінің жете білмегендігінен аударма жұмыстарында жиі орын алып отыратын жағдайлар.

Ал 9, 10-тұжырымдарда «ќазаќ табиғатына тән ќасиет, мәдениет (биязылыќ, үлкенге ќұрмет, т.б.) бүркемеленеді», «ќазаќ тапќырлығы, шеберлігі және терең философиясы ашылмайды» деп тұжырған түйіндеріміздің бір ұшы, біле тұра әдейі жасалған «білместікте» жатса, екінші бір ұшының бір халыќтың этномәдени ќұндылыќтарының өзге мәдениет өкіліне ќұнды көрінбеуінде жатќаны аныќ.

5-тұжырым

Cандыќ көрсеткіштер кейде саќталады, кейде аудармашының өз «деректері» бойынша беріледі, кейде тіпті берілмейді, дәлдіктен ќашќаќтау бар
Аргентиналыќ жазушы Хорхе Луис Борхестің (1899–1986) “Оригинал неверен по отношению к переводу” дегеніндей түпнұсќа авторы мен аудармашылардың күн санау, жыл санаулары, сондай-аќ өзге де сандыќ көрсеткіштерінің сәйкес келмейтін кездері де жиі ұшырасады. Мысалы, “Күйік өлгеннен кейін төрт жылдан кейін, Батуханның өзі де дүние салды” [12-б.] дегенді орысшада “Лишь на восемь лет пережил Гуюк-хана сам Батый” [11-б.] дейді, ағылшыны орысшасындай: “Baty himself lived only eight years after the death of Guyuk Khan” [10-б.].

“…Сүйіншік сұлтанды жиырма бес мың адаммен ¦лытауға жүргізді” [182-б.] – “…сын Абулхаира Суюнчик – с дватцатью тысячами лашкаров…” [168-б.] – “…toward Ulytau with 20, 000 laskars (lashkars деп жүрген сөзі болса керек – Н.Р.)” [181-б.].

1-кітаптың 2-бөлімінің 3-тарауы “Келесі жазда Жәнібек уәделескен әскерлердің келуін күтіп Арќаға көшпей ќалды” [144-б.] деп басталады. Орысшасы “Следующей весной хан Джаныбек прибыл на летовку в Сары-Арку и стал ждать прихода обещанных на сходке войск” [133-б.] деп басталады, ағылшыны орысшасынан айнымайды – “The next spring Khan Janibek came to his summer camp at Sary-Arka and began waiting for the arrival of the troops they had talked about at the gathering” [144-б.]. Көріп отырғаныңыздай, осы бір сөйлемнің өзінде Есенберлин жаз десе, аудармашылар көктем дейді, Есенберлин Жәнібекті Сарыарќаға келтірмесе, аудармашылар келтіреді.

Мұндай айырмашылыќтың жиі кездесуімен ќоймай, аудармашылардың тіпті сол сандыќ көрсеткіштерден мүмкіндігінше ќашќаќтайтыны да байќалады. Мысал көп:

“Күтпеген жерден жол-жөнекей Күйік екі күн ауырып ќаза тапты” [11-б.] – “В пути неожиданно заболел и умер Гуюк-хан” [11-б.] – “While on the way Guyuk Khan took suddenly ill and died” [10-б.];

«Он баласын, … тек Сүйіншік ќана ана екеуінен төрт жас үлкен» [76-б.] – «… своих многочисленных сыновей, …а сын Суюнчик старше их лишь на пять лет” [71-б.] – “his numerous sons, … Suyunchik, only five years their senior” [76-б.], т.с.с.

«Қаһарда» [533-б.]: «Алашаханның моласы қазақ елінің ең алғашқы хандық туын тіккен он төртінші ғасырдың аса бір көрнекті ескерткіші» делінеді. «Хан Кене» деп аталатын орысшасында мұндағы сандық көрсеткіштер «Рядом с усыпальницей Алаш-хана, построенной в пятнадцатом веке, находились еще две гробницы – мазары Амбулак-хана и Жусахана, первых после Алаша правителей Қазахского ханства» [500-б.] делініп, қазақшадағы «Алашаханның жанында тағы екі мола бар. Бірі биіктігі он құлаштай шым кірпіштен құйған Әмбұлақ ханның моласы, одан әріректе Алашаханның моласына ұқсаған, тек кішіріек Жошы мазары» деген сөйлемдермен араластырылып «түзетулер» енгізіледі. Мұндайда «он құлаш биіктікті» іздеудің өзі ұят. Бірақ іздемеске болмайтын бір нәрсе бар, ол – Жошының Жусаханға айналып, жоғалып кеткен есімі (ағ.т Zhusakhan [532-б.], орысшасымен бірдей).

Сандыќ өзгерістердің ішінде кәдуілгі мағына өзгертетін мысалдар да жоќ емес: «Ашулы жырауды әлі де болса өз ортасында ұстамаќ боп, Абылай оның алдына өз жылќысынан айдатып әкеп атаќты боз айғырдың үйірінен бір жүйрігін сыйға тартќан» [360-б.] дегенді орысшада [339-б.]: “Накануне, чтобы задобрить певца, Аблай приказал отогнять к нему один косяк своих лучших белых коней. Он знал, что хорошие кони были слабостью сторого жырау” деп жазады. Ағылшыншасы да осылай [362-б.]: “The day before, in order to gain his favor, Ablai ordered a herd of his best white horses be sent to him. Ablai knew that the bard had a soft spot in his heart for good horses” дейді. Жырауға бір жылќы беру мен бір үйір жылќы берудің арасындағы айырмашылыќ бұл жерде, әрине, Абылайдың не байлығын, не жомарттығын көрсету үшін ќызмет атќарып тұрған жоќ, ќалай дегенде де мұны да аудармалардың Абылайға алып берер абыройы болмағандыќ деп бағалауымыз керек (20-тұжырыммен де астасады).

Ќазаќ маќал-мәтелдерінің шығармада жиі ќолданылуы – І.Есенберлиннің өзіндік стилін айќындайтын айрыќша белгілерінің бірі. «Бас кеспек бар да, тіл кеспек жоќ» [78-б.], «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі» [111-б.], «Диірменде туған тышќан дүрсілден ќорыќпас» [152-б.], «Ќұм жиылып тас болмас, ќұл жиылып бас болмас» [252-б.] деген сияќты маќал-мәтелдер “Можно отрубить голову, но нельзя отрезать язык” [73-б.], “Кто говорит без осторожности, тот умрет, не болея” [103-б.], «Мышь рожденная в мельнице, не боится грохота» [140-б.], «Из песка не склеишь камня, из рабов не составишь ханство» [242-б.] делініп, жап-жаќсы аударылып беріледі. Ал «Арғымаќ өлсе ќұлын бар, әкесі өлсе ұлы бар» [208-б.] деген маќалдың орысшасын аудармашы «Умирает аргамак, но останется тонконогий жеребенок, который растет и скачет все дальше и дальше в степь» [197-б.] деп береді, бұл өзгертудің мәнісін ќараңыз, кәдуілгі бұрмалаудың халыќ маќалына да “ќол сұға” бастаған тұсы. Әке орнын ұл басады, оның жолын жалғастырады деген ұғымнан адастыру үшін, ќұлынды ќұлдыратып алысќа алып кеткен. Одан әрі “өз ойын” шегелеп, “Разве не по тем же законам живем мы, казахи?” дегенді ќосып ќояды. Бұл мысалдың өзі Хаќназар ордасының төбе биі Аќсопы бидің сөзінен алынады, сөз осылай бұрмаланып, бұрмаланып барып, бидің елді бірлікке шаќырған шешендік сөздерін жоќ етіп жіберуге алып келеді екен (бұл талќыны ел бірлігіне арналған 17-тұжырым дәлелдемесінде жалғастырамыз).

Автор афоризмдерінің де, терең толғамды философиясының да аудармалардағы жай-күйі осындай. «Ќанішер адамның тегі ќорќаќ келеді» [417-б.] деген сөз «Кровожадные люди всегда трусливы» [396-б.] болып жаќсы жетеді, «¤лім деген – ұзаќ жолдың алысы» [208-б.] деген афоризм «Каков бы ни был длинен путь, впереди все равно смерть» [197-б.] болып, аз-маз өзгеріп өтеді. «Ажалсыз аждаћаның аузынан ќұтылады” [15-б.], “Ажал ќашан да ерте” [16-б.], “Ќатеңді досыңнан ќасың көреген” [532-б], т.б.с.с. афоризмдер ескерусіз ќалады.

Данагөй халыќтың аќыл-парасатын жеткізіп тұрғандай автордың «Төгілген ќанды ќалай жапсаң да, бәрібір шүберек бетіне шығады. Заманымыз дүрбелең болды деп, дөрекі іске жол беру күнә. Ќиянатты істеу жеңіл, жою ќиын» [368-б.] дегендей түйдек-түйдек ойлары да жаманды-жаќсылы: «Рано или поздно, но все равно проступает пролитая кровь. Зло легче посеять, чем искоренить» [345-б.] делініп аударылады. Осы арадағы «Заманымыз дүрбелең болды деп, дөрекі іске жол беру күнә» деген сөзден аудармашы аттап кетеді, бұл аударылатын болса, ќазаќтың анау айтќан дөрекі емес екендігі, ќандай ќиын күнде де ұстамды екендігі көрініп ќалуы мүмкін. Сондыќтан, мұндай жерлерді аудару аудармашы ұстанған мүддеге ќайшы келген болар еді.

¤зге халыќтар санатына жетпей ќалған үлкен данагөйліктің тағы бір парасы “Жалған дос көлеңке тәрізді, күн ашыќта жаныңнан ќалмайды, аспанды бұлт торласа ќасыңда ќалмайды” [258-б.], “Жастыќ шаќ, сен ќазір алыстағы ай тәріздісің ғой, сәулең бар, ќызуың жоќ” [504-б.] деген ойшыл жазушының терең философиясын көрсететін көркем тілдік орамдарында жатыр. Айналып өтуге болмайтын мұндай теңеулердің аудармаларда берілмейтіні – мәдениетаралыќ коммуникацияда достыќ та емес, әділдік те емес. Осының тағы бір мысалы 249-бетте: “– Ер азбай, ел азса – айдын көлдің суалғаны. Ел азбай, ер азса – зор бәйтеректің ќұлағаны, – деп бастады Бұќар жырау ќазаќ елінің ұлы шежіресінің бір тармағын. – Бәйтерегің ќұласа ағаш орнына ағаш өседі. Айдын көлің суалса немен толар есесі? Ер бұзылса да ел бұзылмасын. Бұзылғанды түзетеді. Түзелмесін жер етеді” дейтін халыќтыќ дүниетаным, сөз өнерінің ќұдіреті де аударылмайды. Осындай тұстарда І.Есенберлиннің “Іш ќазандай ќайнайды, күресуге дәрмен жоќ” [572-б.] дейтін Кенесарының зарын білдірген (аударылмайтыны белгілі) сөзі еске түседі. Автордың жиі ќолданатын «бие сауым уаќыт» немесе «бесін уаќыты» деген сияќты ќазаќи уаќыт өлшемдерінің аудармалардағы ќолданысын түгелдеп, олардың өзге тілдердегі көрініс табу жайын, түр-түс мағынасын, тұраќты тіркестердің берілу жайын зерделеу сияќты, т.б. толып жатќан ќызыќты зерттеу жұмыстарын жүргізуге мынадай «авторизованный переводтың» мүмкіндіктері шектеулі.
7-тұжырым

Қазаќ хандарының ќол астына ќараған территория сөз болатын тұстарда

аудармашылар ел, жер аттарын атамауға тырысады
«Алмас ќылышта» «…Бату әскері Рязань, Владимир, Суздаль, Киевті шауып, Батысќа жол ашылды. …Бату әскерінің алдында Европа мемлекеттерінің бай өлкелері ќалды. …Польша, чехтар мен мадиярлардың жерін басты. Алдарынан Адриат теңізінің жағасын жайлаған тағы славян елдері көрінді» [11-б.] дегеннің бәрін «куда доходили копыта монгольских лошадей – от кипчакских степей до дунайских долин, … во главе огромного воиска двинулся на запад» [10-б.] деумен тәмәмдайды. Ағылшыншасы [9,10-бб.] айны-ќатесіз осы.

Ал 26-бетте: «Аќсаќ Темір бүкіл Мауреннахрды өзіне бағындырып, Хорезм мен Алтын Орданы шауып, кейін ‡ндістанның астанасы Дели мен Түркияның кіндік ќаласы Анкараны ала алар ма еді?” деген сөйлемді орысшада 28-бетте: “…Слишком уж большую территорию подмял под себя когда-то Железный Хромец” деп бүге-шүгесіне бармайды, елдердің атын атамайды.

Ал 77-бетте Әбілќайыр ханның тұншыќпа (астма) ауруымен науќастанғанында Тибеттен, Ќытайдан, Ќорасаннан, Мысырдан да баќсы-балгерлер алдырғаны туралы сөйлем аударылады да, наќ осы тұста территориядан хабардар ететін «Бір шеті Ќорасан, екінші шеті Жайыќ өзенінен асып далиып жатќан алып хандығының түкпір-түкпіріне білгір дәрігер іздетіп ат шаптырған» деген сөйлем орысшасында да, ағылшыншасында да үшті-гөйлі жоќ.

Ќазаќшада [187-б.]: “Осы айќаста атасы Әбілќайырдың жасына жетпеген, бүкіл Орта Азияны жаулап алған, атаќты Мұхамед-Шайбани хан жекпе-жек жас жолбарыс Шах-Ысмайылдың ќолынан ќаза тапты” деген сөйлем орысшада [172-б.]: “Бүкіл Орта Азияны жаулап алған” деген жерін айтуға болмайтындай, “В этом сражении, намного не дожив до возраста своего деда Адулхаира, погиб в поединке с молодым шахом Исмаил хан Мухаммед-Шейбани” болып аударылады. Мұнда ќазаќтың өз тарихында бармаған бауы, алмаған тауы жоќ екен дегендей ойларды жасырып ќалуға әрекет жасау байқалады.

«Жанталастың» 2-бөлімінің бас жағында І.Есенберлин: «¦шы-ќиыры жоќ сұсты Сібір өлкесінде ежелден-аќ мал шаруашылығымен шұғылданатын, балыќшылыќ пен аңшылыќты кәсіп ететін түрік және монғол тектес көшпелі халыќтар мекен ететін» дейді [245-б.]. Бұл сөйлемді де аудармалардан таппағандықтан айтып отырмыз.

Мысалды келтіре беруге болады. Десек те, 12-тұжырым дәлелдемесінде келтірілген мысалға назар аудармаcқа болмайды. Ќараңыз, орысшаның 480-бетінде территория мәселесіне келгенде ќазаќ үшін жер-су аттарын атамауға тырысатын аудармашы «Все должно склониться перед единым шпицрутеном – от финских хладных скал до пламенной Колхиды…» деген сөйлемді ойдан ќосып, І.Есенберлиннің ќаламымен жер-көктің иесі орыс деп жазған болады.