-тұжырым Бүтін халыќты ќаралайды, қорлайды, халыќќа ќазаќ деген атты да ќимайды

Ќазаќшада Тәуекел үйге Ќияќты алып кірген бойда сұрап жатыр [239-б.]: “– Ал айтшы, маған ќастыќ ойлардай ќай бауырыңды өлтірдім, ќай ќалыңдығыңды ќорладым?

• 
  Ќазаќ баласы деген бауырымды өлтірдің, ќазаќ ќызы деген ќалыңдығымды ќорладың!..» (осы жерден ќысќартамыз). Осының өзі қай сұмдықтан кем түскендей? Орысшада [229-б.]:
  

• 
  Разве не мои родственники жили в тех аулах, прах которых ты пустил по ветру, багадур? Разве не моих братьев продают сейчас в рабство на всех базарах мира? Разве не моих сестер опозорили твои лашкары, прежде чем продать их в чужие гаремы?» деп, қара аспанды төндіреді.
  

Айта берсек, мысал көп, соның тағы бірін келтірсек:

“– Таң ќалам, – деді ол (Перовский – Н.Р.) сәл кідіре, – жайшылыќта аулы бір ќонып өтетін жерге таласатын ќазаќ рулары, Сібірден ќаптай көшкен осыншама елге ќалай ќоныс берді?

• 
  Расында бұл таң ќалатын жағдай, – Генс ойлана жауап ќайырды. – Кенесарының күші де осында емес пе? Ол Россия империясының отаршылыќ саясатын өмір бойы бытырап жүрген ќазаќ руларының басын ќосуға пайдалана біліп отыр” [506-б.]. Орысша аудармасында [478-б.] “Так вот: как же могло случиться, что казахи, как называют они себя, (ағ.т. [508-б.]: “…the Kazakhs as they call themselves…”) которые обычно яростно защищают свои пастбища даже от ближайших родственников, без всякого сопротивления пустили на свои исконные земли всю эту массу родов из чужой и на протяжении долгого времени враждевной им Средней орды? Почему они мирно уживаются на пастбищах? Не происходит ли нечто необычное в степи, чего мы еще не в силах понять?» Бұл жерде де барынша бұрмаланып жатќан жағдайларды және Кенесарының өмір бойы ќазаќ руларының басын ќосу үшін күресіп келе жатќаны туралы аударылмай кеткен сөйлемдерді (17-тұжырымға дәйек дей тұрғанмен) даулап жатудың ќисыны жоќ. Бұл жердегі мұның барлығынан да маңызы зор мәселе, аудармашының мәдениетаралыќ коммуникация процесінде аудармашы емес, «іріткі салушы» ќызметін атќаруы, «информационный шум» көтеруі. Наќтыраќ айтќанда, саясаттың ұлтты ұлт ретінде танығысы келмейтіні ашыќ мәтінмен айтылған.
  

«Көшпенділердің» 521-бетінде аќ патшаның «кәрі ќылыш» жендеттерінің ќобызшы Кәрібай шалдың ауылын ќалай кескілеп шауып, «абыройларды» айрандай төгіп, «ау, бұларың не?» деген аќсаќал, ќарасаќал біткеннің бәрін отќа орағаны жарты беттен де үлкен көлемде сипатталса да, аудармада бұл [493-б.] «Всю ночь бушевал пожар, совершались насилия над женьщинами, убийства и грабежи…» деген жалпылау сөздерден құралған бір сөйлеммен беріліп, ќазаќќа аќ патшадан келген жойќын жасырылады.

“Патшалы Россия бірте-бірте “халыќтар түрмесіне” айналды” [282-б.], «…¦лы халыќ. ¦лылығы ќазаќ секілді азғантай елді зәбірлегені ме?» [568-б.] дегенге ұќсас сөйлемдердің аудармалары мүлде берілмейді. Оның есесіне реті келсін келмесін, «Көшпенділерде» кейде тіпті керісінше екеніне ќарамастан, І.Есенберлиннің аузымен «Кочевники» және соған орай, «The Nomads» орыстың абыройын асќаќтатады. Көп мысалдың бірін келтірсек, Перовскийдің ойға шомып отырған кезі [503-б.]: «…Көтерілген халыќты Горчаковтай ќанға батырсам, сол өзім сыйласатын, кейде пікірімен санасатын орыс оќығандары не айтады (мұндай жерлер аудармада болмайды)? …Бұл ойды осы Орынбор шекара бастығы боп, көп жылдан бері ќызмет істеп келе жатќан генерал-майор В.Ф.Генс те ќолдайды. Әйтсе де осы генерал-майор ќызыќ адам, өзі Россия патшалығына бағынбадың деп, ќазаќтарға ќарсы соғысады, сөйтіп жүріп олардың жетім балаларын үйіне жинап жетімхана ашады. Және жұрттан жасырып ќазаќтардың тарихы мен этнографиясы жөнінде еңбек жазады» делінеді. Осыны орысшада [475-б.]: «Или взять начальника Оренбургской пограничной комиссии генерала Генса. В карательных экспедициях не раз принимал он личное участие, но никогда не допускал крайних мер. Мало того, на собственные средства открыл приют для оставшихся без родителей казахских детей, учит их грамоте, сам язык их выучил. И еще, говорят, пишет исследование по истории и этнографии орды. Все это не просто так, а с великой человеческой любовью. Вот такова и есть она, Россия!» (ағ.т. [504-б.]: “…That`s what Russia is really like!…”) деп аударады. Әлгінде Кенесарыны біржаќты ќараќшы етіп әңгіме бастап алып, оны реті келген жердің бәрінде ойдан дамыта беретіні тәрізді, Генсті керісінше «Мать Тереза» етіп суреттеп алады да, оның «кереметін» аяғына дейін шығармашылыќ фантазиямен өрбіте береді. Перовский бір күні Генстен Кенесарының Созаќќа неше күнде, ќалай жеткенін, жылќылардың ќалай шыдағанын сұрап отырады. Олардың бес күнде адам төзгісіз шөлмен Алашаханның бұдан төрт жүз жыл бұрын салған ескі сүрлеуімен жеткенін Генс баяндап отырады: «…Кенесары әскері болдыра бастаған аттарына түркмендерше ќойдың ќұйрығын жегізіп…» деп ќазаќтың тәжірибесіне ќазаќшасында [509-б.] екі кейіпкер тәнті болып отырады. Орысша мәтінде мұндай тәжірибені ќазаќќа орыс үйреткен болады, Генс: “…уставших лошадей подкармливают, по туркменсккому обычаю, овечьим курдюком. В мою первую научную экспедицию наши казахи научились этому” [481-б.] дейді.

Ќазаќша [242-б.] “Ќазаќтың ежелгі ата-мекен ќонысы Жетісу мен Сырдария бойындағы сан ќаласын, сар даласын Жоңғар басып алған бейбіт ќазаќ елі босып көшкен атаќты «Аќтабан шұбырынды алќа көл сұламаның» аяғы аќ түтек боран, аќ жорға борасын, сары аяз, ќызыл шұнаќ үскірік ќысќа ұласты…» деп басталатын, ќыстың ќаттылығымен бірге жеті ағайынды жұттың келгені, сондағы ќазаќ көрген ауыртпалыќ І.Есенберлин нұсќасынан М.Симашко нұсќасында басќашалау жазылған. Сол басќаша жазылған мәтіннің аяќ жағынан үзінді алсаќ [232-б.], “…Джут перебросился в степь, и смерть косила людей и скот от Каспия до Алтая. Уцелевшие аулы откочевывали к северу, где можно было что-нибудь выменять в приграничных российских городах и как-то перебиться. В сказаниях эти годы остались как “времена велигого бедствия” делінеді. Әліпті таяќ деп білмейтін ќазаќтың сауатын ашќан да орыс, соғыстағы тәжірибелерді үйреткен де орыс деп жазылып келсе, енді тіпті ќазаќ деген көшпеліні сонау ғасырлар ќойнауынан асырап, аман саќтап алып келе жатќан да орыс дегендей осындай сөйлемдерді де аудармашы ойдан ќосып отырады.

¤зінің ойдан ќосќан «экстралингвистикалыќ шығармашылығын» ауыќ-ауыќ растап, сол орыс есімдерін ќазаќ халќы ұрпаќтан ұрпаќќа ќастерлеумен келеді дегенді ќосады. Түпнұсќада [281-б.]: “Рас, орыс генералдарының ішінде әділеттілікті сүйетіндері де, аќылдылары да болды. Олар билеп отырған өлкелерінде ќазаќ балаларына арнап мектеп, аурухана ашты. Алым-салыќ жинайтын шенеуніктері мен почта ќызметкерлерінен жергілікті халыќтың тілін білуді талап етті. Кейбіреулері Петербургке барып, ќазаќ секілді бұратана ұлттарға аздаған теңдік те сұрады. Біраќ мұндай губернатор, генералдар тым аз еді. Ал ќазаќ жеріне келген шын тарих – отаршылыќ тарихы аяуды білмес, ќан шеңгелді, ќатал тарих болатын” дейтін жер бар. Осыны орысшада [269-б.] “Находились чиновники и даже генералы – умные, широкообразованные и мыслящие люди, которые, с присущей русскому широтой характера и его совестливостью, учреждали школы и больницы в подведомственных им краях, требовали от судей, врачей, почтовых работников и других рядовых чиновников, каждодневно общающихся с “инородцами”, обязательного знания языка, нравов и обычаев местного населения. Было не раз, что такие люди ехали в Петербург, чтобы отстаивать там права “инородцев” защищать от произвола и насилия. Казахский народ из поколения в поколение передает имена этих людей и чтит их память. А что может быть более чутким и справедливым, чем народная память!” деп “аударады”. Ал соңғы жағындағы тарихи шындыќты айту үшін аудармашы алдымен үлкен түсінік береді. Түсінікті ќазаќ жеріне келген орыстарды аќтап, олардың кейбіреулері «дұрыс орыстар» емес еді, «вместе с бедными землепашцами, уходящими в Казахскую степь от немыслимого произвола и крепосного угнетения, на новые места, как всегда в такмх случаях, ринулись авантюристы всевозможных мастей и калибров. Здесь же поселяли и отбывших свои сроки уголовных каторжан. Для всех этих людей даже в родных краях закон был не писан. А здесь перед ними возникли широкие возможности…» т.с.с. деп, ұзағынан түсінік беріп, ќорғаштап алады. Шын мәнінде «осындайлар» келіп, ќазаќты басќарған болса, өткен тарихќа ќарау расында, ауыр екен деп ойлаймыз. Сөйтіп, «ќан шеңгелді шын тарихты» қызыл империяға құлдық ұрған аударма «Чем дальше, тем острее становились противоречия между этими двумя сторонами одного и того же исторического процесса присоединения Казахстана к России. И тем скорее привели к революции. В этом и заключается главная прогрессивная объективно-историческая реальность. В этом мудрость истории» деп, өзінше түйіндейді. Ағылшын тіліндегі нұсќасында [292-б.] бұл мәтін наќ осылай жеткізілген.

* * *

* * *

Біз аудармаларымызды бұл талаптардың тезіне түсірмес бұрын өз алдына үлкен сұрақ болып табылатын алғашқы 3 тұжырымды бір бөліп алып, оларға нендей шешім бар екенін қарастыра кетейік. 1-тұжырымда көрсетілгендей, тек шығармада кездесетін атаулардың емес, жалпы қазақ ономастикалық атауларының (әсіресе ағылшын тілінде) әркелкі графикаланып, бұрмалануына алдағы уақытта жол бермеу мәселесі қазақ онимдерін ағылшын тілінде транслитерациялаудың ережесін жасап, заңдастыру арқылы жүзеге асады. 2-тұжырым шешімі қазақ реалий сөздерінің орыс және ағылшын тілдеріндегі түсіндірме сөздіктерін жасау арқылы жолға қойылады. 3-тұжырым шешімі (шығарма аудармалары түпнұсқадан қайта жасалатын уақыт жетсе) «ненің аударылуы керек, нені аударуға болмайды?» деген сұрақ төңірегенде теориялық және практикалық қаруланған маманның біліктілігі арқылы жүзеге асады.

Қалған тұжырымдардың да шешіміне трилогия аудармаларын түпнұсқасынан тиісті маманнның (мамандардың – екі мәдениеттің сенімді, білікті өкілдерінің) қайта аударуы нәтижесінде қол жеткізу мүмкіндігі турасында жалпылай алғанда 3-тұжырым шешімімен байланыстыра қарастыруға болады. Бұл үшін шығарманың осы уақытқа дейінгі өмір сүріп келе жатқан аудармаларын көркем шығарма аудармасына ќойылатын негізгі үш талаптың қалыбына салып, артық-кемін екшеп алу керек. Екшеу нәтижесінде уақыт алшақтығының сақталмайтынын 4-тұжырым дәлелдемелерінен, автордың жеке стилінің сақталмайтынын 6-тұжырымнан бастап 22-тұжырымға дейін келтірілген барлық дәлелдемелерден көруге болады, 6, 10-тұжырымдарда бұл сұраққа арнайы тоқталдық. Жеке стилдің, автордың өзіндік қолтаңбасының сақталуы, сақталмауы жөніндегі сұрақ талқысы былай тұрсын, тұжырымдардың барлығы дерлік автор құқығына үлкен нұқсан келетінін көрсетеді. Ал соңғы талап – шығарманың әдеби бағытының сақталуы мәселесі жөніндегі зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесіне жүгінсек, түпнұсќа реализм бағытында жазылған болса, аудармалар – экспрессионализм бағытында жасалып шыќќан деген қорытындыға табан тірейміз. Бұл тоқтамды (әдебиетші емес) оқырманға түсінікті ету үшін әдебиет бағыттарының (сентиментализм, романтизм, натурализм, реализм, импрессионализм, экспрессионализм, т.б. барлығының емес) біз сөз етіп отырған терминдерінің түсіндірмесін С.И.Ожегов пен Н.Ю.Щведованың сөздігінен аламыз: «Реализм – Направление в искусстве, ставящее целью правдивое воспроизведение действительности в ее типических чертах»; «Экспрессионализм – Направление в искусстве первой половины 20 в., провозглашающее основой художественного изображения подчеркнутую, иногда гротескную эмоциональную выразительность образа» деген түсіндірме беріледі (мұнда ќолданылған гротеск терминінің түсіндірмесі: «в искусстве: изображение чего-н. в фантастическом, уродливо-комическом виде, основанное на резких контрастах и преувеличениях»).

Сонымен, аудармашыға ұқыптылықпен сақтауға міндеттелген көркем шығарма аудармасына ќойылатын ең негізгі үш талаптың – уаќыт алшаќтығы, әдебиеттегі бағыты және автордың жеке стилінің – үшеуінің де «Көшпенділер» трилогиясының аудармаларында сақталмайтынына толықтай көз жеткіземіз.

2. 
   ... ТЕКСТ для переводчика НЕПРИКОСНОВЕНЕН. Переводчик не имеет права по своему желанию изменять текст при переводе, сокращать, если дополнительная задача адаптации, выборки, добавлений и т.п. не поставлена заказчиком.
   
3. 
   При переводе переводчик с помощью известных ему профессиональных действий всегда стремится передать в максимальной мере ИНВАРИАНТ исходного текста.
   

9. 
   Переводчик несет ответственность за качество перевода, а в случае если перевод художественный или публицистический, имеет на него авторское право, защищенное законом, и при публикации перевода его имя обязательно должно быть указано.
   

Ал біздің зерттеу нысанымызға алынған трилогия аудармаларының түпнұсќадан осыншама ауытќып кетуін айтпағанның өзінде, оған титімдей болмасын «заќым келтірудің» де бірде-бір норма ќалыбына сыймайтынына көз жетеді.

Сондыќтан, әдеби шығармаларын өзге маќсатќа бұрмалап аудару арќылы ќазаќ ұлтының тарихи шындығына ќаяу түсірген, оны ғалам алдында абыройсыз ету маќсатын көздеген мұндай «аудармадан» ендігі жерде бойымызды аулақ салу үшін трилогияның жарты әлемге тараған «The Nomads» деп аталатын ағылшын тіліндегі аудармасын және соған негіз болған орыс тіліндегі аты әйгілі «Кочевникиді» жарамсыз деп тануға тиіспіз. Оған ќоса, өзге отыз тілдегі аудармаларының ќайсысы болмасын, егер орыс тіліндегі нұсќасы бойынша жасалған болса, онда сол тілдегі аударманы да жарамсыз деп танымасќа болмайды.

Бұдан бұрын «Ана тілі» газетінің 2005 жылғы №41, 42, 43 сандарында 15 тұжырым, «Жалын» журналының 2006 жылғы №1 санында 21 тұжырым төңірегінде аудармалардың залалды тұстарын баян еткен болатынбыз. Десек те, мәселенің мәнісі тұжырым санымен межеленбесе керек. Бір-бірімен матаса-шатаса байланысып жатқан мазмұн мәнімен санассақ, тіпті бір-екі тұжырым төңірегінде келтірілген дәйектердің өзі трилогия аудармаларын жарамсыз деп тануға молынан жетеді деп ойлаймыз. Басқаша айтқанда, мұндай қорытынды жасауға аударманың бір-екі бетін алып салыстырудың өзі жетіп жатыр.

Қазақстан Жазушылар Oдағының лауреаты, Қазақстанның Халық жазушысы Морис Симашкоға 1986 жылы І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы мен Ғ.Мүсіреповтің «Жат қолында» романының аудармалары үшін Қазақ КСР-нің Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы беріледі. «Көшпенділердің» жат қолында кетіп, зар заманды басынан қайта кешерін білгенде осылай болар ма еді? «Жат қолынданың» қайда «көшіп» жүргенін анықтап алу жақын болашақтың өз алдына міндетті сұрақтарының бірінен болады.

¤.Айтбаевтың «Аудармадағы фразеологиялыќ ќұбылыс» атты еңбегінде айтылған «Аударманың ќай түрі болмасын, ол – белгілі бір кезеңнің жемісі» деген пікірінің осы тұста толыќтай мәнге ие болғанын көреміз. Тек «Көшпенділер» трилогиясының аудармалары емес, өз кезеңінің «жемісі» болған бүгінгі уаќыттың талаптарына жауап бере алмайтын сандаған сапасыз аудармалар тоталитарлыќ жүйенің қалып кеткен қаңқалары тәрізді сөрелерден тазартылатын болар. «Көшпенділердің» аудармалары қазақтың өзгені өзіндей көретін қас батырға тән аңғал табиғатынан қырық жыл бойы назарға ілікпей келген екен, ендігі жерде бір құрыққа түскен соң, қайда барып құтылсын! «Сабырлылық – жарты иман» екенін есте тұтып, әліптің артын бағалық.

Зерттеу дереккөздерінің бірі ретінде еңбегі негізге алынған автор И.С.Алексееваның біз толықтай келісетін тағы бір пікірін ортаға сала кетейік, ол көркем шығарма аудармасының өзге шығармаларға ќарағанда ќұнды болатынын кейбір оќырмандардың көркем әдебиетсіз өмір сүре алмайтынынан көреді. Оған ќоса, басќа мәтіндер ұзаќ өмір сүрмейді, ғылыми маќала бірнеше ондаған жылдар, инструкция – бірнеше жыл, іскерлік хат – бірнеше күн ғана өмір сүреді. Ал көркем шығарма ғасырлар бойы өлмейді. Оларға адамдар ұдайы оралып отырады, трагедиялары мен соннеттерін 400 жыл бұрын жазған Шекспирге, “Илиада” мен “Одессеяны” 30 ғасыр бұрын жазған Гомерге оқырман ауыќ-ауыќ оралып отырады. Себебі адамды көркем шығармадан алар өзіндік ләззаттан айыру мүмкін емес дейді. І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы да – уаќыт өткен сайын ќадірі арта түсетін, оқырманы ауыќ-ауыќ орала беретін, бір ұлт үшін ғана маңызды емес, жалпы тарих пен ұлттыќ ќұндылыќ атаулыға ќұрметпен ќарай білетін адамзат үшін орны бар, бірегей туынды. Оның әлем тілдеріне аударылуының да шынайы мәні осында болу керек болатын.

Сөзіміздің аяғын Абылайдың аударылмай кеткен бір сөзінен алсақ, «Жоғалтқаның көп болса да, үкімің адал екен. Халық намысы ер құнынан артық, ... ата жолы бәріміздікі. Одан таймағының – бұл бәріміздің абыройымыз» делінген екен. Сенген азаматтар азаматтық жасамаса, онысына төреші болар Алла бар, бүтін халық түгілі бір пендеде шаң түйіріндей кеткен есенің есебін біледі. Жоғалтқаны көп халық та ендігі жерде қамсыз қала қоймас. Ол үшін хан тағына бергісіз қасиетті ұғым – ата жолының – елім, жерім, тілім, дінім деген берік ұстанымның сақталғаны керек, осы... тек осы жолдан адаспаса ғана қазақ атының абыройсыз қалмасы анық!