Төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту

3.1. Төлем карточкаларымен есеп айырысуларды дамыту

Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.

Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттары бар:

• 
  логотипі, яғни карточканың қай төлем жүесіне тиісі екендігі, мысалы: “Master Card”, “Vіsa” және т.с.с.;
  
• 
  карточканың номері (ол 16 саннан тұрады);
  
• 
  карточка иесінің аты-жөні;
  
• 
  карточканың эмитентінің атауы;
  
• 
  карточканың қызмет ету мерзімі;
  
• 
  карточка иесінің қол қою үлгісі.
  

Ол үшін сауда үйінде ПОС терминал орнатылады. Мұндағы Pos- терминал дегеніміз сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік карточкаларға қызмет көрсетуге арналған құрылым. құрылғылары орнатылады.

Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.

Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына қарай екі түрге бөлінеді:

1) локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында қолданылатын төлем карточкалары;

2) халықаралық, яғни әлемдің банктік тәжірибеде еркін қолданылатын төлем карточкалары.

Тәуелсіз алған жылдары Қазақстанда алғаш рет 1992 жылы Әлем банк кредитік карточкаларын шығарды. Кейіннен Халық банктің Алтын карточкалары айналысқа шықты.

Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктеріміз мынадай локалдық карточкаларды, соның ішінде Алтын карточкасын – Қазақстан Халық банкі АҚ және Алматы сауда-қаржы банкі АҚ, SmardAlemCard карточкасын – ТұранӘлем банкі АҚ, сондай-ақ Ситибанк Қазақстан АҚ пен Каспий банкі АҚ өздерінің оқшаулы карточкаларын шығарып отыр. Сонымен бірге екінші деңгейдегі банктер халықаралық төлем жүйелермен өзара келісімшарт жасай отыр, айналысқа мынадай карточкаларды шығаруда: “American Express International”, “Europay International ”, “Diners Club International ”, “Vіsa International ” және т.б.

Төлем карточкаларымен есеп айрысулар слиптің комегімен жүзеге асырылады.

Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) - төлем карточканы пайдаланып операция жаслғандығын растайтын есеп айрысу құжаты.

Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:

• 
  Pos немесе банкоматтың идентифкаторы;
  
• 
  Операцияның жасалған күні;
  
• 
  Операция сомасы және валютасы;
  
• 
  Эмитент банктің операцяиларды авторизациялауды растайтын коды;
  
• 
  Банктік карточканың өзіне тән белгілерері;
  
• 
  Слипте карточканы ұстаушының қолы.
  

Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен жабық акционерлік қоғам формасында «Процессингтік орталық» құрылды. Мұндай ұйымды құрудың басты мақсаты Қазақстанда төлем карточкаларын пайдаланудың біртұтас кеңістігін жасау болып табылды.

Процессингтік орталық – төлем жүйесінің технолгиялық ядросы болып саналатын мамандандырылған есептеу орталығы.

Процессингтік орталық мынадай қызметтерді атқарады:

• 
  төлем карточкалары бойынша транзакцияларды өңдеп, қажетті құжаттарды дайындау;
  
• 
  төлем жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды жүргізуге арналған ақпараттар даярлау;
  
• 
  төлем карточкаларын, соның ішінде халықаралық төлем карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын төлемдер клирингін ұйымдастыру;
  
• 
  төлем жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту мақсатында екінші деңгейдегі банктер мен бағдарламалық-техникалық құралдарды көтерме бағамен жабдықтаушылар арасынын байланыстыру жұмыстарын ұйымдастыру;
  
• 
  қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
  
• 
  төлем карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
  

2005 жылы айналысты болған төлем карточкалардың жалпы саны 1 495,9 мың дана, соның ішінде оқшауланған төлем карточкалар – 235,7 мың дана және халықаралық төлем карточкалары – 1 260,2 мың дананы құрады (6-кесте).

6-кесте - 2004-2005 жж айналыстағы төлем карточкаларының саны туралы мәліметтер

Карточка түрлері	2004 жыл		2005 жыл
	Саны, дана	Үлесі, %	Саны, дана	Үлесі, %
Халықаралық, соның ішінде	987,2	81	1260,2	84,2
Vіsa	851,6	70	1074,2	71,8
6-кестенің жалғасы
Europay	124,3	10	185,7	12,4
Өзгелері	11,3	1	0,3	0,02
Локальдық, соның ішінде	231,7	19	235,7	15,8
Алтын	13,6	18	207,0	13,8
Өзгелері	18,2	2	28,6	1,9
Барлығы	1218,9	100,0	1495,9	100,0

Ескерту - ҚР Ұлттық банкінің 2005 жылғы есебі
2005 жылы төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған төлемдердің саны 28724 мың соның ішінде сауда терминалдарындағы төлемдер 915 мың және оның үлесі 3,2 %-ды құрады (7-кесте).
7-кесте - 2005 жылғы төлем жүйесінің негізгі көрсеткіштері

Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жаслаған төлемдердің саны, мың, соның ішінде	28724
Сауда терминалдарында	915
Жалпы санына қатысты үлесі, %	3,2
Қолма-қол ақшаны беру бойынша	27809
Жалпы санынна қатысты үлесі, %	96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдердің көлемі, млн теңге, соның ішінде	396353
Сауда терминалдарында	14758
Жалпы санына қатысты үлесі, %	3,7
Қолма-қол ақшаны беру бойынша	381595
Жалпы санына қатысты үлесі, %	96,3
Айналыстағы төлем карточкаларының жалпы саны, мың, соның ішінде	1928
7-кестеніңжалғасы
Локалдық карточкалар	343
Халықаралық карточкалар	1585
Карточкаларды ұстаушылардың саны, мың, соның ішінде	1895
Локалдық карточкалар	336
Халықаралық карточкалар	1559
Төлем карточкаларына арналған құрал-жабдықтардың саны, соның ішінде	7072
Pos-терминалдар	4209
Импринтерлер*	188
Банкоматтар	875

Ескерту – Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық банкінің 2005 жылғы есебінен алынған

*Импринтер – банктік карточкалардың өзіне тән белгілерінің түпнұсқасын қағаздан жасалған құжатқа көшіруге арналған механикалық құрылым.

3.2 Банктердің электрондық қызметтерін дамыту
Отандық банк тәжірибесінде қолданылатын электрондық қызметтері жаңа қызмет түрлерін білдіреді.

Электрондық банк қызметі – бұл банктік карточкаларды және электрондық ақша жүйесін пайдалану арқылы көрсетілетін қаржылық қызметтері, сондай-ақ қор құндылықтарымен жасалатын биржалық операцияларды жүзеге асыруда мен қаржы делдалдары ретінде көрсететін банктік мекемелердің электрондық қызметтері.

Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – Банк пен клиент арасындағы төлем операцияларын жылдамдатуға, сондай-ақ олардың орындалысан бақылау жасауға арналған есеп айырысу жүйесі.

Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы құжаттардың орнын, банкке электрондық байланыс жолдары арқылы жеткізілетін олардың электрондық үлгілерімен айырбастау және төлем құжаттарын автоматты түрде өңдеу нәтижесінде жүзеге асады.

Мұндай жүйлердің техникалық негізіне құжатты әр түрлі санкцияланбаған құбылыстардан қоғайтын арнайы технология немесе шифрлау жүйесі мен электрондық сандық қолтаңба жатады. Банк пен клиент арасындағы құжат алмасу “Банк клиенті” ішкі жүйесі арқылы жүзеге асады.

Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында есеп айрысуларда қолданылатын төлем құжаттарының тұпнұсқалығын және ондағы мәліметтердің шынайылығын растайтын, сондай-ақ берілетін ақпараттың құпиялығына толық кепілддік беретін және есеп айырысу процессінде үшінші бір тұлғаның араласуына жол бермейтін санмен құпияланған таңбалар. Электронды сандық қолтаңба клиенттің банкке тапсырған қолы және мөр қою үлгісі бар карточкаға балама болып келеді.

“Банк клиенті” ішкі жүйесі мынадай қымет атқарады:

• 
  төлем құжаттарын даярлау;
  
• 
  қол қою және жіберу;
  
• 
  құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
  
• 
  құжаттарды қарау және мөр басу;
  
• 
  құжаттардың архивін жүргізу.
  

• 
  клиентің төлем тапсырмасы;
  
• 
  Клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы хабарлама;
  
• 
  Клиенттің шоттары бойынша көшірме.
  

Жеке компьютерді банктік компьютерлер жүйесіне қосу арқылы банк клиенттері мынадай қызметтерді пайдалана алады:

• 
  ағымдағы күндегі шот балансын алу,
  
• 
  белгілі бір уақыт ішіндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебін алу
  
• 
  ақшалай аударымдар мен төлем жасау,
  
• 
  кредиттік және өзге пластикалық карточкалар шығаратын эмитент компаниялардың қызметін төлеу,
  
• 
  бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.
  

Интернет банкинг қызметін заңды және жеке тұлғаларға арналған Интернетті пайдалану арқылы клиенттер мынадай банк қызметін жүзе асырады: ақшлай аударымдар мен төлемдер жасайды, валютаны сатып алады және сатады, карточкалық шоттарына қаражат асала алады, шоттың көшірмесін алады.

Қазіргі кезде отандық банктер тәжірибесінде халықаралық және Қазақстанның ішінде жылдам ақшалай аударымдар жасау біршама дамып отыр. Ондай аударымдардың біріне Western Unіon аударымдар жүйесі жатады. “Western Unіon” сөзінің қазақ тіліндегі аудармасы “Батыс Одағы” деген ұғымды білдіреді.

Western Unіon 1871 жылы құрылған халықаралық корпорация және оның бүгінгі күні жер шарының 180 елінде 80 мыңнан астам өкілдері қызмет етеді.

Western Unіon аударым жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:

• 
  ерекше банк қызметі, ақшалай қаражатты жөнелтушіге және оны алушыға банктік шот ашудың қажеттігі жоқ;
  
• 
  жылдам аударым, аударым жылдамдығы 5-10 минут;
  
• 
  қауіпсіз, жөнелтуші туралы нақты мәліметтерді білсеңіз, аударымды ала аласыз;
  
• 
  қол жетімділік, жер шарының кез келген нүктесіне аударым жасау мүмкінідігі;
  
• 
  сенімділік, компания әрбір аударымға компания кепілдік береді.
  

Қазақстанда Western Unіon халықаралық корпорация ең алғаш өкілі “Банк ЦентрКредит” АҚ болып табылады.

Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым жасау шарты мынадай:

• 
  Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
  
• 
  СТТН болуға тиіс;
  
• 
  Алушының аты-жөнін көрсету;
  
• 
  “Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
  
• 
  Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
  

Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:

• 
  Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
  
• 
  СТТН болуға тиіс;
  
• 
  Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын көрсету қажет;
  
• 
  “Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
  
• 
  “Ақшалай аударымды алуға қосымша” құжат формасын толтырып, оған қол қою керек.
  

Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.

Бүгінгі күні Western Unіon халықаралық корпорациясы өкілі Қазақстандағы бірқатар банктермен келісім жасаған. Олардың ішінде бұл жүйенің қызметін алғаш көрсетуші “Банк ЦентрКредит” АҚ.

Өзара келісім негізінде мысалға, “Банк ЦентрКредит” АҚ-ның Қазақстаннан шетелге АҚШ долларында ақшалай аударымдарды жасаудағы тарифтері белгіленеді (8-кестені қараңыз).

Сонымен қатар, отандық банктеріміз тәжірибесінде жек тұлғалар үшін банктік шот ашпай-ақ Қазақстан аумағында жедел аударымдар жасау қызметі көрсетіледі. Мұндай жедел аударымдарды осы қызметті көрсететін банктердің филиалдарынан бірнеше минуттардан кейін теңгеде алуға болады.

Мұндай жедел ақшалай аударымдардың өзіндік ерекшеліктері бар және оны аударым жасау немесе алу шарттарынан байқауға болады.

Жедел ақшалай аударым жасау шарты мынадай:

• 
  Жеке куәлігін көрсету керек;
  
• 
  СТТН болуға тиіс;
  
• 
  Алушының аты-жөнін көрсету;
  
• 
  “Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
  
• 
  Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.
  

Жедел аударым бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:

• 
  Жеке куәлігін көрсету керек;
  
• 
  СТТН болуға тиіс;
  
• 
  Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын білуі қажет;
  
• 
  “Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
  

Кей жағдайда банктерде ақшалай аударымды алушыдан аударым жасалған бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.

Сондықтан да жоғарды айтылғандарды қорытындылай келе мынадай ұсыныстарды жөнелтілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемді кепілдендіру үшін жасаймыз:

1. 
   банктерге немесе төлем жүйесіне қатысушыларға жеклеген жағдайларда сатып алушының немесе сатушының мүдделерін ескеретін сенімді төлем құралдарын, соның ішінде аккредитив, инкассо және кепіл-хаттарды пайдалану ұсынылады;