АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ / ЕГЕР АДАМ ТҰНШЫҒЫП ЖАТСА (задыхается)

Тұңшығу (асфиксия) әр түрлі себебтен пайда болуы мүмкін.

Олардын ішінде негізгілер:

• 
  Демалатын жолы құсықпен, қанмен, сыңған тіспен, тілмен жабылыпқалған. Мұнын бәрі көбімен санасыз түрде адаммен пайда болады.
  
• 
  Кеуденіз кысып немесе өкпеге зақым келу.
  
• 
  Газбен улану, мысалы көміртек қышқылгазбен.
  
• 
  Электротогімен зақым келтіру.
  
• 
  Мойынызға ілгек қыса.
  
• 
  Астма немесе бронхит қатты приступтарында.
  

Осының барлық жағдайларында адамға демалу өте қиын және демалу мүлде тоқтап қалу мүмкін, самай (висках) және мойынызда тамырлары көгеріледі. Адам ақырын сананы жоғалтады (теряет сознание).

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер адам өз санамен тұрса (в сознании), одан тұншығудың себебі жайлы сұрап көру керек, немесе өзініз бұл себебін іздестірініз.
   
2. 
   Тұншығудың себебіне сәйкес адамға алғашқы көмекті көрсетініз.
   
3. 
   Жедел жәрдем көмекті (скорая помощь) шақырыныз. Ол келгенше ауырған адамнын жанынан кетпеніз, өйткені тұншығу кез келген уақытта қайталау мүмкін.
   

Санадан айырылу – бұл адамның уақытша (бірнеше секундтан, 30 минутка дейін) санаға келмеуді айтады.

1. 
   Бас айналуы.
   
2. 
   Қөзіне қаранғы түсуі (потемнение в глазах).
   
3. 
   Құлағында шу есту (шум в ушах).
   
4. 
   Лоқсу (тошнота).
   
5. 
   Әлсіз жүректің жиі соғуі.
   
6. 
   Адам тез ағарады да және жабысқақ термен терлейді.
   

Себептері: шошыну (испуг), қан жоғалу (большая потеря крови), қарынашу (голодание), ауаның жетпеу (пребывание в душном помещении), жаман хабар (трагические известия).

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Бөлмеңізді таза ауанызбен қамтамасыз етініз.
   
2. 
   Сосын зардап шеккен адамға (пострадавшему) дұрыс демалуға үшін жағаңызды, белбеуді, лифтчик шешініз. Адамның аяқтарын басынан жоғары қою керек, сонда қан басына қарай жақсы ағады. Бұл өте маңызды, өйткені адам санадан айырылу себебі басының қанның жетіспеушілігінен пайда болады.
   
3. 
   Нашатыр спиртке мақтаны батырып адамға искеуге берініз және содан кейін бұл мақтамен шекені (виски) уқалаңыз.
   
4. 
   Адамның басын және кеудені суық сумен сүртініз.
   

Күйік оттан, будан, қайнаптұрған судан, химиялық заттардан, күн сәуледен болу мүмкін.

4 дәрежелі күйік болады:

Бірінші және екінші дәрежелі күйікте сұйықпен толтырылған көпіріктер (пузырьки) пайда болады. Үшінші және төртінші дәрежелі күйікте тек қана адам терісі ғана емес, сонымен бірге одан да терең тканьдар жарақатталады (обугливаются или свариваются).

Емделу:

1. 
   Күйік жерін киімнен ажыратыңыз. (Огалите пораженный участок кожи)
   
2. 
   Күйік жерін суық суға немесе ағып тұрған суық суға салыныз және ауыр басылғанша солай үстап тұрыныз (10 минуттан 30 минутке дейін).
   
3. 
   Содан кейін күиік жерін матамен немесе басқа таза шүбірекпен орап қойыныз.
   
4. 
   Маймен, креммен немесе мазьбен жағуғу тиім салынады.
   
5. 
   Қөпіріктерді (волдыри) жармаңыз, әйтпесе оған микроп түсу мүмкін.
   
6. 
   Егер күйік қатты немесе терең болса, онда оны дәрігерге көрсетініз.
   

КҮН СӘУЛЕДЕН КҮЙІГІ (Солнечный ожог)

1. 
   Терініздің қызаруы.
   
2. 
   Температура.
   
3. 
   Құсық (рвота).
   
4. 
   Бас ауру.
   

Емдеу:

1. 
   Күйік жерінізге суық матаны (компресс) қойып, оны жиі ауыстырып отырыныз.
   
2. 
   Ауруды басу үшін (для снятия боли) аспирин немесе парацетомол ішіңіз.
   

Белгілері:

1. 
   Құсық (тошнота и рвота).
   
2. 
   Қарашықтың тартылу немесе кенейуі (сужение или расширение зрачков).
   
3. 
   Ұйқы келу (вялость и сонливость).
   
4. 
   Санадан айыру (потеря сознания).
   
5. 
   Жүректің дұрыс соқпауы (нарушение сердечного ритма).
   

Сіздің әрекетіңіз:

1. 
   Егер уланған адам есінде болса, оған көбірек жылы су ішкізіп, құстыру арқылы, асқазанды тазалау керек.
   
2. 
   Егер уланған адам санасыз болса, онда оны жақсы демалу үшін ішіне жатқызыныз.
   
3. 
   Дәрігерлердің жұмысын жеңілдету үшін, адам қай дәрімен уланғаның тауып қойыныз.
   
4. 
   Жедел жәрдемді шақырыныз.
   

ТАМАҚТАН УЛАНУ

Белгілері:

1. 
   Іштің өткір, кесілгендей ауру (острая, режущая боль в животе).
   
2. 
   Құсық (рвота).
   
3. 
   Іш өту (понос).
   
4. 
   Әлсіреу, қысымның төмен түсуі. (слабость, понижение давления).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Адамға көбірек жылы, қайнаған су ішкізіп, құстыру арқылы асқазанды тазалау керек.
   
2. 
   Егер адам демалмаса, оған тезірек демалдыруды (искусственное дыхание) жасау керек.
   
3. 
   Жедел жәрдемді шақырыныз.
   

Ақылды кеңестер:

• 
  Санасынан айырылған адамның тілі, демалдыру тамағын бекітіп тастау мүмкін. Сондықтан осыны тексеру керек.
  
• 
  Жүрек соғуын (проверить пульс). Егер жүрек соғуы бірқалыпты емес (неровный) немесе ақырындаған (замедленный) болса, тезірек дәрігерді шақырыныз.
  
• 
  Егер мас адам ұзақ уақыт бойы белсенді қалпында болса, құсығы тоқтамаса немесе қант диабетімен аурғаның білсеңіз, тезірек дәрігерді шақыру керек.
  
• 
  Ұзақ сақталған консервлерді тамаққа пайдаланбаныз.
  
• 
  Шамалы болса да бұзылган, исі шыққан тамақтарды жеменіз. Оларды лақтырып жіберу қажет.
  
• 
  Антисанитарлық жағдағдайда жасалған тамақты жеменіз.
  
• 
  Уланған адамға тамақты берменіз, оған теқ кана шамалы су ішкізуге болады. Егер адам тамақтан уланған болса, оған сүтті беруге тиім салынады.
  
• 
  Уланған адамға дәріден теқ қана ауруды басатын (обезболивающее) және іштің өтуіне қарсы (противопоносные) дәрілерді беруге болады.
  

У БАР ЗАТТАРМЕН УЛАНУ

1. 
   Өткір іштің ауруы.
   
2. 
   Аузында күйік және ауру пайда болады (Боль и ожоги во рту).
   
3. 
   Ішөту.
   
4. 
   Құсық.
   
5. 
   Қозғалыс координацияның бұзылуы.
   
6. 
   Демалуының қиындауы.
   
7. 
   Санасынан айырылу (потеря сознания).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тездетіп ауруға көбірек (бірнеше стакан) су, шәй немесе сүт ішкізіңіз. Содан соң жұтқыншаққа (глотку) екі саусақты тығып құстырыңыз. Егер ауру ауыр жағдайда болса, оның басын бір жағына бұрып, құсығына шашылып қалмайтындай (не захлебнулся) етіп жатқызыңыз.
   
2. 
   Сосын активированный көмірді (уголь) майдалап, үгітіп ішкізу керек.
   
3. 
   Қышқылмен (кислотой) немесе щелочпен уланған жағдайда адамды құстыруға болмайды. Бұндай жағдайда оған сүтті немесе шикідей жұмыртқаны беру қажет.
   

АЛКОГОЛЬМЕН УЛАНУ

1. 
   Спирттің мүмкіген иісі.
   
2. 
   Қөру және есту (зрительные и слуховые) галюцинациялар.
   
3. 
   Журегі айнуы және құсуы (тошнота и рвота).
   
4. 
   Есінен айрылу (потеря сознания).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер жәбіріші есінен айырылса, оның есін жидарыңыз.
   
2. 
   Оны етбетіне басын бір жағына бұрып, құсығына шашылып қалмайтындай етіп, жатқызыныз.
   
3. 
   Есін жиғызып, құстырып көріңіз.
   

УГАР ГАЗЫМЕН УЛАНУ

1. 
   Бас айналу.
   
2. 
   Бас ауруы, алқыну (одышка).
   
3. 
   Журек айну, құсу.
   
4. 
   Есінен айырылу.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Уланған адамды тездетіп таза ауаға шығару керек.
   
2. 
   Басына салқын компресс қою керек.
   
3. 
   Демалуы әлсіреген немесе жоқ жағдайда жәбірленушіге нашатыр спиртін иіскету керек.
   
4. 
   Қолдан дем беру керек (искусственное дыхание).
   
5. 
   Жәбірленуші есін жиған соң, таза ауаны бөлмеге шығарып, төсекке жатқызып, ыстық шәй беру керек.
   
6. 
   Дәрігер шақыру керек.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Мұрынын сумен бірге кірген, шылаудан тазартып, су кіріп кеткен кезде, зардап шеккен адам бетімен төмен қарай қояды, баспен кеуде ілініп тұрғандай тұру керек. Сол үшін оны тізенізге қоюға болады немесе ішінізге қарай қойып, бүгіп кесек сияқыл киім қою керек.
   
2. 
   Содан су өкпеден шықсын деп, арқаңызға басу керек. Су шығуы қойса, арқаңызға жатқызып өзі демалғанша қолдан дем беру керек (искусстенное дыхание).
   
3. 
   Зардап шеккен адам санаға келген кезде, оны жылып аурухананаға жіберу керек.
   

Сіңірдің тартылуды тоқтату үшін аяқты түзу тарту керек (выпрямить конечность). Оны адам өзі де істеалады, сонымен бірге оған басқа адам қөмектессе де болады.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер қолдың сіңірлері тартылса:
   

• 
  Саусақтарды түзу тартыныс (выпрямите пальцы).
  
• 
  Саусақтын уштарына басыныз (надавите на подушечки палец).
  
• 
  Тартылған бұлшық етті тартып ұқалап жіберіңіз.
  

2. 
   Егер аяқтың сіңірлері тартылса:
   

• 
  Аяғыңызды түзу тартып оған тұрыныз.
  
• 
  Пяткаға және аяқтын саусақтарына кезекпен басыныз.
  
• 
  Аяқты (икру ног) ұқалап жіреңіз.
  

3. 
   Егер аяқтың саусақтардың сіңірлері тартылса:
   

• 
  Бұкіл табанызға тұрып аяқтардың саусақтарды кушейтініз (напрягите пальцы ног), немесе отырып тізеге қарай аяқтың саусақтарды ұқаланыз (разгибайте рукой пальцы ноги по направлению к голени).
  
• 
  Ступняның бұлшық етті ұқаланыз.
  

4. 
   Егер сыңырдың тартылулары тоқтамаса: Іштің бұлпық еттін тартылуы тұздың жетіспеушілігінен (іш өту себебінен немесе журектін айналудан) пайда болған уақыт өткенде өз өзімен тоқталады. Бірақ оны тездету үшін бір литрға бір кішкентай қасығы қосылған тұзды суды беруге болады.
   

Қатты қысып байлау (наложение давящей повязки):

1. 
   Адамды жатқызыныз. Жарақат алған жерді киімнен босатып дұрыстап қарап шығыныз.
   
2. 
   Егер жарақатта бөтен зат болмаса, оған қанды жақсы сінетін материалды (салфетка, орамал, шүберектің бір бөлігі) қойыныз. Жарақат жерді жоғары қөтерініз, бұл қан ағымына қанның циркуляциясына байланысты азаюға апарады. Жарақаттағы салфеткаға, орамалға мақтаны немесе матаны қойып бинтепен қатты байлап тастаңыз.
   
3. 
   Егер қан ағымы тоқтамаса, яғни қан байланған жерінен шығып жатса (кровь сочится через бинты), бұрынғы байланған бинтті алмай оның үстіне екінші қабатпен тағы да бинтпен қатты байлап тастаңыз.
   

Егер сізде бинт жоқ болса, онда оның орына кез келген шүбіректі (простыняны, койлекті кесіп) қолдануға болады.

1. 
   Жараның айналасына он минуттай қатты қысып қанды тоқтатыңыз.
   
2. 
   Кольцевой (сақиналық) повязкамен жарақат жерінің айналасын ораңыз.
   
3. 
   Бинт жарақат жеріндегі повязканы жоғары және төмен жағынан қатты үстап тұру керек.
   
4. 
   Жедел жәрдемді шақырыныз.
   

АРТЕРИЯНЫ БАСУ ЖӘНЕ ЖГУТТЫ САЛУ.

Ең алдымен артерияны қолмен басып қөріңіз. Егер бұл көмектеспесе, онда адамға жгут салуға тура келеді.

Ол үшін шүбірекпен, шлангпен немесе жүқа арқанмен жарақат жерінен жоғары жағын байланыз. Сосын жгуттің астына жүқа таяқшаны, карандаш немесе қаламды кіргізіп қатты бұра бастаңыз. Содан кейін қарапайым қысатын повязканы байланыз.

Артерияны 10 минуттан артық қысып үстауға болмайды. Әйтпесе тканьдарда қан бармағаннын себебінен өзгермейтін құбылыстар пайда болады да оны кесіп тастауға (ампутировать) тура келеді.

Жгут салғаннан кейін адамға су ішкізу керек.
ВАРИКОЗ ТАМЫРЛАРДЫҢ ЖАРАҚАТАЛУЫ.

Аяғындағы варикоз тамырлардың кенуі (варикозное расширение вен) қауіпті себебі, бұл тамырлар жарылып және қатты қан ағымы басталуы мүмкін. Мұндай жағдайда қан ағымын тезірек тоқтатып зардап шеккен адамды ауруханаға жеткізу қажет.

1. 
   Адамды жатқызып. Аяғынды биікке көтеріп жарақат жерін қолмен кісіп тастаныз.
   
2. 
   Жарақат жерін бинтпен немесе шүбірекпен орап тастаныз.
   
3. 
   Егер бинт қанға сініпкетсе (повязка пропиталась кровью), оның үстіне жаңа повязканы байланыз.
   
4. 
   Жедел жәрдемді шақырып, зардап шеткен адамды тыныштандыруға үмтылыныз.
   

МҰРЫННАН, АУЫЗЫНАН НЕМЕСЕ ҚҰЛАҚТАН ҚАН АҒУЫ.

Мұндай қан ағымдар адамның бастың немесе кеуденің жарақат алғанның белгілері. Ауызанан қан ағымы қабырғаның сынғаның белгілері, Құлақтан және мұрыннан қан ағымы черепно-мозговой травманың белгілері.

Сондықтан мұндай жағдайда тезірек жедел жәрдемді шақырыныз. Жарақат алған адамды (полулежа) отырғызып және басын қан ақан жағына шалқайту керек.

Егер қан мұрыннан немесе құлағынан ақса, бұл жерлеріне мұз қою керек. Сонымен бірге қан ағып тұрған жерін таза салфеткамен, орамалмен, мақтамен жабу керек. Бірақ бұл жеріне қыспаныз.

Егер адам санасынан айырылса, онда оны жатқызып басын аяғынан жоғары қою керек.

• 
  Бинттер (стерильді және стерильді емес).
  
• 
  Мақта тазартылған (гигроскопическая) және қарапайым. Тазартылған мақта ылғалды (влагу) және ірікті (гной) тарту қабілетіге ие.
  
• 
  Таза орамалмен, кесілген матамен (простынянымен), салфеткалардың көмегімен қан тоқтатуға және жарақат жеріне кір кірмеуге жағдайын жасауға болады.
  

ЖАРАҚАТ ЖЕРІН ҚАЛАЙ ДҰРЫС БАЙЛАУ КЕРЕК:

1. 
   Бинттін шетің жарақат жеріне қойып, бір толық айналым жасаңыз, упаковканы сыртқы жағын жараға қарай ұстаңыз: солай орауға ыңғайлы болады. Жарақат жерінен төмен 2-3 рет толық айналым жасап, 2-3 рет жарақаттан жоғары байланыз.
   
2. 
   Сосын бинттің шетің екіге кесіп, содан екі жіпті жасап байлап қойыныз (тек қана жарақаттың астында емес).
   

1. 
   Адамның кеудесің киімнен босатып, арқаға жатқызады. Жаурынның (лопатканың) астына бас төмен ал кеуде жоғары тұру үшін оралған киімді кою керек.
   
2. 
   Керек болса аузыны тазартып, ал басын қисайту керек.
   
3. 
   Тіл демалатын тамағына түспеу үшін, оны тартып жіберіңіз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Зардап шеккен адамның бас жағына тізеге отырып, екі қолынды шынтақ (локоть) жағынан үстау керек.
   
2. 
   Сосын оларды біркелкі басына қарай көтеріп осындай қалпында 1-2 секундтай үстай тұру керек.
   
3. 
   Содан кейін біркелкі, бірақ жылдамырақ қолдарын кеудеге қарай түсіру керек.
   
4. 
   Осы қимылдың аяғында қолды кеудесіне кішкене қысу керек.
   
5. 
   Осындай қозғалыстарды минутына 16-18 рет адам демалумен бірдей жылдамдықпен жасау керек.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Өз қолының ортанғы саусақпен зардап шеккен адамның тілді дұрыстап қою үшін ауызын теқсеріңіз.
   
2. 
   Зардап шеккен адамды арқаға жатқызып, аузын ашып, жақты (челюстьті) бір қолымен ұстай тұрыңыз.
   
3. 
   Зардап шеккен адамның мұрынын жауып, өз ауызыңызбен оның аузын қосып, кеуде көтергенше ауаны қатты үрлеңіз. Мұны басталғанда еркін қолыңызды адамның кіндіктен (пупоктан) сәл жоғары қойып және кішкене, ас қазанына ауа кірмеу үшін, итеріп тұрыңыз.
   
4. 
   Бүйрегі ауаға толғаннан кейін зардап шеккен адамның, ауа енді сыртқа шығу үшін аузынмен мұрынды босатыңыз.
   
5. 
   Осындай қимылдарды минутына 20 рет жылдамдықпен адам өзі демалғанша қайталау керек.
   

Егер адамның ауызы бұзылып қолдан дем беруге жасайалмасаңыз, онда зардап шеккен адамның аузын жауып ауаны мұрыннан беруге болады.

Егер адам өзі демалуды бастаса онда оны демалуға қауіпсіз кеудесіне жатқызу керек. Зардап шеккен адамнан алысқа кетпеңіз - өйткені адамның дем алу тағы да тоқтауы мүмкін.
Егер зардап шеккен адам кішкентай бала болса (грудной ребенок), онда оның ауызымен мұрынды өз аузымен бірақ жауып қолдан дем беруге болады. Сонымен бірге кішкентай балаға үлкен адаммен салыстырғанда демді жиі беру керек.
АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ / КЕУДЕНІҢ ЖАРАҚАТТАНУЫ (травмы грудной клетки).
Бұл жарақат көбіне көлік апаттарда, құлағанда, өндірістерде төтенше жағдайларда пайда болады.
ЕГЕР КЕУДЕ ӨТКІР ЗАТПЕН ТЕСІЛГЕН БОЛСА.

Белгілері:

1. 
   Кеуденің ауырғаны.
   
2. 
   Дем алу қиындағаны.
   
3. 
   Қаны бар көпіршіктерінің шығуы.
   
4. 
   Дем алғанда ысқырық дауысты есту (жараға ауаның кіріп жатқаның белгісі).
   
5. 
   Еріннің және терінің қөгергені.
   

1. 
   Зардап шеккен адам дем алу үшін, жараны тезірек жабуға ұмтылыңыз. Мұны ең алдымен қолмен, сосын кез келген ауаны өткізбейтін затпен (полиэтилен, фольга) соның үстінен пластырьмен жабыстыра салу керек.
   
2. 
   Алғашқы көмекті жасағаннан кейін, жедел жәрдемді шақырыңыз.
   

1. 
   Сынған жері тез іседі (опухает).
   
2. 
   Жөтелгенде немесе терең дем алғанда күшейетін ауру (острая боль при глубоком вдохе или кашле).
   
3. 
   Дем алғанда арнайы дыбыстың (хрустящий звук) шығуы. Бұл бірнеше қабырғаның сынғанының белгісі.
   
4. 
   Жай демалуда ауру онша қатты емес (при обычном дыхании боль небольшая).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Сынған қабырғалар жағынан қолыңды аз қимылдау үшін, бекіту керек.
   
2. 
   Зардап шеккен адамды травпунктке апару керек.
   

ҚАБЫРҒАНЫҢ КҮРДЕЛІ СЫНУЫ (СЛОЖНЫЕ ПЕРЕЛОМЫ РЕБЕР).

Белгілері:

1. 
   Ауызынан қанның ағуы.
   
2. 
   Дем алудың қиындай түсуі (затрудненное дыхание).
   
3. 
   Шөлдеу (жажда).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тез жедел жәрдемді шақыру.
   
2. 
   Ол келгенше: зардап шеккен адамның күйін жеңілдету керек, бинттармен немесе басқа шүбіректермен жарақат алған жағынан адамның колын бекітіп тастау керек. (согнутую в локте руку перебинтовать или притянуть руку к туловищу повязкой)
   

КЕУДЕ АУРУЫ (Боли в груди)

Дәрегерлерді келесі жағдайларда шақыру керек:

1. 
   қатты және тоқтамайтың кеудесіңдегі аурулар,
   
2. 
   жоғары температура,
   
3. 
   қан түкіру,
   
4. 
   терлеу және беттің ағаруы (сильная бледность и испарина на лбу).
   

Іште адамда мочевой пузырь, шектер, және әйелдерде матка бар. Бұл мүшелерде қөп қан тамырлары бар. Олардың жарақат алуы өте қауіпті болуы мүмкін.

Егер жарақат іргемен (вдоль) өтсе, онда ол ашылмау үшін іштің бұлшық еті қысылып тұру (напряжены) қажет. Ол үшін адамды арқаға жатқызып, созылған аяқтарды кішкене қөтеріп астына оралған қөрпені, куртканы немесе пальто салу керек. Егер жарақат қөлденең (поперек) болса, онда керісінше бұлшық еттері кысылып тұрғанда жара ашылып кету мүмкін. Бұлшық еттерді әлсірету үшін, бүгілген аяқтың астына және бастың астына бір зат қою керек.

Жарақатқа өңдеу (обработканы) жасау үшін:

1. 
   Инфекцияны кіргізбеу үшін жараға жөтелмей және дем алмай жараны ақырын ашу керек.
   
2. 
   Қан ағымын тоқтату үшін, жараға бірнеше қабатқа оралған марляны салу керек. Содан кейін бинтті пайдаланып, жараны қатты қыспай, кеудені байлап тасту керек. Матаның узелі жараның астында болмау керек. Егер матаны арқадан өткізуге болмаса, онда оны пластырьмен жабыстыра салуға болады.
   

Дем алуға және қанның айналымына қедергі болмау үшін түймелерді ағытыңыз және белбеуді шешіңіз.

Қолдарды сыртқа қалдырып зардап шеккен адамды қөрпемен жабыңыз. Жедел жәрдемді шақырыңыз және де ол келгенше адамды назарсыз қалдырмаңыз.

Зардап шеккен адамға суды ішкізбеңіз, өйткені ауруханада оған жалпы анестезияны жасау мүмкін. Егер адам шөлдесе, оның ернін ылғалдаңыз.

Егер адам санасыз болса онда оны есіне түсіріңіз. Егер адам жөтеліп жатса немесе оның жүрегі айнып жатса онда оның жарасын ақырын ұстай тұрыңыз (придерживайте рану).

Егер жарадан ішкі органдар қөрініп жатса, оларды қайтадан ішке салмаңыз және оларға мүлде тимеңіз.

1. 
   Ішке тигізгенде оның ауыруы.
   
2. 
   Іштің қатаю (напряжение) және де спазмалар.
   
3. 
   Іште қанның белгілері (кровоподтеки) және жырылып кетулер (ссадиналар).
   
4. 
   Беттің ағаруы, салқын терленген маңдай.
   
5. 
   Әлсіздігі.
   

Жоғарыда айтылған белгілер (симптомдар) ішкі қан ағымының белгілері. Осындай жағдайда тез жедел жәрдем шақыру керек.

Ашық және жабық түрдегі сынықтар ажыратылады. Ашық сынық кезінде сүйек сынықтары жұмсақ теріні кесіп сыртына шығады.

Жабық сынық кезінде тері бұзылмайды, сынған жерде ішкі қан кету, ісік және ауру пайда болады.
ҚАЛАЙ АЛҒАШКЫ ЖӘРДЕМ КӨРСЕТУ КЕРЕК?

Ашық сыңық кезінде:

1. 
   Сынған жерден киімді шешіп (керек болса кесіп), терінің зақымданбағанына (не повреждена) қөз жеткізу. Егер тері зақымданған болса, онда оны бірден орау керек.
   
2. 
   Қан кетуді тоқтатып, саусақпен үлкен тамырларының жараның төменгі және жоғары жағын басып, немесе жгут салу қажет.
   
3. 
   Ластанудан сақтау үшін, жараның айналасың йодпен немесе спиртпен өндеп, залалсыңдандырылған бинт таңу.
   

1. 
   Салқын компресс қою.
   
2. 
   Зақымдаған жерін, сүйек қозғалысы болмау үшін, уақытша шинаға байлау.
   
3. 
   Сынықтың кез келген түрінде жарақаттанушыны толық қимылсыз тыныштықта қалдыру керек.
   

Шина салу:

1. 
   Егер қол астында арнайы шина болмаса, орнына тақтайшаны, фанера тілімін, таяқты қолдануға болады.
   
2. 
   Шина тағу: тақтайшаны дайындау, сынықтан бір буынға жоғары және төмен қамтитындай. Жарақаттанған жерді тақтайшамен қозғалмайтындай етіп бинтпен немесе оны алмастырушы материалмен байлау керек.
   
3. 
   Егер шина үшін материал болмаса, мысалы, қол жарақатталса, пиджактың жеңінің шынтақ жерін бүгіп, қолды денеге асылатындай етіп байлауға болады.
   

Бұлшық еттің, связкалардың, сіңірдің созылуы – олардың зақымдалуды атайды. Созылуы ауыр зақым, буындардың ауруымен қатар, тері іседі.

Алғашқы көмек: зақымдаған жерді жоғары көтеріп, ісік орынына салқын компресс басу керек. Жарты сағаттан соң буынды бинтпен байлап, дәрігерге жіберу керек.

СІҢІРДІҢ СОЗЫЛУЫ (растяжение связок).

Көп жағдайда тізе буын сіңірі созылады. Бірақ иықты да, қолды да созылып алуға болады. Бар жағдайда зақымның ауруы сынғандай аурады, әсіресе, сіңір жыртылғанда. Сондықтан соңғы диагнозды рентгенографиядан кейін ғана қоюға болады.

Белгілер:

1. 
   Қатты ауруы.
   
2. 
   Ісінуі.
   
3. 
   Тері түсі өзгеруі.
   

Емдеуі:

Егер ауру және ісік басылмаса дәрігерге барған жөн.

Оның көрінісі сіңір созылуына ұқсайды: тез ауру (резкая боль), ісік және ішкі қан кету (көгеру).

Әдетте онымен ауыр атлеттер, футболистер, баскетболистер, рэгбистер зақымданады.
АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ / ОМЫРТҚАНЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫ (травма позвоночника).
Белгілер:

1. 
   Зақымдаған жерден төмен ештеңе сезбеу, немесе дененің екіге бөліп тастағандай сезіну.
   
2. 
   Аяқ-қолдың ашуы (бұл мойының зақымданудың белгісі)
   
3. 
   Аяқ және қолдың саусақтардың, олар сынбаса да, қатты ауруы.
   
4. 
   Тердің жансыздануы. Шымшығандағы ештенені сезінбеу.
   
5. 
   Дем алудың қиындауы.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Ауруды қозғалмауын сұраңыз.
   
2. 
   Оны қөрпемен жауып, жедел-жәрдем шақырыңыз.
   
3. 
   Егер адам ессіз, шалқасынан жатса, оны аударманыз. Тек қана ауызынды тексеріп қөріңіз.
   
4. 
   Оның дем алуын қадағалаңыз. Егер дем алу тоқтаса жасанды түрде ауыздан-ауызға дем алдырыңыз. Бұл кезде аурудың басын қозғамаңыз, өйткені одан да қатты зардап шугуініз мүмкін.
   

БАС СҮЙЕГІНІҢ ЖАРЫЛУЫ (Пролом черепа).

Белгілері:

1. Жарадан қатты кетуі.

2.Мұрыннан сарғайған сүйық пен қаннын кетуі. (Кровотечение из носа, смешанное с желтоватой жидкостью.)
Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Қанды тоқтатуға ұмтылу. Залалсыздандырылған таңытқышпен (марлей), матамен немесе орамалмен жаралған жерін жабу.
   
2. 
   Жараны қозғалмай. Байлау. Ауруды травпунтке жеткізу.
   

МИДЫҢ ҚОЗҒАЛУЫ (сотрясение мозга).

Белгілері:

1. 
   Қысқа мерзімдік ессіздік.
   
2. 
   Әлсіздік.
   
3. 
   Әлсіз пульс, дыбысты дем, бет қызаруы, жоғары температура.
   
4. 
   Қөз қарашығының екі түрлігі.
   
5. 
   Журек айнуы. (Тошнота).
   
6. 
   Ориентацияның жоғалуы.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз: Тез арада жедел-жәрдем шақыру.

Электротогымен зақымдану пайда болады:

1. 
   Екі ашық электросымды үстау.
   
2. 
   Бір сымды үстап суда немесе ылғалда тұрсаңыз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Бөлмеде электр қуатын түгел айырып, тоқтан шнурды айырып қою керек.
   
2. 
   Егер бұл мүмкін болмаса:
   

• 
  Өзінді токті өткізбейтін материалға (резинадал жасалған коврик, құрғақ ағаш тақтайға, қалың қағаздар) тұрып сақтау.
  
• 
  Электр тогын өткізбейтін материалды қолданып, жарақаттанған ауруды алып шығу.
  
• 
  Жарақатталған адамды қауіпсіз жерге алып кету.
  

3. 
   Егер ток адамға әлі әсер етіп жатса ағаш тақтайға немесе құрғақ киімге тұру керек, қолды құрғақ матаға орап, қалған матамен жарақаттанған адамды шығару керек.
   
4. 
   Содан кейін егер жарақаттанған адам ессіз болса, оның жағасын, түймесін ағытуы керек.
   
5. 
   Нашатыр спиртпен иіскету.
   
6. 
   Жедел жәрдемді шақыру.
   

1. 
   Ағзаның әлсізденуі.
   
2. 
   Бас айналуы. Жүрек айнуы.
   
3. 
   Қатты сусау.
   
4. 
   Терлеу.
   
5. 
   Ақырын және біркелкі емес пульс.
   
6. 
   Тез дем алу (учащенное дыхание).
   

1. 
   Науқасты басын төмен, аяғын жоғары қаратып жатқызу.
   
2. 
   Оны тыныштандыру.
   
3. 
   Белдігін, түймелерін босату.
   
4. 
   Жедел-жәрдем шақырту.
   
5. 
   Науқасты көрпемен орау. Грелканы қолданбаған жөн.
   
6. 
   Ерін сулау, бірақ су ішкізбеу. Өйткені ол адамның ауруханаға барғанда анестезияны уақытына жасамауға апарады.
   
7. 
   Адамды қозғатпау керек.
   
8. 
   Егер демалу қиындыққа түссе, онда адамды кеудеге жатқызып, басынды қисайту керек.
   
9. 
   Егер адам дем алмаса, онда оған жасанды түрде дем алдыру.
   

Кейбір төтенше жағдайларда тіс сынады.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер адам ес-түссіз болса, ауызынан қан кетсе, оны жанынан (поверните на бок) жатқызыныз. Аузынды сыңған тістерден және қаннан босатыныз.
   
2. 
   Дем алуға ыңғайлы жатқызыныз.
   
3. 
   Егер ол есті болса отырғызып, қанды түкіруге ыңғайлы басынды еңкейтіп қойыныз.
   
4. 
   Сыңған тісті алып, орнына тампон салып, 10-15 мин қысып тұрғызу керек. Қан тоқтағанша қайталау.
   
5. 
   Көп қан кетпеу үшін қан кетуі басылмаса дәрігерге қаралу керек.
   

Қиқымнан басқа көзге кірпік, әйнек түсуі мүмкін. Қолайсыз линза да көзді зақымдауы мүмкін.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Көзді сүртпеңіз, қозғамаңыз.
   
2. 
   Қөздің алмасын дөңгелетіп, не түскенін аңықтаңыз.
   
3. 
   Егер қиқым зрачокта немесе терең қөзде болса, онда оны қозғамаңыз.
   
4. 
   Таза платокпен көзді жауып, травмпунктке барыңыз.
   
5. 
   Егер қиқым оңай алыптастауға беткі жағында болса, онда ағып турған суға немесе судың ішіне көзді қойыныз, содан кейін қиқым түскенше көзді ашып/жауып тұрыныз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Басынды артқа шалқайтып отыру, немесе көзінді жүмып жатып көріңіз.
   
2. 
   Дәріні қолдану (жүрек айнытудан).
   
3. 
   Терезені ашыңыз.
   
4. 
   Кішкенеден су және тамақты ішіңіз.
   
5. 
   Темекі шекпеңіз. Шеккендерден әрі тұрыңыз.
   

Жылу алмасу адамда келесі әдістермен пайда болады:

• 
  Терлеу кезінде адамның организмі салқындайды.
  
• 
  Тер копилярлардың кенеу. Осынын арқасында ол қанмен жақсы қамтиды және де салқындайды.
  
• 
  Жиі дем алу. Артық жылуы (излишнее тепло) өкпе арқылы шығады.
  

КҮН КӨЗІНІҢ ЫСТЫҒЫНЫҢ ЗАРДАБЫ (перегрев на солнце).

Тердің күннің ыстығында көп шығуы ағзаның құрымындағы су мен тұздың азаюына апарады.

Тердің шығуы дене температурасының көтерілуіне жол бермесе де, ағзадағы тұздардың азаюы бұлшық еттің тартылуына осыдан әлсіздікке апарып соғады.

Бұлшық еттің тартылуы және естің талуынан басқа, күннің өтуі бас ауырымен, бас айналуымен және жүрек айналуымен сипатталады. Температура қалыпты жағдайда қалады, бірақ тері суық және дымқыл болады. Бет бозарып (бледнеет), демалыс жиілдетілген болып, қан тамыр соғысы баяулап кетеді.

Адамда іші өтіп, құсса, жағдайы нашарлайды.

Ауырған адамды көлеңкеге әкеліп, тұздалған су беру қажет. Егер де ол естен талса, оны кеудеге жатқызып, демалыс күйі жеңіл болатындай етіп, дәрігер шақыру керек.
ДЕНЕ ТЕМПЕРАТУРАСЫНЫҢ КӨТЕРІЛУІНЕН, ЫСТЫҚ ӨТУ (Перегрев из-за повышения температуры тела).

Адам ыстық және дымқыл климатты жерде болғанда, оның денесінен шыққан тер, теріні суықтандыруға үлгермей, организм сондай климатка үйрену үшін, 3 аптадан 6 аптаға дейін созылады.

Жылулық соғу (тепловой удар) болса, онда дененің температурасы 40 градусқа дейін жетеді. Сондай уақытта адамның терісі құрғақ және ұстағанда ыстық болады. Бас ауырғаның, жүрек айнауының және бас айналғаның науқас адам айтады (жалуется). Сырқат адам есін жоғалтып қалуы мүмкін.

Егер сондай уақытта адамға көмек көрсетпесең, ол өліп қалуы мүмкін.

Сондай симптомдарды көргенде, дәрігерді шақыру керек, ал ол келмей тұрғанда спиртпен немесе сулы жаялықпен жабу керек, дененің температурасы 38 градусқа түскеннен кейін сол процедураларды қоюға болады. Температура түсіп болғаннан кейін сулы жаялықты құрғақ жаялыққа ауыстыруға болады. Егер температура тағы да көтеріле бастаса, тағы да сол процедураларды бастауға болады.
АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ/ ЖАРАҚАТТАР (раны, царапины, ссадины).
Егер жарақаттар таза, онда оны өзіміз емдеуге болады. Егер жарақат үлкен болса, онда дәрігерге бару керек және укол істету керек.

Емделуі:

1. 
   Жарақаттың өзіне тиіспей, сулы ватамен жарақаттының айналасын сүрту керек.
   
2. 
   Жарақаттың өзін йодпен жағып, оны таза бинтпен байлап тастау керек.
   
3. 
   Үлкен жарақатты мақталы-марлі жастықшамен бинтпен байлап тастау керек.
   
4. 
   Жастықшалар мен бинттерді шығарып жатқанда жарақатқа салатын жағын міндетті түрде қолмен ұстамаңыз.
   

ЖАҚ ЖАРАҚАТТЫ.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Ауызды қан мен тістен босату.
   
2. 
   Жақты бинтпен басты айналдыру әрекетімен байлау.
   
3. 
   Тез уақытта дәрігерге жолығу.
   

МҰРЫН СЫНУЫ.

Белгілері:

1. 
   Қатты ауыруы.
   
2. 
   Мұрын сүйегі (переносица) деформациясы.
   
3. 
   Қан ағуы.
   

1. 
   Травмапунке тез жеткізу.
   
2. 
   Рентген жасап, сыну деңгейін аңықтау.
   

МҰРЫННЫҢ ІШІНЕ ТҮСКЕН ЗАТ (посторонний предмет в носу)

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Сіңбіру арқылы мұрынның ішіндегі затты алу.
   
2. 
   Егер де осы әрекет көмектеспесе, травмапунктке жолығу.
   

МҰРЫННАН ҚАН АҒУ

Себептері:

1. 
   Қан сосудтарының түшкіреуден, сіңбіруден жарақатануы.
   
2. 
   Сосудтардың әлсіздігі.
   
3. 
   Қан қысымның секіруі.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Сабырлы отырып, жағаңызды босатыңыз. Мойынызды алға созып, мұрын тесіктерін қысу.
   
2. 
   Мұрынды бір-екі минутқа компресс жасау.
   

ҚАН ҰЙЫЛУ (Кровоподтек)

Белгілері:

1. 
   Жарақат болған жердің ісініп кетуі.
   
2. 
   Қызару (Қанның жұмсақ бұлшық етке өтуінен).
   
3. 
   Қан ұйылудың түсінің өзгерісі, жазылып кетуіне (көк түстен сары жасыл түске дейін).
   

Емдеуі:

1. 
   Ісіп кеткен жердің сүйек соғуын тексеру. (Проверить, нет ли на этом месте перелома или трещины.)
   
2. 
   Ісіп кеткен жерге суық компресс жасау (мұзды полиэтиленге салып бастыру)
   

Бастың қатты соғылуы, қатты дыбыс, бөтен нәрсенің құлақа зардап әкелуі мүмкін, ең қауіптісі құлақ ішіндегі перепонканың тесілуі.

Белгілер:

1. 
   Құлақтың қатты ауруы.
   
2. 
   Бас айналуы.
   
3. 
   Құлақтың естімеу.
   
4. 
   Бас ауыруы.
   
5. 
   Құлақтан қан немесе сары сұйықтың шығуы.
   

1. 
   Жарақат алған адамның басын еңкейтіп, қан құлақтан жақсы ағу үшін дұрыстап отырғызу.
   
2. 
   Жарақаттанған құлақты мақта немесе басқа нәрсемен тықпаңыз, оның ішінде ішкі қысымын өсіп кетуі мүмкін.
   
3. 
   Құлақтын астына мақта қойып, қатты емес байлап тастау керек.
   
4. 
   Егер жарақат алған адам естен талса, оны кеудесінен жатқызып дем алуға қауіпсіз жерге қойыңыз.
   
5. 
   Егер де ол дем алмаса, оған жасанды дем беру керек.
   

ҚҰЛАҚТЫҢ ІШІНДЕ БӨТЕН ЗАТ.

Ортаңғы, ішкі құлақ және барабанная перепонкаға түскен бөтен заттан құлаққа жарақат жасайды.

Белгілері:

1. 
   Құлақ ішіндегі «атыс».
   
2. 
   Құлақ естімеуі.
   
3. 
   Құлақтың үшкір ауыруы.
   

Сіздің әрекетіңіз:

1. 
   Тез уақытта травмпунке жолығыңыз.
   

Құлақ ішінде қоңыз.

1. 
   Құлақ ішін ақтамаңыз, себебі бұл әрекет қоңызды жындандыру мүмкін. Егер де онда инесі (жало) бар болса, ол шағуы мүмкін.
   
2. 
   Басты жерге қарай еңкеіңіз. Мүмкін, қоңыз өзі шығады.
   
3. 
   Егер ол шықпаса, құлақ ішіне кішкене жылы су құйыңыз.
   
4. 
   Егер де жоғарыда айтылған шаралар қөмектеспесе, онда дәрегерге жолығыңыз.
   

• 
  Суықтан, ыстықтан, жаңбырдан және желден қорғану үшін орын табу.
  
• 
  Өзіңді біреу байқау үшін: от жағу, ағашқа ашық түсті киім ілу, SOS сигналын беру керек.
  
• 
  Суды үнемдеу керек. Егер су жоқ немесе аз мөлшерде болса, су бар жерді табу қажет.
  
• 
  Тамақ үнемдеп, оны табудың жолын іздеу.
  

1. 
   Құрғақ материал табыңыз: Құрғақ шөп, сабан, шыршаның шайырлы бұтақтарын.
   
2. 
   От жағудың орнын әзірлеңіз, үш жағынан тас және үлкен бұтақтар қойып, желді жағын ашық болу керек.
   
3. 
   Көбірек бұтақтар алыңыз.
   
4. 
   Шөпті шағыңыз. Отқа үрлеп кішкенеден бұтақ қосыңыз.
   
5. 
   От көп уақыт жану үшін, ауаның келуін аздаңыз кейіннен барлық жақтардан тас пен құмды қойыңыз. Арасына жанған үлкен бұтақтарды қосыңыз.
   
6. 
   Түнде тонып қалмау үшін, оттан қашық емес жерде бөгем (заграждение): тас қойып ағаштың жуан бұтағын т.с.с. және отпен осы бөгеттің арасына жату керек, жылу таралану үшін.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Асты отта емес, қөмірде (угольки) дайындау керек.
   
2. 
   Ет пен балықты көп уақыт пісіру керек, ішіндегі улы заттар мен микробтарды өлтіру үшін.
   
3. 
   Егер асқазан ауырса, өзіңіз құсу жағдайына жетіңіз (ол үшін екі саусақты аузға тығу керек). Одан басқа, кішкене көмір немесе борды үгілтіп, жеп, көп мөлшердегі сумен ішу керек.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Кір суды қалың мата арқылы тазалаңыз.
   
2. 
   Мата үстіне құм, ағаш көмірін және кішкентай тастарды қойып, астында тесік жасап су жіберу керек. Тазалынған суды 10 минут қайнату керек.
   

1. 
   Барлық шөптерді, жеміс-жидектерді жеу беруге болмайды, олардың көбі улы болады.
   
2. 
   Өзініз білетін жеміс-жидектерді ғана жеңіз.
   
3. 
   Саңырауқұлақтарды жемеңіз.
   
4. 
   Егер сіз жеміс жидектің улы екеніне сенімсіз болсаңыз оны мыжып шырынын шығарыңыз. Егер шырыны сүт түстес болса, онда ол улы (Бақбақтан (одуванчик) басқасы, ол іш өткенде көмектеседі). Немесе еріңізді өсімдіктің шырынымен сүртіп, тіліңіздің үстіңге өсімдіктің кішкене бөлігін 4-5 минут ұстаңыз. Егер тіліңіз ашса, ол өсімдік жеуге жарамсыз болады.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Таудың ойыстары мен үңгірлерің іздеңіз: онда теқ қана жаман ауа райынан қорғанып қана болмай, ішуге жарамды су табуға болады.
   
2. 
   Лавина құлайтын және көшкін (оползень) болатын жерлерден аулақ жүріңіз.
   
3. 
   Екі тау арасындағы жерде жоғарыда төменге қарағанда қауіпсіз болады.
   
4. 
   Егер өзіңізбен бірге жылтір, алыстан көрінетін түстес киім болса, оны өткен жерлерді белгілеу үшін қолдануға болады.
   
5. 
   Қатты дауыс шығарып, өзіңізге назар аудартуға тырсыңыз: Дауыс тауда жақсы таралады.
   
6. 
   Тауға көтерілген кезде, оттектің жетіспеушілігінен тау ауыруы (горная болезнь) пайда болуы мүмкін.
   

ТАУ АУРУЫ.

Бас айналуы, әлсіздік, үйқыға тарту, жүріс координациясының бұзылуы, көздің нашар қөруі, жүрек айну және құсу, ауыр жағдайда мұрыннан қан ағып, жүрек соғысы минутына 100 соғысқа дейін көбейеді.

Емдеуі: Ауырған адамды оттекпен қамтамасыз ету, оны таудан түсіру.

1. 
   Егер сіз қар арасында қалсаңыз, сапарыңызды жалғастыра алмасаңыз, қар ішінде үйшік жасаңыз.
   
2. 
   Майысқан тоғайдың астына тығылыңыз немесе қардан үңгір қазыңыз.
   
3. 
   Үңгірге кіргеннен кейін тесік тесіңіз және оны тазалап отырыңыз. Егер сіз жалғыз болмасаңыз, әр адамға бір тесіктен тесіңіз.
   
4. 
   Аяқ астыныздағы жерді тереңдетіңіз: бұл жерге циркуляция кезінде суық ауа түседі.
   
5. 
   Шығатын жерді жабыныз. Тереңдетілген жерге отырыңыз, ауа райы жақсалғанша дейін. Ұйықтамауға тырысыңыз, егер өзіңізбен бірге ұйықтағым кап (спальный мешок) жоқ болса.
   

1. 
   Шөлді далада ең бастысы – ол организмнінің сусыздануынан қорғану. Егер сіз шөлді далада машинаның сынуынан қалсаңыз, сол машинаны көленке етіп алыңыз. Егер сіз жаяу жүрсеңіз, онда үнгір тауып немесе жардың (скала) қөленкісісіне тығылыңыз.
   
2. 
   Бас пен мойынызды күннің сәулесінен сақтаңыз. Егер сізде бас киім болса киініз, үстінен тағы орамал киіңіз, жылу соққысынан (тепловой удар) сақтандырады.
   
3. 
   Егер сіз шөлді далада көлікпен қалсаңыз, оны тастамаңыз. Егер көлік келеді деген сенім болмаса, адам жүретін жерге барыныз. Түнде ғана жүоіңіз, күндіз көленкеде отырып.
   
4. 
   Судан қайнар көзін (источник воды) тауып көрініз: кепкен өзенде де оған қазып жетуге болады. Шөп өсетін жерде су іздеп көріңіз.
   
5. 
   Шөлді даладағы өсім (растительность) шөптердің көбісін жеуге болады.
   
6. 
   Жануарлар мен құрт-құмырсқалардың жүрген жерін байқаңыз: шыбын, құмырсқа, , құстар жиналған жердің қасында су болуға тиісті.
   
7. 
   Егер су таппасаңыз, онда шықты (росаны) жинап қөруге болады. Домалақ, тегіс тастарды пирамидамен құмда қазылған полиэтиллен төсеген шұңқұрға салады. Шықты (росаны) тәңертен жинайды. Бұл суды ішудің алдыңда залалсыздандыру (стеризавать) ету керек.
   

• 
  Суды тазарту үшін оған бірнеше марганцовканың кристаликтарды салып ол түгел еріп суды кішкене бояп су ішуге және тамақ істеуге жарамды жасайды.
  
• 
  Марганцовканы от алуга (добывания огня) пайдалануға болады: кристалдардың бір қасығын газетке салып, антифриз бірнеше тамшылар тамызып, газетті ораптастаса. 30 секундтан кейін газет жанады.
  
• 
  Егер антифриз жоқ болса онда отты марганцовкамен қантты араластырып (1 бөлігі марганцовка 2 бөлікке қантка) екі ағаш таяқшалардың арасына салып жақсылап үйкелісе от пайда болады.
  
• 
  Шөлді далада суды келесі әдіспен да табуға болады: құмда бір метр диаметрі шұңқұр қазылады, Шұңқұрдың түбіне кастрюля қойлады. Шұңқұрдың түбіне шөптерер, жапырақтарды салады (бұл шарт міндетті емес). Шұңқұрдың бетіне полиэтилен жайып, полиэтилен шеттерін тастармен бекітіп тастайды. Сосын бір тасты полиэтиленнің ортасына қояды. Солай воронкаға ұқсайтын зат пайда болы. Конденсат полиэтилленнің ішкі жағында пайда болым кастрюляға тамшылайды. Бұл суды залалсыздандыру (стрерилизовать) етпеуге да болады.
  

Сақтық қолдану: қолға ұзын ағаш алып, алдынғы жолды таңдап биіктеу жерлерден жүру, жай және жеңіл қимылдау керек.

Ұйықтан қалай құтылу (топи):

1. 
   Салмағын азайту үшін, ауыр заттың барлығын тастау.
   
2. 
   Аяғ астына ағаш немесе таяқ қою.
   
3. 
   Жай және ақырын қимылдау. Не делать резких движений.
   
4. 
   Сізді астына сорып жатқанын сезіп, бірден дөнестерге (кочкаларға) жатасалыңыз. Содан кейін сізге арқан немесе ағашты әпергенше күтіңіз.
   
5. 
   Бірден ағаш немесе арқанды ұстап, ақырын алға жылжыту керек (перехватывая руки плавными движениями).
   
6. 
   Егер сізге көмек келмеген жағдайда да, артпен жатып, алға қарай жылжыныз, өзіңізге қол, аяқпен барлық денеңізбен алға ұмтылыңыз... Дөнес жерлердегі (кочки) шөп астын ұстап алу.
   
7. 
   Шаршаған кезде аяқ, қолды ұзатып, ашып қимылдамай демалуға тырысу керек. (При усталости раскиньте как можно шире руки и ноги и передохните, стараясь не шевелиться.)
   

Жер астына тек қана инструктормен және арнайы құрал жабдықтармен түсуге болады. Егер сіз өзініз жер астына түсеңіз, онда келесіні білуініз керек:

• 
  Топта 4 адамнан кем болмау керек: экстремал жағдайда бір адам жарақат алған адаммен қалады, ал қалған екеу жоғары көмекке кетеді.
  
• 
  Жер астына түсердің алдында өз жоспарларын туыстарға және таңыстарға айтыңыз: қайда және қай уақытқа дейін баратқаныныз.
  
• 
  Жер астына түсер күні метеосводканы тынданыз. Егер сол күні жаңбырлар жауса, онда олар ұңгір (пещераларды) батып тастау мүмкін.
  
• 
  Жер астында салқын және ылғайлы болады. Сондықтан жылы киініңіз, және сыртқы киіміңіз суды өткізбейтін болу керек. Пластиктан жасалған шлемді шахтерский шаммен үмітпаңыз.
  
• 
  Жолға косымша батарейкаларды, свечаларды, сірінкені, аптечканы, арқан, ұңгір картаны, суды, және жоғары калориялы тамақты (шоколад, жұзім ж/е т.с.с.)
  
• 
  Жер астына түскенде ұңгір (пещераның) қабырғаларға белгілірді қоюға үмітпаңыз. Кері қайтқанда оларды өшіруге үмітпаныз.
  

1. 
   Тоқтап және қай жерде жүргенің аңықтауға ұмтылыныз.
   
2. 
   Жердің астында қанша жүргенің аңықтаңыз және де кері қайтуға сізде қанша уақыт кететіңдігін ойлаңыз.
   
3. 
   Өз тұрған жеріңді белгіліңіз (пирамидкамен немесе қабырғада бір белгімен).
   
4. 
   Шығу жолын (выход) тауып көріңіз. Жол бойы кері қарап жүріңіз. Журген жолды жаттап жүріңіз. Коридорлар әр бағытта әр түрлі қөріну мүмкін.
   
5. 
   Жүрген жолынды белгілеп тұрыңыз (пирамидкалармен не/се белгілермен қабырғада).
   
6. 
   Энергияны сақтау үшін, жиі демалып тұрыңыз. Демалғанда светті сөндіріңіз. Әр коридорды зертеп тұрыңыз, лабиринтта да шығу жолын табуға болады.
   
7. 
   Егер сіз жұка коридорда қысылып шығалмай қалсаңыз, онда бұлшық етті босатып (расслабьте) жиі дем алмауға ұмтылыныз, өйткені ол дененің қөлемін үлкейтеді. Шықанда бүкіл денемен жұмыс істеңіз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер сізде карта бар болса, онда оны алып шығып қай жерде жүргенінізді аңықтап қөріңіз.
   
2. 
   Жан жақты қарап шығыңыз, картада бар ориентирлар іздеп көріңіз.
   
3. 
   Картада болған жеріңде іздеп көріңіз және де содан жүрген жолды есіңе түсіріңіз (ағымдар, тастар және т.с.с.).
   
4. 
   Картада өз тұрған жеріңді тапқаннан кейін, оларды ориентирлармен салыстырып, сіздің қай бағытта жүргенің дұрыс деп ойлаңыз (трассаға ма әлде адам тұратын пункке).
   
5. 
   Өз жүретің жодлы таңдағанда өзеннен немесе таудан өтпеуге үмтылыңыз. Өйткені бұл кедергілерден өту үшін сізде көп уақыт кетеді.
   
6. 
   Жол жүргенде жан жақта орналасқан ориентирларға қөніл аударып тұрыңыз.
   

ЕГЕР СІЗ КАРТАСЫЗ АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер сізде карата, компас жоқ болса онда қөңіліңізді түсірмеңіз.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Жан жақты қараңыз, мүмкін жолдың жақындығының белгілерің табасыз (телеграф столбтары, зданиялар).
   
2. 
   Олар жоқ болса? Онда кері қайтып қөріңіз.
   
3. 
   Егре есіңізге ештене түспесе, онда күннің көзіне ориентир жасап жүріңіз. Күннің көзі шығыста шығады, батыста батады. Тал түсте ол оңтүстік бағытында тұрады. Егер күннің көзі бұлттармен жабық болса, онда оның орыналасқаны жөніңде кез келген көленкіден аңықтауға болады. Ол үшін перочинный пшакты алып баспармақтың тырнағына үшімен қойыңы, содан кейін пшакты ақырын оның көленкіні қөргенше бұрап қөріңіз. Күннің көзі кері бағытта болады.
   
4. 
   Егер сізде сағатыңыз бар болса, онда оңтүстік қай бағытта орналасқаның одан да жеңіл. Сағаттың кішкентай стрелкасы күннің көзіне қарай бағыттандар. Күннің көзіне бағытымен және 12 циферблаттағы санымен бұрышты екіге бөліп , бұл бағыт оңтүстік бағытты көрсетеді. Мысалы сағат төрте бұл сызық екі сан арқылы өтеді.
   
5. 
   Егер күннің көзі бұлтпен түгел жабық болса, солтүстік қай бағытта орналасқанның ағаштарға және үлкен тастарға карап аңықтауға болады. Мох көленкіде жақсы өскесің, біздің полушарияда көленкіде солтістік және солтүстік-шығыс бағыттары болады, және де осы жақтарда мох жақсы өсуге тиісті.
   

ЕГЕР СІЗ ЖАМАН АУА РАЙЫНДА (плохую погоду) АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер сізде қону үшін пластик капка сиятың спальник бар болса, онда мүмкін сіздің нашар ауа райы біткенің күткені дұрыс шығар деп ойланып көріңіз.
   
2. 
   Егер сізде ешқандай құралдар жоқ болса және де сіз биіктікте тұрсіз, ауа райы одан да бұзылып баратса, онда төмен түсіңіз.
   
3. 
   Жол бойы тропинкаларды іздестіріңіз. Олар сізді адам тұратын жерге апаруы мүмкін.
   

ЕГЕР СІЗ ТУМАНДА АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер сізде картамен компас бар болса және туманнан сіз он метрден артық қөрмесеңіз онда:

• 
  Өзіңін орналасқанын картада тауып көріңіз. Қай бағытыңызда жүргені дұрыс деп шешіңіз. Осы бағытында бір ориентир тауып (мысалы: тау, үлкен ағаш), сол ориентирге жеткенше жүріңіз.
  
• 
  Ориентирге жеткен соң компастың көмегімен ар қарай жүріңіз.
  
• 
  Туманнан шықанша осы әдісті бірнеше рет қайталауға болады. Егер сізде карта және компас жоқ болса, онда туман кеткенше күтіңіз.
  

ЕГЕР СІЗ АҚ ҚАРАҢҒЫДА ТЬМАДА (белой тьме) АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Егер жарық қармен шағылса, онда оның түсі аспанның түсімен бірдей болады. Кері (горизонт) жоғалады, мұндайда алыстығын және биіктігін дәл айтуға мүмкіндік болмайды.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тоқтаңыз және кішкене күтіп көріңіз, мүмкін осындай күйі өзімен өзі аяқталады.
   
2. 
   Егер сізде ұйықтауға кап (спальный мешок) бар болса, оның ішіне бар киіммен жатыңыз. Рукавтаң колдарынызды босатып кеудесіне немесе қойыңызға қойыңыз. Олай жылырақ болады.
   
3. 
   Егер сізге алға жүру керек болса және сізде компаспен карта бар болса, онда жүргенде өзіңіздің алдыңызға қар (снежки) лақтырып тұрыңыз. Егер снежки дөңгеленіп жатса сколонның қисықтың бағытын (направление склона) аңықтауға болады. Егер олар мүлде көрінбей кетсе, онда сіз аңғардың (пропастьтін) алдында тұрғаныңыз болуы мүмкін.
   

ЕГЕР СІЗ ТҮНДЕ АДАСЫП ҚАЛСАҢЫЗ.

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер аспанда ай бар болса, онда оның жарығымен сіз қараңғыда жолды тез тауып аласыз.
   
2. 
   Жұлдыздарды байқаңыз. Солтүстікті темірқазық жұлдыздың көмегімен табуға болады. Темірқазықа Үлкен Аюдың ковштің екі шеткі жұлдызы көрсетеді.
   
3. 
   Егер түн өте қараңғы болса және сіз тауда болсаңыз, онда тоқтап спальный мешокка орналасып жылы жерде ұйықтауға қалғаны жөн.
   
4. 
   Егер сіз жалғыз емес блсаңыз (целая группа), онда түнде бір біріне жақын орналасқандарыңыз дұрыс.
   

1. 
   Картада солтүстікті көру үшін жазыңыз.
   
2. 
   Картаға компасты қойып, картадағы солтүстіктің бағыты және компастағы солтүстіктің бағыттары бірдей болуға тиісті.
   
3. 
   Жаң жақты қараңыз. Ориентирлерді іздестіріп қөріңіз (церковь, тау ж/ә т.с.с.).
   
4. 
   Картаға сызғыштың бір шетімен ориентирға тақаңыз. Екінші шетің ориентирдің өзіңе бағытап қойыңыз. Осы бағытты картада карандашпен сызыныз.
   
5. 
   Тура осындай қимылдарды басқа ориентирмен жасаңыз. Осы екі сызықтың қиылысуы нүктесі сіздің орыныласқанын көрсетеді. Егер сіз картада үшінші ориентирді тапсаңыз, онда сіздің орналасқаныңызды одан да дәлірек табуға болады.
   
6. 
   Картада өзіңіздің орныңызды тапқаннан кейін, қай жерге баражатқаныңызды нүктесін белгілеңіз. Осы екі нүктені қосыңыз. Содан кейін картаны бұрмай, сызғыш көрсетіп тұрған бағытқа қараңыз.
   
7. 
   Сол бағытта ориентирді іздестіріп қөріңіз. Оған жеткеннен кейін, алдында жасалған қимылдарды қайталаңыз және жаңа ориентирді табыңыз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Кішкентай бала тез адасу мүмкін. Сондықтан ол жоғалмай тұрғанда, оған алысқа кетуге болмайтындығын түсіндіріңіз. Сосын оған жоғалған жағдайға қай жерге бару керек екенін түсіңдіріңіз (ориентир).
   
2. 
   Егер бала адасып кетсе, тез ғана баланы соңғы рет көрген жерді қарап шығыңыз.
   
3. 
   Егер онда ол жоқ болса, тез ғана алдында балаға айтылған ориентирге барыңыз және де сонда бір адамды қалдырыңыз. Өзіңіз бүкіл жерді қарап шығыныз (прочешите местность).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Палатканы орнату үшін қатты және тегіс жерді табыңыз. Палаткаңызды өзенге және де басқа суға жақын орналастырмаңыз. Өйткені жаңбыр жауғанда палатканы су алып кету мүмкін.
   
2. 
   Палатканың колышкаларды жерге соққанда палатканы қатты тартып тұрыңыз. Әйтпесе кішкентай жаңбырда да олар суды өткізу мүмкін.
   
3. 
   Палатканың айналасың қазып шығыңыз. Жаңбыр болған жағдайда су ағу үшін.
   
4. 
   Желден сақтану үшін колышкуларды тастармен басып тастаңыз.
   
5. 
   Палаткада тамақты істемеуге ұмтылыныз. Бірақ егер ауа-райына байланысты тамақты палаткада істеуге тура келсе, онда плитканы немесе керосинканы, құламау үшін, қатты бекітіп тастаңыз.
   
6. 
   Палатканы жиі тексеріп жүріңіз. Егер сіз палаткада тамақты істеп жатсаңыз, біліңіз от оттегіні жабық кеністікте тез алып кетеді. От көк болып сарғайса, ал сіздің ұйқыңыз келгенін байқасаңыз тезірек палаткадан шығып таза ауада жүріңіз.
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер палатка жанып кетсе, оны сөндіруге үмтылмай тез ғана одан шығыңыз. Өртті киімдермен тез үрып (сбить пламя) сөндіріңіз.
   
2. 
   Сыртқа шыққаннан кейін палатканың кольяларды жерден жұлып, құлаған палатканы аяқпен басып тастаңыз (затоптать пламя).
   
3. 
   Немесе құлаған палатканы сүйреп, одан барлық заттарды түсіріңіз (вытряхните все вещи из палатки).
   
4. 
   Егер өрт өте қатты жанып жатса, онда оны сөндірмей жанып бітуге уақыт беріңіз.
   
5. 
   Егер сіздің палаткаңызда керосинка жанып кетсе, онда оны аяқпен палаткадан теуып жіберіңіз. Сосын палаткадағы өртті сөндіргеннен кейін орманда өрт болмау үшін керосинканың кұлаған жерге жақсылап су төгіңіз (залейте).
   

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Егер палатка жоғарыдан суды өткізіп жатса, онда палатканың тесіктерін тауып, оларды пластырьмен немесе свечканың воскімен бегітіп тастаңыз.
   
2. 
   Егер бұл көмектеспесе, заттардың барлығын полиэтиленмен немесе суды өткізбейтін курткамен жабыңыз.
   
3. 
   Походқа барғанда спальный мешокпен бірге полиэтилендік қапты да алыңыз. Керек жағдайда оған спальный мешокпен бірге кіруге болады.
   
4. 
   Егер палаткаға су төменнен ағып тұрса, онда палатканың астынан ағаштан (веткадан) настил жасаңыз.
   

1. 
   Қатты желде палатканы қайтадан құруға үмтылмаңыз.
   
2. 
   Палатканың ішкі кольяларды қайтадан құрып, палатканы жел тағы да алып кетпеу үшін палатканың шетіне отырыңыз.
   

Олардың шағуы кісі өлімге апармайды. Олар тек кана шағуға аллергия бар адамдарға кауіпті.

ШАЯН (скорпион) ШАҒУЫ.

Шаянның шағуынан кейін улану екі тәуілікке созылады. Оның белгілері шаққанан кейін алғашқы сағаттарда білінеді. Шаққан жері ісиді, кейбір жағдайда сүйық толтырылған пузырькалар пайда болады.

• 
  Әлсіздігі.
  
• 
  Бастың ауруы және айналуы.
  
• 
  Озноб.
  
• 
  Жиі дем алу. (Одышка).
  
• 
  Катты терлеу. Мұрыннан және көзден сұйқтын ағуы (слизь из носа и слезотечение).
  
• 
  Журектін ауруы. Температураның көтерілуі (38 градусқа дейін).
  

Емделуі: Ауыруы және ісігін жылу комперстармен және жирдік мазьдік повязкамен (антигистаминовая мазь) келтіреді. Негізгі емделуін дәрігер бекітеді.

Қарақұрттың шағуы 4-12 тәулікке созылады. Бұл уақыт өткеннен кейін бәрі бір адам тез шаршап жүреді ж/е әлсіз болады.

Уланудың белгілері:

1. 
   Бұлшық еттердің әлсіздігі.
   
2. 
   Қозғалудың координациясының бұзылуы. Аяқтың, қолдың, белдің және іштің қатты ауруы.
   
3. 
   Көздің ісіғы (отек вен).
   
4. 
   Озноб. 39 градуска дейін температураның көтерілуі.
   
5. 
   Қатты терлеу.
   
6. 
   Қысымның өсуі.
   
7. 
   Кейбір жағдайда адам қозғалмай қалады және аяғында тұралмай қалады.
   

Емделуі: Тез ғана дәрігерге жолығу.

Уланудың белгілері:

• 
  Беттің немесе бүкіл дененің қатты ісуі.
  
• 
  Тұншығу.
  
• 
  Есінен айырылу.
  
• 
  Құсу.
  

Алғашқы жәрдем:

• 
  Уақыт кетірмей, тез жедел жәрдемді шақыру.
  
• 
  Оның келуіне дейін теріден араның инесін алу қажет (аса инесін қалдырмайды). Барлық саусақтың тырнағымен қысып алып және улы сумкеге тимеуге тырысу керек.
  
• 
  Осыдан кейін жараға мұз қойып антигистаминдік мазьді жағу қажет.
  
• 
  Адамды арқаға жатқызып, аяғын бастан жоғары қою керек.
  
• 
  Демін жеңілдету үшін қөйлектің төмелерің ж/е белбеуді шешу қажет.
  
• 
  Адамды көрпемен жабу керек.
  
• 
  Адамға тамақ, су, шылым шегуге тыйым салыңыз.
  
• 
  Сананы жоғалған жағдайда адамды кеудеге жатқызып, басын қисайту қажет.
  

Қауіпті ауызға немесе тілге шақса. Себебі тамағы ісіп дем алуға кедергі жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жедел жәрдем шақырғаннан кейін:

• 
  Адамға мұз сордырып қойңыз (мұз ісуді бастырады).
  
• 
  Егер адам есінен талса және демалмаса, жасанды дем беруді бастаңыз.
  

Жылан шаққанда алғашқы жәрдем дұрыс берілмесе немесе мүлде берілмесе у адам организмде тез таралу мүмкін.

Уланудың белгілері:

• 
  Шаққан жер тез ісиді. Ісік бүкіл қолды немесе аяқты және әрі қарай бүкіл денені алуы мүмкін.
  
• 
  Алғашқы 20-40 минутта адам шок болады: бет ағарады, бас айналады, жүрек айналуы, жиі және әлсіз пульс, артериалдық қысымның төмен түсуі, сананың жоғалуы (потеря сознания).
  

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. 
   Тез арада адамды жатқызып, тыныштық жасап беру керек, себебі қозғалғанда қан айналымы жылдамдап у тез тарайды.
   
2. 
   Жараны ашып уын ауызымен сорып тұкіріп отыру қажет. Бұл процедураларды 15 минут бойы қайталау қажет. Өзіңіз деп уланып қаламың деп қорқпаңыз.
   
3. 
   Жараны йодпен, спиртпен немесе басқа дезинфекциялық жабдықпен сүрту қажет.
   
4. 
   Жаралған жеріне повязканы салу керек. Ісігі қөбейген сайын повязканы әлсірету қажет.
   
5. 
   Адамға су беріп жақын жердегі ауруханаға апарыңыз.
   
6. 
   Егер адам шошса (шок), онда бұл күйден оны шығаруға ұмтылыныз. Егер адам дем алмаса, онда оған жасанды дем беріңіз.
   

Егер адам санасың жоғалтып, өзі дем алып жатса (сам дышит) онда оны кеудеге аударып дем алуға қауіпсіз позаға жатқызыңыз.

• 
  Жаралған буыңға жгут салуға.
  
• 
  Жарақат алған жерді кесуге және күйдіруге.
  

ПАЙДАЛЫ ҚЕНЕСТЕР:

• 
  Біздің елімізде улы жыландардан тек қана гадюка кездеседі.
  
• 
  Егер жылан сізді басқа жерде шақса, онда жыланды есіне сақтауға ұмтылыныз. Олай сіз дәрігерге уға қарсы дәріні табу үшін жеңілдік жасайсыз.
  
• 
  Жыландар бар жерлерге қонбауға ұмтылыныз.
  
• 
  Жыландар бар жерлерге бара жатқанда (тауға, орманға) қалың киімді және етікті (сапоги) киуге үмітпаңыз.
  
• 
  Жыландар ешқашанда адамға бірінші шабуыл жасамайды. Сондықтан үсақ болыңыз, жылындарды кездейсоқ басып кетпеніз және олармен ойнамандар.
  

Кененің теріне жабысып алғанын көрсеңіз:

• 
  Оны қолмен жұлмаңыз.
  
• 
  Оған шылымның ұшымен немесе шоғы бар таяқшамен тигізіңіз. Кене түсіп қалады.
  
• 
  Кенеге семешке майдің немесе машина маймен тамшылап повязканың астында қалдыруға болады. Содан кейін ақырын пинцетпен алып тастаңыз.
  
• 
  Жарақат жеріңді сабынды сумен жуыңыз. Сосын антигистамин мазьді жағып қойыңыз.
  
• 
  Міндетті түрде дәрігерге жолығыңыз.
  

Қауіпсіздік ережелері:

1. 
   Акулалар бар суда қараңғы түскен соң және мутный суда малтып керегі жоқ. Себебі сіз акуланың жақындағаның байқамайсыз және осындай суда акулалар жақсы охотаны жасайды.
   
2. 
   Жағадан немесе қайықтан алысқа кетпеңіз.
   
3. 
   Акулалар қөбіне түнде және кешке охотаға шығады.
   
4. 
   Жарамен суда малтуға болмайды, өйткені акулалар қанды алыстан жақсы сезеді. Сол себептен гарпунмен немесе острогпен охота жасасаныз, үстаған балықтарды өзіңізбен қалдырмаңыз. Оларды қайықа салып тұрыңыз.
   
5. 
   Акула жақындағанда қайықа қөтерілгенде үсақ болыңыз. Осы моментте акулалар көбіне шабуыл жасайды.
   
6. 
   Гидрокостюм пайдаласаныз.
   
7. 
   Егер акуланы көрсеніз көп шу жасауға ұмтылыныз: қайықтың моторың оталдырыңыз, весломен борттан соғыныз, метал заттарды бір біріне соғыңыз ж/е т.с.с.
   
8. 
   Акулалар бар суда малту жасасаныз өзіңізбен ысқырғыш (свисток) алыңыз.
   

Акуланың жақындауы:

1. 
   Егер сізге судың астында охота жасап жүргенде акула жақындаса, онда үстаған балықтарды өзінен тез лақтырып, өзіңіз қарсы бағытта жүзіңіз. Қанның исі және түсі акулаларды шақырады.
   
2. 
   Акуланы көрсеңіз, басыңызды суға матырып қатты айқалаңыз. Дыбыс суда жақсы таратылады.
   
3. 
   Сонымен бірге ақырын суға қарай жүзіңіз. Тез қимыл жасамаңыз (Не делайте резких движений).
   
4. 
   Акулаға тұрақты қарап тұрыңыз. Егер акула сізге жақындаса, онда оған бұрылып, жүзіду тоқтатпаңыз. Егер акула сізге судың астынан жақындаса, онда бетіңізді төмен енкейтіңіз. Басты тек қана дем алу үшін көтеріңіз.
   
5. 
   Судың бетіңде жазықтай (плашмя) үстануға ұмтылыныз. Аяқтарыңыз төмен қарамауға тисты (ноги не свешивались вниз).
   
6. 
   Акулалар шабыулдың алдында жертваны итеріп жібереді. Ақырын итеруду сезсеңіз, өз алдында қолымен, аяқпен, акуланы қоркыту үшін соғыңыз.
   

Иттің жанынан өткенде ешқащан оның көзіне карамаңыз. Ол сіздің оған шабуыл жасайын деп жатқанын ойлайды.

1. 
   Итті ұрмай, қатты айтыңыз: «Сидеть», «Стоять», «Отыр», «Тұр». Дресивкада болған ит бұл бұйрықты түсінеді.
   
2. 
   Егер сізге ит секіріп кетсе, онда оған локотьті беріңіз. Аурғанына шыдап локотьті иттің ауызына тереңрек итеріп жібіңіз. Иттің тістегені әлсіреуге тиісті. Қолында қатты жүлмаңыз, әйтпесе сізде қатты жарақат (рванная рана) болу мүмкін. Ал ит жаңа жеріңізді тістейді.
   
3. 
   Ит тістегеннен кейін дәрігерге жолығыңыз. Ол сізге бешенстводан прививканы жасау керек. Тістеген жерін сабынды сумен жуыңыз.
   
4. 
   Егер ит иесімен қыдырғанда сізді тістесе, онда иттің иесінен бешенствадан жасалған прививкасы итте бар справканы сұраңыз.
   

Бұқаға қарай қолмен сілкемеңіз, мазақтамаңыз.

Егер бұқа сізге шабуыл жасайын деп тұрса, онда:

1. 
   Бұқадан таза далада (чистом поле) қашпаңыз. Бұқа сізді тез қуып жетеді.
   
2. 
   Жан жақта қарап, қай жерге тығылып қалуға (укрытие) болады деп ойлаңыз.
   
3. 
   Ешқашан бұқаға артпен тұрмаңыз. Әрқашан оған қарап тұрыңыз.
   
4. 
   Бұқаның зейін басқа нәрсеге аударып қөріңіз, мысалы куртканы лақтырып жібіңіз. Егер тығылатын жер жақын болса, онда бұқа есін жинағанша, сіз укрытияға қашып кетуге үлгересіз.
   
5. 
   Егер бұқа сізді куып жатса, онда есіңізде болсын – бұқа жүгіру бағытын тез өзгерте алмайды. Сондықтан укрытияға зигзагамен қашыңыз.