Онегин назму бла жазылгъан роман

О, не знай сих страшных снов

Ты, моя Светлана!.

Жуковский

________

Сен, мени Светланам!

Ол жыл кёп турду кюз арты,

Ахыр безип жаны барла.

Табийгъат да сакълап къарны,

Ол а жауду январьны

Ючюнде кече. Танг эртте

Таня, кёрюп, сейир этди.

Акъ болуп чыкъдыла – арбаз,

Бахча къулакъ, юй баш, мал баз.

Терезеде – буз гуржаба,

Кюмюш бет алды агъачны.

Чыкъинжикле – излей ашлыкъ.

Тауланы да – акъ къар жамлап.

Бу акъ кюйюзюнде къышны

Дуния болгъанды накъышлы.

II

Къыш! Эл ахлусу, къууанып,

Ол да сезгенди бу къарны –

Чырт ашыкъмайды чабаргъа.

Кёрпе ызла къоя къарда,

Шинги барады, агъарып.

Арба башчы да – жеринде,

Къызыл къаптал – тон ичинде.

Къарда ойнакълайды жашчыкъ,

Кючюкчюгю – чанасында,

Кеси ат болуп – аллында,

Юшютгенди бармакъчыгъын.

Ол неди анга! Анасы,

Юйден къарап, урушмаса.
III

Эшта, мен ишлеген сурат

Сиз сюйгенча сурат болмаз, –

Кесигиз кёрген табийгъат,

Фахмум да аламат болмаз.

Сёзге уста башха поэт

Берди бу къаргъа жохар бет,

Къышны зауукълу шартларын

Толу кёргюзталды барын¹.

Сиз жаратырыкъсыз аны, –

Ол ариу назмуларында

Чанада, таша орамда

Тап жазады къуш-мушланы.²

Анга, санга да мен эриш

Тюйюлме – фахмудады иш.
IV

Таня (оруслу болса да,

Кеси да билмей неклигин)

Орус къышха айсынады,

Акъ ариулукъгъа женгдирип:

Кюнден тойгъан сууукъ къырау,

Чанала, кюн букъгъан ара,

Гюл бетли болуучу акъ къар,

Кимни да алыр тузакъгъа.

Аллай кюнледе бу юйде

Кёп боладыла къонакъла,

Къызлагъа игилик жокълап,

Таш саладыла ингирде.

Къызлагъа чыгъады жора –

Аскерчиле, узакъ жолла.
V

Халкъда болгъан жоралагъа

Бек эс бурады Татьяна,

Сынчыкълап къарайды айгъа,

Картха, тюшге ийнанады.

Хар затха да бёлюнеди,

Хар зат шургулукъ береди,

Боппа-бош жерде ишеклик

Туууп, бола жерге кирлик.

Эрке киштик печь тийреде,

Мурулдай, бетин жууады,

Ол анга да хорсунады,

Къонакъ келлик белгисиди деп;

Жютюмюйюз жангы айны

Кёрсе, ол алады жанын, –

VI

Бет къаны къачып, жунчуйду.

Анга бек ышаныучуду,

Анга жан атып кеси да,

Ол кюйюп чачылгъынчыннга,

Муратын айтыргъа анга

Гузаба этеди, бабас

Тюбесе уа, эс жыялмаз,

Къоян жолун кесип ётсе,

Амалсыз этеди ол да,

Табалмай этерге онг да,

Ашайды, талайды кесин;

Аман къууум ахын алып,

Сакълайды ачыу ауалын.
VII

Да не? Ачыуунда да ол

Таба эди ажайыплыкъ:

Табийгъатыбызданды ол,

Анданды бар чюйре къылыкъ…

Къач байрам. Аны къууанчлы

Этди да, жашлыкъ карт ачды,

Жашлыкъны уа жолу да – кенг,

Сюйгенин табарча эркин;

Къартлыкъ да кёзлеринден – бек,

Ол да ачады карт – ёмюр

Сюрген эсе да, тап, ёлюр

Къууумдан кериди жюрек.

Ма ол ышаныу да сабий

Ауаз бла бола себеп.
VIII

Таня, – айсын кёзден къарап

Шамчыракъны эримине,

Ол да – бир ариу жылытырап,

Ариу ышанла кёрюне;

Суудан толгъан табакъчыкъдан

Алтын жюзюкчюкле чыгъып,

Анга да чыкъды бир жюзюк,

Кесинде уа – быллай нюзюр:

«Андагъыла – чирик байла,

Казнала кюмюшден толу,

Жырыбыз алагъа болур

Махтау!» Болса окъун алай,

Ол макъам ачыу тежейди,

Къыз а кишиу¹ кюн излейди.

IХ

Сууукъ кече, жулдуз жыйын –

Иедиле бери жырны.

Татьяна жалан кёлеклей

Чыгъады да кенг арбазгъа,

Тутады кюзгюсюн айгъа,

Ай мудах кёрюндю, къара

Кюзгюге къалтырап къарай…

Охо… ма къар къыжырыкъла,

Ауазчыгъы да, къыл къобуз

Таууш эте, тил ачды къыз,

Аны атын соруп-жокълап:

Атынг кимди?² Айтады ол:

Мени атыма а Агафон.
Х

Ёсдюрген анасы айтып,

Таш салыу болуп эсинде,

Таня экеуленнге къатыкъ

Этигиз хамамда деди.

Къоркъду Татьяна алайда…

Мен да – Света кёз аллымда,

Къоркъууун этеме аны.

Иши башха Татьянаны.

Дарий бел баучугъун тешип,

Тешинип кирди тёшекге,

Къулакъ да тигип эшикге,

Къалкъып къалды, сакълап тюшюн.

Кюзгюсю – жастыкъ тюбюнде,

Жан къымылдамайды юйде.
Х1

Кече уа тюш тумалады:

Бара болады тюшюнде

Терен къарлы бир талада,

Мудах эте чарс тюрсюню.

Тюбеп къалды къонгулдеге,

Къайнап, толкъун силдемлеге

Къара сууун жыйып баргъан,

Чача суу букъусун къаргъа;

Бир зат ушайды кёпюрге:

Эки жагъаны байлагъан,

Аз аяздан къалтырагъан –

Эки бутакъ бузлап бирге.

Агуман болуп алайда,

Татьяна тохтап къалды.
ХII

Буду мени айыргъан деп,

Суучукъгъа этеди тырман;

Ол жанындан, аны излеп,

Жокъ адам къол узатыргъа.

Ол кезиуде бир къар тёбе,

Келеди да, кёбе-кёбе,

Бир уллу, тюгю кёрпейген

Айыу чыкъды ол тёбеден.

Къоркъду Таня. Алай айыу

Аягъын анга созгъанда,

Ол таяныргъа базынды,

Алай эте, эсин жыйып,

Суудан ётюп, жолгъа кетди,

Айыу да ызындан битди.
ХIII

Ол, артха къараргъа къоркъа,

Терклендиреди атлашын,

Алай, ол кёрпейген курка

Ие ызынданды къаршы.

Уф-туф эте, атлайды ол,

Нарат орман блады жол;

Къар ауурлугъу ийилтип,

Нарат бутакъла – искилтин.

Орман талла, къайын, тыкыр

Башларындан жулдуз жарыкъ

Ётеди, чырмашны жырып.

Жол юзюлдю, дуния – такъыр.

Тёбе-тёбе тёшеп къарны,

Боран толанлады барны.

ХIV

Айыу да – аны ызындан.

Къоймайдыла терк барыргъа

Терен къар, бутакъла анда.

Боран, бир – боюнун эзе,

Бир а – сыргъаларын юзе,

Абызырап, гюлмендисин

Тюшюреди, ауа эси.

Узалып алыргъа аны

Бошамайды, айыу жетип,

Чырмайды, кесин сюйретип,

Этегини сууланнганы.

Ол – къача, айыу да – къууа,

Тынды, къар юсюне ауа.

Жыгъылды да къаргъа, айыу

Сермеп къолтугъуна алды.

Жаны чартлар болуп аны,

Къымылдаргъа къоркъуп къалды.

Элтип бара бир тереннге,

Айыу бир къошха тюбеди.

Жан жокъду тийреде, болгъан –

Тумаланып къалын къаргъа.

Къошну бир терезе кёзю

Жарыкъ, – ичинде дауурла.

«Жууукъларым жер табарла,

Жылын», – деди айыу кеси.

Сора ол аны олсагъат

Элтип, салады сайнагъа.
ХVI

Таня къараса, эс жыйып, –

Айыу жокъ, сайнада – кеси.

Ичинден аракъы жыйы

Келеди, – адам иш ёлсе

Этедиле алай. Таня

Эсине иш да ийнанмай,

Жепиге битди. Отоуда –

Зийрет хамакурла – тойда.

Бири – мюйюзлю ит сыфат,

Бири – адакъа кикирик,

Бири – теке къапха кирип,

Обур, жийиргенчли бир зат.

Бирле уа, – устолну къуршап, –

Зурнукга, киштикге ушап.

ХVII

Губу – аты жымыраны¹,

Къазгъа да – баш сюек битип,

Къалпагъы – гымыжаланып;

Аякъ бюгеди жел тирмен,

Къанатлары – жел этдире;

Итча юргенле, лахорла,

Чариш дауур – барын хорлап;

Татьяна бек сейир этди:

Андагъыланы ичинде

Эслеп, къууанды ичинден

Романыбызны жигитин;

Онегин – устолдан эшик

Таба къарайды, сакъ, ишек.

Жерге тюшмейди ол айтхан:

Ол ичсе, жыйын да – тарта,

Ол кюлсе, къалгъанла да – харх,

Къаш тюйсе – тобагъа къайта;

Олду, сёзсюз, анда башчы,

Танядан да къоркъуу къачды,

Айсынып, эшикге битди,

Уллуракъ этип жепини…

Алайлай, жел жетип, чыракъ

Жукъланды. Обурла – къайгъы,

Къаугъа да этерге къалып,

Онегин, ёрге тураракъ,

Сурланды. Жыйын да турду,

Онегин тышхары болду.

ХIХ

Этип, кюрешди къачаргъа, –

Тебалмады. Эрнин къаба,

Умут этди къычырыргъа;

Евгений эшикни ачды,

Тюрленеди кёзю-къашы, –

Жаханим элесича, къыз

Сюелип алллында, къымсыз.

Болгъан кюлкюге айланды:

Кёзле, гимхотла, жапыла,

Жубукъуйрукъ жаныуарла,

Салмамыйыкъла – аллында,

Юсюне битип, аралып:

Татьяна ючюн талашып.

ХХ

Евгений: мени! – деди сур.

Алайда сёзню тауусуп,

Бирге къалдыла экиси.

Онегин аны акъырын

Элтеди, таша жер къарай,

Олтуртуп эски шинтикге,

Къарады да, тюрслеп, тиклеп,

Салды башын имбашына,

Шырт деп, Оля кирип къалды,

Ызындан Ленский табылды…

Онегин, жаратмай жашны,

Ачыуланды, кийикленди,

Татьяна уа – бола тенти.
ХХI

Къызады даулаш даууру.

Евегний а, бичакъ сермеп,

Аудурду Ленскийни, уруп, –

Ауана аулады жерни.

Ачы къычырыкъ гытыны

Оя, уятды Таняны…

Элгенчли къараса, – эрттен

Сууукъда кюн терезеден

Къарайды… Ольга киреди.

Шимал шахарны окъасы,

Къарылгъачланы кокасы

Аны къатына келеди:

«Айтчы, – дейди, – тюшюнгде сен,

Букъдурма, кимни кёргенсе?»
ХХII

Ол, тынгылау тирмен бура,

Бир китапны, излей тюшюн,

Чапыракъларын аудура,

Жылытханлайды тёшегин.

Китаб а, бир назму китап

Болса эди уа, не хата,

Не адам бурурча эсин, –

Виргилий тюйюл, не Расин,

Скотт, Байрон, не Сенека

Тюйюл, не тиширыу журнал,

Анга бурлукъ тюйюлдю ал, –

Ол окъугъан а Задека,

Жюрекге хошлукъ салыучу,

Тюш кюбюрчекни ачыучу.
ХХIII

Ол ахырзаман китапны

Келтире келди да бирде

Саудюгер, ол элге къайтып,

Татьянагъа сатып берди

Бир юч сом бла жарымгъа,

«Мальвинаны» да – къошакъгъа.

Ахчадан сора да ала

Бердиле жомакъ китапла,

Петриада, Грамматика,

Мармонтельден да бир китап.

Таня тюш китабын тапды –

Жастыгъы болду Задека.

Ол а танг ала жарыргъа

Тюшлерин этер жария.

ХХIV

Аны ызына тюшалмай,

Муратына болуп ишек,

Тюйюмчегин да тешалмай.

Китапны ахыр бетинде,

Харфлыкъ бла излей кетип,

Орман, сурх жел, айыу, нарат,

Кирпи, кече, кёпюр, боран, –

Деген сёзлени табады,

Алай Задека болушмаз,

Тюшюню башын ачалмаз,

Тап жора тюйюл, – туурады.

Андан сора бир ненча кюн

Жукълаялмай турду эркин.

Алай бла къызыл къолун¹

Эрттен ёзенледен тартып,

Туугъан кюнюню огъурлу

Къууанчы жетгенин айтды;

Ларинлеге, къоншу-тийре

Болуп, къалмайын келдиле,

Кими – чаналада, кими –

Омакъ шингил бла келди.

Кёшекде болгъан къазауат:

Къонакълагъа тюбеп, элтип,

Олтурур жерге тюбетиу;

Уппа-чуппала, мархабат

Хапарла, сабий гыз-гызы,-

Барын салыу керек ызгъа;
ХХVI

Тууушлу бийчеси бла

Келди аждагъан Пустяков;

Мюлкюне сакъ, жегип къулла,

Кюнню оздургъан Худяков;

Къарт Скотининле, сабий-

Балийлери эл бла бир,

Абаданы, кичиси да;

Эрке Петушков кеси да;

Мени жууугъум Буянов, –

Гымыжа, башында картуз,

(Сиз аны таный болурсуз);

Ёре къуллукъчу Флянов –

Сёзчю, ултхачы, аштапар,

Билгени – керексиз хапар.
ХХVII

Харликов Панфил, Трикени

Кеси юйюрюне къошуп,

Бу къууанчха алып келди,-

Жалгъан чачы шарт кёрюне.

Ол а, французлу адетде,

Татьянагъа назму этди;

Жазгъаны да болду баям:

«Жукълап тургъан кока, уян!»

Эски китапда ол багъыш

Басмаланып эди эртте,

Трике сёзюн тюрлендирди,

Аз да этмегенлей сагъыш:

Ариу Нина деген жерин

Ариу Таня деп жиберди.
ХХVIII

Жууукъдагъы къоншу элден

Тюмен башчы да келди ма –

Жетген къызланы терилтген,

Аналагъа да – къубултма.

Кирип келди… О, насып къач,

Полковник келтирди къууанч,

Жарыкъ той-тепсеу боллукъду,

Аскер тартыу согъуллукъду.

Кызла бары – къууанч сырлы;

Устолгъа азыкъ салынды,

Жыйын да ары сырылды;

Къызла – Танягъа къысылып.

Эр кишиле уа – туурада.

Жукъ эштилмейди дауурдан.
ХХIХ

Дауур жумулду бир чакъда,

Азыкъгъа батылып бары.

Ыстакан къагъышхан, чырча

Тауушла хауаны жара.

Бир кесекден а къонакъла

Бёлендиле къаукъалакъгъа,

Тынгылагъан жокъ бир бирге, –

Лахор, чам, масхара, кюлген.

Алайлай, эшикден суху

Кирдиле Ленский, Онегин:

«Нек кечикдигиз, бу неди?!» –

Деди Таня, къыза-суууй.

Терк бошатдыла жерлени

Олтуртургъа жан тенглени.
ХХХ

Чёкдюле Танягъа туура.

Ол а – танг жулдуздан да саз,

Элгеннген журча, къалтырап,

Къойма, кёзюн жерден алса.

Терк-терк солуй, къаны къызып,

Кёкюрек къангасы къысып,

Ол тенглени саламларын

Эшитмеди, кёз къапларын

Жилямукъла тыммыл этип,

Ауаргъа жетгенди эси.

Хорларгъа кюрешип кесин,

Эки сёз бюлдюргюлетип,

Кючден олтуруп турады,

Агуманлыгъы туурады.
ХХХI

Къызланы аллай кюйлерин, –

Кёз жашларын, мууалларын,

Евгений болмайды кёрюп,

Ол ётюрюк амалларын.

Халкъ жарыкъды, къууанч кюндю,

Евгений – ол халдан кенгди;

Алай, къызны термилгенин

Кёрюп, унутду хар нени, –

Ленскийге дертин жетдирир

Акъылда амал изледи,

Къарасабан жол ишледи,

Къонакълагъа да сездирип,

Хазыр этди масхарасын,

Муратындан таба асыу.
ХХХII

Бар Евгенийден сора да

Таняны ол халын кёрген.

Алай, хапар ол сагъатда

Болду хычинни юсюнден

(Тузу да озуп, жарсыугъа),

Да, ма къасмакъ шешасында

Цимлян чагъыр да кёрюндю,

Ызындан тепси тёрюнде

Иничкебел рюмкала да,

Сени, Зизи, белинг кибик,

Жаныма изимсиз кирип,

Орналыучу, – ма алайды,

Тюз да кёргенимлей сени,

Кёп болады эсиргеним..
ХХХIII

Буштугъу чартлап шешаны,

Бюркюмленип урду чагъыр.

Керпеслендирип ышанын,

Назму атауун чыгъарып,

Трике къопду. Жыйылгъанла

Аралдыла, шумсуз бола.

Ёлемен Танягъа Трике,

Бир къолун созуп бийикге,

Жаркъмалай, назму айтады.

Гюрюлдейдиле къонакъла,

Аны кёрюп Таня, къоба,

Ыспасын ангылатады.

«Саулугъунг ючюн!» – деп тартып,

Ол багъышлауун узатды.

ХХХIV

Таня ыразы эди бек.

Евгений а, сёзюн башлай,

Аны халын эслеп, жюрек

Тёзмей, эриди, жарсыды

Таняны жан жарасына, –

Ол баш урду акъырынчыкъ,

Къарамы уа, ичин ачып,

Халаллыкъ ышан жиберди:

Кертиденмиди, огъесе

Аны сакълагъанын эслеп,

Жумушагъанчамы этди? –

Не да болсун, ол Таняны

Жерине къайтарды жанын.

Шинтиклерин тыхырдатып,

Къобуп къонакъла отоугъа

Чабышдыла, гюлле табып,

Чибин чапханча талагъа.

Къоншу, къоншугъа айланып,

Махтайды къонакъбайланы,

Къызы, къатыны да бирер

Къуш-мушха тапхандыла жер.

Ачып жашил устолланы,

Карт¹ ойнаргъа деп къартларын

Чакъырырдандыла барын,

Бу иш эски болмагъаны

Кёрюнеди бу юйюрде,

Башха зат жокъ бу къырс юйде.
ХХХVI

Ойнадыла сегиз оюн,

Бир бирни марай, висткерле,²

Жерлерин, бир бирге къоюп,

Алышдыла сегиз кере.

Чай келеди. Заманны мен

Азыкъ бла бёлгениме

Сейир этмегиз бек, къарын

Уста билдиреди барын.

Ачыгъын айтайым сизге:

Жазгъанымда азыкъ, ичги

Кёп болгъаныны биринчи

Сылтауу – сен, Омир³, бизге,

Дуниягъа да ёмюрледен

Бери ийнакъ болуп келген.
ХХХVII. ХХХVIII. ХХХIХ

Келтирдиле чай къайнатып.

Къызла анга узалгъанлай,

Сыбызгъы, сырыйна тартыу

Эшитилип, халкъ къозгъалды.

Ол тартыулагъа ассыры

Къууаннгандан, чайны салып,

Петушков, Ольгагъа жанлап,

Тепсерге чакъырды аны;

Татьянаны – Ленский кеси,

Тамбовчу – Харликованы,

Буянов – Пустякованы,

Ала да – тепсеуню кюсеп.

Тепсеу къабынды алайда –

Уллу, узун тепсеу залда.
ХL

Ал жанында бу романны

(Биринчи тефтерге къара)

Муратым эди Альбанны

Петербург тоюн жазаргъа.

Алай, жашлыкъ нияз женгип,

Андан кетип къалдым кенгнге.

Таныш тиширыуларымы, –

Узун саяу бутларына;

О, нёхлерим, сиз алданмай

Къалыгъыз, умут да этмей,

Жылланы тергеу адетди,

Бир тохташыр акъылдама, –

Бу бешинчи тефтеримден

Бар чыпланы кетерирге.

ХLI

Тепсеуде сынай жашлыкъны,

Тепсейдиле, сюйген-сюйген

Экеу-экеу къолтукълашып.

Дерт къаныкъ эсине келип,

Онегин, ичинден кюле,

Ольганы, къолундан тутуп,

Тепсейди, халкъны къаратып.

Сора, шинтикге олтуртуп,

Къулагъына не эсе да

Айтды, ышара кеси да,

Дагъыда тепсейди, туруп.

Халкъ сагъайды. Ленский а – не,

Ийнанмайды кёргенине.

Мазурка башланды. Алгъын

Ол тепселген заманлада,

Тебип башлай эди болгъан

Къызгъан чурукъ олтанладан

Терезе жанла – къалтырап

Бюгюн аны изле да, тап:

Сыйдам полда жаш да, къыз да

Учуп, – бир магъанасызды.

Кёп шахарлада, элледе

Бюгюн да, ол замандача,

Тепсейле, адетден къачмай,

Мазурканы тепсегенде.

Жангы тёре этди ишин

Жангы Россейден да кючлю.
ХLIII. ХLIV

Буянов Ольганы бла

Таняны жашха тюбетди.

Онегин Ольганы сайлап

Тепсеу гюренине элтип,

Иеуа тепсейди, ингилли

Къулакъчыгъына ийилип,

Тынгылатды назмулагъа,

Назмула уа – бир болмагъан.

Бир бирде къысса къолун жаш,

Къызыл шишлик болады къыз.

Алайда Ленский, хайырсыз,

Ачыуланып, тюйдю кёз-къаш.

Къызгъан мазурка бошала,

Котильон¹ тепсеу башланды.
ХLV

Барырмы да ол тепсеуге?

Оля сёз бергенди, баям

Онегиннге. Былай дерге

Амал жокъду. Болду баян

Аны иши: сабийлейин

Кёп хыйлагъа юйреннгени

Ачылды – бирин къоюп, ол

Башхасына тапдырды онг.

Ленскийге, ётюп ол сыныу,

Оляны сёгерден болду,

Чыгъып кетди. Ачыу бууду.

Жабышды тапанчасына.

Эки тапанча, эки окъ, –

Иш да битди, къайгъы да жокъ.

Михайловское.

Алтынчы башы
La sotto i giorni nubilosi e

brevi, Nasse una gente a cui

l’morir non dole.

Petr*

__________________

*Там, где дни облачны и кратки,

Родится племя, которому умирать не больно.

Кечелери булутулу эм къысха болгъан жерледе

Ёлюмден къоркъмагъан тёлю тууады.

Петрарка (итал.).

I

Онегин а Владимирни

Кёл кенгдирди, аны кёрюп,

Унутханчады Оляны.

Оля да кёзлери бла

Ленскийни излейди чола.

Катильон да, эрикдирип,

Бир аман тюшча кёрюндю.

Да не болса да – бошалды,

Тынчайыр заман да жетди,

Конакълагъа жерле этип,

Хар ким жерине ашыкъды.

Онегин а жангыз кеси

Юйюне кетгенди, безип.
II

Уюдула. Хар ким жерин

Тапды да, къалды Пустяков

Къатыны бла ичкери.

Гвоздин, Буянов, Петушков,

Жиликсиз Флянов да бирден –

Аш отоуда шинтикледе.

Сыргъанын тюбюне салып,

Трике отоу полда къалды.

Оля бла Татьянаны

Отоуларында уа – къызла,

Бири уа – къайда кёз къысхан,

Сынай кюнюн Диананы¹,

Таняды ол, кеч къарангы

Бийлепди мудах къарамын.
III

Аны билдирмей келгени,

Ингилли кёз жилтинлери,

Ольга бла тепсегени, –

Ол ишледиле сейири;

Ол а, сыйынмай ичине,

Кюн сайын кючден кечине,

Бир сууукъ къол къысхан кибик,

Жюрегине кире келип,

Бугъей башындан энишге

Къарап, кесине ийнанмай:

«Ёлеме, – деди Татьяна, –

Ёле эсем а, ол ишге

Ол тюбетсе, – къайгъырмайма,

Насыпха уа ийнанмайма».
IV

Алгъа, алгъа элт, хапарым!

Сакълайды бир жангы адам:

Красногориядан ары

Ленскийни эли, ма анда

Бюгюн да жашап турады

Жангызлыкъ чархын бурады,

Заманада киши тыяр

Амал болмагъан хыпыяр,

Тилтапа, тартыргъа сюйген,

Энди уа бир сабыр, эсли

Зарецкий – жашайды кеси,

Къолай жашауун эл билген.

Ма алай – адамны ёмюр

Къылыгъын да тюрлендирир.
V

Махтагъан кибик этселе,

Огъурсуз серлиги чыгъар.

Илишанда эришселе,

Урур тюз да ортачыгъын.

Бирде уа, урушну къызыу

Жерине кирип, кёз къысып,

Жыгъылды ол, андан чыгъа,

Къалмукъ атындан балчыкъгъа.

Кеф болуп, французлулагъа

Жесирге тюшдю да, жюкге

Алдыла. Алай а кёпге

Бармай, Регул² учузланды:

Вериден³ ёнкючге деп юч

Шеша ал да, юзгюнчю ич.
VI

Оюну бла да къырыр:

Телини этер акъыллы,

Акъыллыны уа шашдырыр,

Жашыртын мадарла къылып.

Да исси да къаба эди,

Ачылып хыйла адети;

Жахиллигине, эл кёре,

Абыннганды ол кёп кере.

Даулаш ачар бир сылтаусуз,

Къоркъуу зат болса, ийменип,

Болмаса уа, дёрденленип,

Сорсанг, жауабы да тузсуз.

Жаш адамланы бир бирге

Бек устады юскюрюрге.
VII

Жарашдырыргъа да – алай:

Ючеулен болуп, сыйланып,

Ызындан а масхаралап,

Ойнап этгенча, хыйлалы.

Тюрленнгендиле заманла, –

Чёрчекликле артда къала,

Шахар хылыфлыкъдан азат,

Сабыр Зарецкий жер къаза,

Горацийча, тахталада

Ёсдюре эди хобуста,

Анга да болгъанды уста,

Солуйду таза хауада,

Къазла, баппушла да тута,

Сабийлени да окъута,
VIII

Ол адамгъа Евгенийим

Ичинден бек бюсюрейди.

Акъыл сёзюне, баш ийип,

Тынгыларгъа бек сюеди.

Ол да разы эди анга:

Бир да къарамай заманнга

Келип къалыучусун билип,

Тюбейди анга хурметли.

Этип къонакъбай адетин,

Евгенийни сёзюн бёле,

Кёзю бла бетин бийлей,

Къагъытын берди поэтни.

Терезе жарыкъгъа тутуп,

Евгений аны окъуду.
IX

Сёзюнде жокъ эди хата,

Тюйюл эди чекден чыкъгъан:

Магъанасы эди къаты –

Чакъырады къаршчылыкъгъа¹.

Онегин, айланып кескин

Зарецкийге да, чорт кесип

Айтды чамланыу бетинден:

Хазырма ол сюйген жерде.

Зарецкий, секирип къобуп,

Мычыргъа сюймей алайда,

Суху чыгъып кетип къалды,

Онегинни кесин къоюп.

Ол а, этгенине кюе,

Сюелип къалды, ёкюне.
Х

Боллугъу да алай эди;

Жашыртын сёге ол кесин,

Кеси кесине сюд этди, –

Кесинде эди да терслик, –

Ол ингилли сюймекликден

Жукъ къоймады, ойнайма деп.

Да не болсун – жаш поэтге

Кечилир шёндю ол этген.

Евгений а, жашха – таза

Кёллю, аны бла бирге

Кесин эрча жюрютюрге

Тюшерикди, бермей тасха.

Кесин хыликкя этдирмез, –

Ол жаш поэтге женгдирмез.

ХI

Сабырланса керек эди,

«Айхай, сёз айтылды, кетди,

Онг жокъ сёзню жангыртырча, –

Деп, сагъышха къалады жаш, –

Чортакъыл, тилтапа, начас,

Къан устады къаршчы ишге,

Анда озалмайды киши;

Бек игиси уа – тынгылап

Къоюп, аны сансыз этген,

Алай, эл сёздю тепдирген,

Аны ким къалай ангылар…»

Намысдады ишни бары,

Дунияны да ол – къадары.

ХII

Поэт сакълайды жауапны.

Да, оспар сёзлю къоншусу

Келтирди мычымай аны.

Къууанды ишекли поэт,

Жетдираллыкъды энди дерт.

Бир сылтау этип, къутулуп

Кетип къалса уа, деп, къоркъуп

Тура эди да, тап болду:

Тамбла тирмен къатына

Келликдиле танг атаргъа,

Таймай ол кишилик жолдан,

Тапанчаланы бир бирге

Буруп, ортаны юзерге.

ХIII

Ольганы уа Ленский, къаны

Атышырдан алгъа аны.

Бир – сагъатына, бир – кюннге

Къарай кетип, тебиреди

Къоншулагъа – суху кирди,

Оляны абызыратыу

Болуп аны баш мураты.

Хоу бир да – толмады мурат:

Оля кесин атды анга,

Кёргенине къууаннгандан,

Ленскийни керпесин урлап.

Биягъычады кюлгени,

Кокалана да билгени.
ХIV

«Нек букъгъаненг ол ингирде?» –

Ольга соруп къойду алай.

Суууду Ленский, эриди,

Ол сейирге жукъ айталмай.

Абери болмагъан кибик,

Ойнакълай, ышара келип,

Оля анга алгъасынды,

Ленскийни ачыуу сынды.

Жаш жумушады, тинленди,

Оляны сюйгенин кёрюп,

Сокъуранырыгъы келип,

Хазыр – кечгинлик тилерге.

Кирпилдеди, айтыр сёзюн

Унутдура насып сезим.
ХV. ХVI. ХVII

Сиреледи тюнгюлюулю

Ольгагъа къарап, къызара

Владимир, ол тюненеги

Ишни кюч къалмай къозгъаргъа.

Ойлайды: «Сакъларма аны

Терилтиуюнден саякъны,

Ийнандырып сёзлерине

Тентиретмезча терсине;

Унамазма, къурт жумушакъ

Жеркни кемиргенча этсе,

Жаш гагуну хууерилтсе

Ачылгъынчы дери къуршап».

Аны ючюн а – атышыу,

Бузмазча киши къатышып.
ХVIII

Билген болса уа не хата

Таняны жюрек жарасын,

Татьянагъа да не айтхын –

Ол да билмейди барысын:

Ленский бла Евгений тамбла

Атышырыкъларын танг бла,

Билген болса, сюймеклиги

Халны этер эди иги;

Аллай билгичлиги кимни

Болгъанын къыйынды тапхан:

Онегин бермейди тасха,

Таня да – ичинден кюе.

Аналыкъ эди да биллик,

Андан анга неди келлик.
ХIХ

Тапмай Ленский тынчлыкъ къолай,

Амандан озду кечеси.

Сюймеклик юлюшлю алай

Болады: булжута кесин,

Пианино тюеклени

Тюеди, билмей этгенин,

Ольгагъа къарап, бир бирде

«Айт, насыплымамы мен?» дей.

Заман жетди тебирерге.

Жюреги, сыгъынып, жорта,

Къыз бла саламлашырда,

Болады чыгъып кетерик.

– Не болгъанды? – дейди Оля,

– Да, бош алай, – дейди ол а.
ХХ

Юйюнде тапанчалагъа

Тинтип къарап, кюбюрчекге

Салып, жатды тынчайыргъа,

Кёз да жетдире Шекспирге.

Башына уа жукъ кирмейди,

Жаны кишини кёрмейди,

Ариу Ольгасындан башха,

Жангыз ангады жанашхан.

Владимир, китапны къоюп,

Къаламны алды къолуна,

Сюймеклигине къуллана,

Назму жазды. Ол а доюн

Тюйюлдю, алай – толкъуйду,

Кеф Дельвиг кибик окъуйду.
ХХI

Окъуп кёрюгюз кесигиз,

Быладыла ол назмула:

«Къайры ташайып кетдигиз,

Алтын кюнлери жазымы?

Неге тюбетир тамблам?

Табалмайма къарам бла.

Кёрлюгюм а – теренледе,

Къутулмам жашау тёреден.

Садакъ окъму жыгъар мени,

Не озармы ол сызгъырып, –

Къайры кетерликсе къырып

Керти тюшлени, тюнлени:

Кюн ариу тийсе да – буйрукъ,

Ингиринг келсе да – буйрукъ.
ХХII

Кюн таякъ, кийип танг къабын,

Келир, булутха жол бермей.

Мен а ол кезиуде къабыр

Юлюшюмю иелерме.

Жюрек сырын жаш поэтни

Унутдурур заман жетип,

Унутурла, – айымыса,

Сен а келе турурмуса,

«Бу мени сюйюучю эди»

Дегенни айтып, жиляргъа,

Жашлыгъын манга жоралап,

Дуниясындан алай кетди,

Дер ючюн окъуна бир кел,

Эрингме да, – биледи эл».
ХХIII

Жокъ бир тюрлю жюрек жылыу

Ол тырнагъанында жашны.

(Анга да этмейме ажым,

Иши – башха, ишим – башха).

Олтура кетип, танга ата,

Къолу, Ленский къалкъыды шош,

Энди жаны, саны да – хош.

Жукъу татлылыгъында ол,

Несин да билмей, уюду.

Эрттен къоншусу уятды,

Ленскийни: «Тур хайда, терк бол,

Жетиге ишлепди сагъат,

Евгений турмасын сакълап».
ХХIV

Бош уятды къоншу аны, –

Евгений да жукълап эди.

Танг жарыкъ ылызмыланып,

Адакъа да ауаз берди.

Онегин – терен жукъуда,

Кюн а ёрлепди къушлукъгъа.

Танг аяз – ойнай эшикде,

Евгений – энтта тёшекде,

Аны татлы тюшю жамлап.

Да, уянды бир кезиуде,

Ауун ачып терезени,

Къараса уа – дуния жарып,

Терк ангылады заманы

Иги да озуп болгъанын.

ХХV

Тапды шапасы Гильону.

Ол кийимлерин узатды,

Хром чурукъларын да аны.

Евгений хылыф кийинди,

Гильоннга хазыр бол деди.

Керох кюбюрчекни алды,

Иеси бла атланды.

Терк миндиле да чанагъа,

Жетдиле тирмен къатына.

– Келтир, – деди, шош къатылып, –

Лепаж¹ керохну былайгъа,

Атланы уа таша жерге

Адам кёрмезча кетергин.
ХХVI

Ленский да – сакълап ашыгъып,

Аркъасын суу къыргъа берип,

Зарецкий да тирмен ташны

Дауурун кючден кётюрюп.

Онегин кечим тиледи.

«Секундантынг къайда? – деди

Зарецкий, – бу атышыудан

Хапарынг да жокъду чырттан».

Атышыуну кириш-чыгъыш

Жанларын уста билген ол,

Алгъындан кёре келген ол,

Болмасын адетсиз къатыш,

Деп сюелди. Ол игиди.

(Ол а адамлыкъ белгиди).
ХХVII

«Секундантыммы? – Евгений, –

Ма буду: monsieur Guillot.

Бу тенгими келтиргенме,

Болмаз да угъай деригинг;

Тюйюлдю артыкъ белгили,

Алай – кертичи, билимли».

Эрнин къапды Зарецикийим.

Евгений айтды Ленскийге:

«Башлайыкъмы?» – Да, башлайыкъ –

Деди Владимир. ташаракъ

Жерчикге ётдюле бирге.

Зарецкий бла керти адам

Эте къалдыла келишим,

Оноу сакълаб а – эришле.
ХХVIII

Къаргъашла! Тюнене къоргъаш

Адамла бюгюн – къан жаула,

Бири болмаса, бирси – аш

Татмагъан бир акъыллыла.

Энди уа – къайырылышып,

Къан тёлеулюлеге ушап,

Аман тюшдеча, бир бирни

Ёлюм юлюшлю этерни

Жолун тутуп. Андан эсе,

Бир бирге ышарып, кюлюп,

Унутуп огъурсуз кюйню,

Жарашсала, бек игиси

Ол эди. Да эр кишиле

Тоймайдыла эришликден.
ХХIХ

Сууурулдула керохла,

Жарадыла сабала да.

Керох тамакълада – окъла,

Чыкъыртланып сампалла да.

Ушкок отну боз агъымы

Кетди керох тамагъына,

Хырлы чакъгъыч хазырланды.

Гильо, таза хыршыланып,

Бугъунады, табып артла.

Плащларын атып къаргъашла,

Зарецкий да, жула башын,

Этди отуз эки атлам.

Душманла, керохла алып,

Сюелишдиле, аралып.
ХХХ

«Хайдагъыз».

Жаула бир бири

Таба атлап тебредиле.

Аякъ алгъанлары – тири,

Тёртюшер атлам этдиле,

Тёрт ёлюм атлаууч ол а.

Евгений, чырт арсар болмай,

Кётюрдю керохун алгъа.

Беш атлам этдиле дагъы.

Ленский да, жумуп сол кёзюн,

Тутдурду келе тургъанны;

Алай, Евгений сампалны

Басды, сакълап турмай кезиу.

Тентиреди поэт, къолдан

Кероху тюшюп, оюлду;

Ёшюн тийресине къолун

Акъырынчыкъ салып, ауду.

Кёз акълары мутхуз болуп.

Алай эниучюдю таудан,

Кюнню таякъларын жута,

Къар тёбеси, кёл булжута.

Онегин ашыкъды анга,

Жаны кирип буз олжаннга.

Ол, атын айтып къычырды,

Жаш а, не медет, жансызды,

Жел сызгъырады жангыз да, –

Адам керексиз ачыды.

Жашар заманчыгъым эди,

Дерча кюнлеринде кетди.
ХХХII

Жатады, къачханды тини,

Мангылайына нюр чабып,

Окъ – жюрек аузуна тийип,

Къаны, тылпыуланып, чыгъа.

Бир такъыйкъа андан алгъа

Жюреги толкъулап ургъан

Жашны душманлыкъ, сюймеклик –

Бары да жойдула, келип.

Энди уа, бош къалгъан юйлей,

Шумсузду, болгъан къарангы,

Табылмаз анга къарарыкъ,

Кимге керекди да ёлген?

Жабылып къалды эшиги,

Тынгысыз этмез кишини.
ХХХIII

Хычыуунду, чамла тырнап,

Душманынгы бир тепдирген,

Бугъаланнганына къарап,

Фарс кюзгюге кесин берген

Чагъында кесин кёрюрге

Уялгъанын бир эслерге.

Бек игиси уа – ачыудан

Сынсыгъанына кёз ачхан.

Андан да дурусу – ачыкъ

Ёрелешде, мангылайын

Марап, ахын-ангын алып,

Анга тапдырса гуллачыкъ.

Тапдыргъан а ёлюм ууун

Тюйюлдю артыкъ хычыуун.
ХХХIV

Болсада, сени къолунгдан

Жоюлду эсе татахынг, –

Бир ишде, не бир къонакъда,

Жарашмай анга айтханынг,

Бир къынгыр къарамы не сёз

Бла тийдирген болуп кёз,

Не бир ачыуланнган чакъда

Сени тюйюшге чакъыргъан

Адам болсун, – айтчы бир сен:

Сени аллынгда сойланып

Жатхан ёлюкге айланып,

Къычырып, чакъыра эсенг,

Не ниет болур кёлюнгде,

Ма аллай ишни кёргенде?
ХХХV

Кеси кесинден уяла,

Керохну да къаты къысып,

Евгений, Ленскийге аралып:

«Жоюлду…» – деди къоншусу.

Жоюлду! Евгенийни ол

Сёз этерден болады оу.

Алайдан арлакъгъа кетди.

Зарецкий ёлюкню элтип,

Чанагъа салып, эл таба

Ашыкъды. Атла да сезип,

Къурч ауузлукъланы кесип

Къояргъа жете, гузаба

Барадыла, кёмюкленип,

Сууугъан ёлюкню элтип.

ХХХVI

Эридигиз, баям! Жашлай

Кетди, эсинде жюрютген

Муратлары кёрмей жашау.

Кетди. Къайда къалды къызыу

Жашлыкъ ниетлени ызы?

Ариу юмметни суратын

Жашау алай нек ууатды?

Сюймекликни толкъун сезим

Нек къойду? Къайдады энди?

Ол къалай ары кетгенди, –

Къудуретден келген изим.

Ала бары татлы тюшню

Болса керек алдау иши.

ХХХVI

Шуёхла, жарсыдым анга:

Кюйдю ата келген тангы,

Къысхартып жашны къадарын;

Къайда къалдыла толкъуула,

Игиликге талпыныула,

Къалай ары жашырылды

Чексиз умутлу жашлыгъы?

Не болдула сюймекликге,

Билимге, ишге батмакълыкъ,

Айыплы ишден къоркъмакълыкъ,

Бар муратла, игиликле, –

Сиз – жашауну ауанасы,

Поэзияны анасы!
ХХХVII

Дунияны хайырына

Ол туугъан эди эсе да,

Билмей къалгъанбыз, жырына

Тынгыласа, кюн кеси да

Кирпилдер эди. Поэтни

Жашау кеси харам этген

Болмаса эди, кёп иги

Ишге, сёз жокъ, тюбериги;

Баям, ёмюр аны бизден

Жашырды дейме нюзюрюн,

Энди – не? Жолу юзюлдю.

Эшитилмез жер юсюнде

Анга махтау берилсе да,

Тёлюле кётюрселе да.
ХХХVIII. ХХХIХ

Боллугъу болгъанды, алай

Ёлмесе да, болур эди

Бирси эллиле болгъанлай:

Жашлыкъ терк тогъулур эди,

Тюрленир эди кеси да,

Бишип акъылы, эси да,

Юйлю, юйюрлю да болуп,

Тюнлю да, нюрлю да болуп,

Ачысын да, татлысын да

Кёрюп жашауну – татыуун,

Кюнню атыуун, батыуун,

Кишиден уялмай, сынмай,

Ёлюр эди тёшегинде,

Сабийлерини кёзюнде.
ХL

Да, ичер сууун тауусуп,

Жаш поэтибиз жоюлду,

Буюрулгъан ашы суууп,

Татах тенгини къолундан.

Элни сол жаны табада,

Бир жерчик барды – алайда

Жашны чырагъы ёчюлген,

Зынгырдап, огъартын келген

Кезлеучюк айры наратны

Къаты бла энишге бара.

Алайда, сабандан арып,

Солуйдула элли къартла.

Замансыз жоюлгъан жашны

Алайчыкъдады сын ташы.

ХLI

Тизе, жауун да шулпулай,

Малчы, эдил чабакъчыны

Жырын олтурур мурулдай;

Шахарчы жаш къыз да, жазын

Элде ётдюрюрге жазыу

Эте, байталын чапдырып,

Алайтын озгъан чагъында,

Тыйып атын бир кесекге,

Къайиш жюгенинден тартып,

Фердауун ёрге къайтарып,

Жазыуну, этмейин эски,

Окъуйду да, кёз жашлары

Тумалайдыла жашауун.

Сора акъырын атланыр.

Ашыкъдырмайды байталын.

Терен сагъышлыды, жанын

Бийлеп Ленскийни сууалы.

«Олягъа уа не болгъанды?

Кёп турмады – сууугъанды.

Къызланы терилтиучю да

Букъгъанды. Къайры кёчюпдю

Поэтни къанын сууутхан,

Кокаланы алдаулары,

Жашырынды къалай ары,

Элни ётюрюк къубултхан?

Айтырма аны да толу,

Аны заманы да болур.
ХLIII

Бюгюн а – мен жигитими

Жаным кибик кёргенликге,

Сёнгмегенликге жилтиним, –

Башхады башыма кирген.

Жылым – къара сёзге тартып,

Назму гыллыуну къыстарда,

Артыкъ бюсюремесем да,

Анга бой салдым кесим да;

Къаламым да энди учхун

Акъ къагъытны жаратмайды,

Заман кесин хорлатмайды, –

Салып бизге жангы борчла.

Ма ол затладыла жаным

Тюшде, тюнде да алгъаны.
ХLIV

Кёп затха тюбетди заман,

Жангы жумуш да – кючлюдю.

Жангыгъа да атмайма жан,

Кюймейме эски ючюн да.

Къайда къалдыгъыз муратла?

Мушаш сёзлеригиз – татлы?

Кертиденми ёчюлдюле

Жашлыгъым кечиннген кюнле?

Кертидамы озуп кетди,

Кесин иги да татдырмай,

Манга насып да тапдырмай,

Жазым мени былай эртте?

Къайтыу жокъмуду заманнга?

Отуз жылмы болду манга?

ХLV

Кетди дейме бир жарыгъы.

Бир бирге ыразы бола,

Айырылайыкъ, жашлыгъым!

Ыразыма сен кёп иги

Ишлеге тюбетгенинге,

Абындыргъан да этгенсе,

Кёп насып кюн да бергенсе;

Сау бол, жашлыгъым, – саулугъунг

Манга онг да тапдыргъанды,

Татлы хант да татдыргъанды;

Тамамды. Сенден солургъа

Энди жангы жолгъа чыкъдым,

Жангы дуниягъа ашыкъдым.

Артха да бир къарайым да,

Сау бол дей кетейим элге,

Ол мени жазым, жайымды,

Жашлыкъ бешикни эхчеген.

Жашлыкъ илхам, къуру къойма

Мени – уллу кёллю болма;

Жюрегими эринчеклик

Жамлап иш къоймасын, келип.

Жанын сууутма поэтни,

Ол, ташча, къатып къалмасын;

Тынч жашаугъа алданмасын,

Тынчлыкъды терсине элтген.

Жашау, шуёхла, алайды, –

Аны тышы бек алдайды.

Михайловское.