Онтуганова шынар шералиевна

54 
Зерттеу жүргізіліп отырған бастауыш мектеп оқушыларының мәтіндерінің 
терминдеріне талдау жасау кезінде біз де осы ұстанымдарға сүйенеміз. Бастауыш 
мектеп оқушыларының өтілетін тақырыптары мен мәтіндерінде терминдердің 
қолданылуын реттеу үшін бізге мынадай міндеттерді орындау қажет екендігін 
көрсетіп, оның алгоритмін ұсынып отырмыз (сурет 16). 
Сурет 16 – Терминдердің қолданылу алгоритмі 
Терминдер мен олардың ұғым-түсініктерін және іс жүзінде тәжірибеде 
қолданылуын қарастыра отырып, біз бұл салаға қатысты барлық мәселелерді 
түгелдей нақтылауды мақсат тұтпақ емеспіз. Біздің мақсатымыз – бастауыш 
мектеп оқушыларының терминдердің қолданылуына статистикалық талдау 
жасау арқылы оларды дұрыс қолдану ұстанымдарын жетілдірудің жолдарын 
ұсыну. 
Қорыта келгенде, оқытуда логикалық ұғым жасалуының ерекшеліктерін 
игерту арқылы оқушылардың ойы мен тілі дамып, сөздік қоры артатын болады. 
Ендігі кезекте ойлаудың екінші қалыбы болып табылатын пайымдауға 
толталсақ.
Пайымдау. Адам баласы өзін қоршаған дүниені танып-білген сайын 
объектілер арасындағы, объектілер мен олардың қасиеттері арасындағы түрлі 
байланыстар тағайындайды. Тілде бұл байланыстар сөйлемдер арқылы 
өрнектеледі. Бастауыш мектепте оқушылар тіл меңгерту сабақтарында 
сөйлемнің құрылысына қарай жай және құрмалас сөйлем деп аталатын 
түрлерімен танысса, математикада сөйлемдердің логикалық құрылымына қарай 
жай және құрама сөйлемдер деген түрлерімен танысады. Берілген дене немесе 
объект туралы бір ғана ойды білдіретін сөйлемдер – жай сөйлемдер, ал екі немесе 
бірнеше жай сөйлемдерден құралған сөйлемдер – құрама сөйлемдер деп аталады. 
Құрама сөйлемдерді алу үшін «және», «немесе», «егер ... онда», «емес», т.б. 
сөздерді пайдаланамыз. Бастауыш сынып математикасында математикалық 
сөйлемдер туралы айқын түсінік берілмейді. Алайда өрнектерді, теңдіктерді оқу 
кезінде біз іс-жүзінде математикалық сөйлемдермен кездесеміз.
Терминдер мен олардың 
беретін ұғымдарын оқыту 
тәжірибесімен ұштастыру
Бастауыш сынып пәндеріндегі 
жекелеген терминдер мен 
олардың ұғымдарын түсіндіру
Терминдердің статистикалық 
және салыстырмалы түрдегі 
сипаттамаларына сүйеніп, 
жасалған минимум ретінде 
ұсынысымыздың дұрыстығын 
тексеру

55 
И.Кант пайым мен ақылды адамдардың таным сатылары деп көрсетті. 
Пайым логиканы, ойлаудың категорияларын тудырады деп есептеді [127]. 
Пайым философия тарихында ерекше рөл атқарады. Оның маңызы мынада:
1. Ол – логика, яғни ойлау туралы ілім және соны ілгері дамытушы.
2. Ол – таным процесін жаратылыстану саласы арқылы зерттей отырып, 
ондағы ұғымдарға философиялық мән береді.
3. Пайым ұғымдарды, категорияларды жүйеге келтіруге барынша 
ұмтылады. 
4. Пайым – адамның таным қабілетінің ерекшелігін, тұжырым-қабілетінің 
қалайда болсын қалыптасуының қажет екендігін айқындайды. И.Кант: 
«Тұжырым қабілеті қалыптаспаған адам – ақымақ. ... Тұжырым қабілеті жоқ адам 
ғылым саласын қаншама күш салып, игергенімен, тіпті жоғары дәрежелі ғылыми 
лауазымдарға ие болғанымен, өмірде бірде болмаса бірде өзінің топастығын 
көрсетіп қалады», - деп тұжырымдайды [127,б. 106]. Ғалымның бұл пікірінен 
ойдың кең өріс алуындағы пайым мен тұжырымның маңыздылығын аңғаруға 
болады. Сондықтан да бұл мәселегі баланың ойы мен тілін дамытқанда еске 
алғанымыз дұрыс. 
Өзіне қатысты ақиқат немесе жалған екендігін айтуға болатын сөйлемдер де 
кездеседі. Бұл сөйлемдер пайым болып табылады. Егер ұғымды әдетте 
«атоммен» салыстырса, онда пайымдау ойлаудың «молекуласы» болады. Ол 
құрылымы бойынша анағұрлым күрделі, өйткені ол бірнеше ұғымнан тұрады. 
Пайымдау термині «талдау» сөзімен өте тығыз байланысты.
Т.Тәжібаев өз еңбегінде пайымдау деген ұғымды «талқылау» деп 
қарастырады. Ол әрбір ұғымның маңызы талқылау арқылы белгіленіп тырады, 
әрі талқылау жасау арқылы ғана адам дүниедегі заттардың бір-бірімен 
байланысын, қатынастарын аша алады деп есептейді [122,б. 51]. Біздің 
ойымызша, ұғым қалыптастыруда талдау жүргізу маңызды болып табылады. 
Себебі, талдау арқылы ғана оқушы ұғым қалыптастырып, дұрыс пайым жасайды. 
Ж.Әбділдин және М.Орынбеков өздерінің «Ойлау дегеніміз не?» деген 
еңбектерінде ойлау категориялары ойлаудың аса маңызды формалары, логика 
ілімінің өзегі болады деп есептейді. Олар: «Пайымдау мүлдем әртүрлі 
анықтамаларды тікелей теңестіреді», - деп көрсетеді. Демек, пайымдау – 
ойлаудың ерекше қалыбының бірі. Қандай да болсын пайымдау өз мазмұны 
арқылы білдіріп тұрған шындықты өмірдегі нақтылықпен салыстыру арқылы 
ақиқат не жалған деп анықтайды. Олай болса, ақиқат пен жалған – пайымдаудың 
бір қыры [95,б. 86].
Қарапайым пайымдау жасауда оқушылар кем дегенде екі ұғымды 
қолданатын болса, сөз тіркесі туралы теориялық ұғым жасауда ұғымдар саны көп 
болады. Өйткені, жай пайымдаудың құрамында кем дегенде екі ұғым болса, 
күрделі пайымдаудың құрамында кем дегенде екі пайымдау болады. 
Пайымдау белгілі бір материалдық қауашаққа оранады: олар сөйлемдермен 
беріледі. Бірақ, әрбір сөйлем пайымдауды білдірмейді. Көптеген жағдайда 
тілімізде пайымдаулар хабарлы сөйлемдер түрінде айтылады. Пайымдау – бұл 

56 
ойлау формасы. Онда нәрсенің бар екендігі, нәрсе мен оның қасиеті арасындағы 
немесе нәрселердің арақатынасы туралы бір пікір не құпталады, не терістеледі. 
М.И.Баканидзе: «Заттық шындықты рухани игерудің бастапқы формасы 
пайымдаудың субъективті предикаты ретінде көрінеді» деп жазады [128]. Бұл 
пайымдаудың қандай құрамдас бөліктерін бөліп көрсетуге болады? Кез келген 
қарапайым пайымдау қызметтік төрт түрлі бөліктен: 
1. Пайымдау субъектісінен – бір нәрсенің құптайтын не терістейтін заттар 
класынан. Ол латынның «subjectum» сөзінен шыққан, S деп белгіленеді; 
2. Пайымдау предикатынан – жататын не жатпайтын, құптайтын не 
терістейтін заттар класынан. Латынның «praedicatum» деген сөзіне сәйкес, Р деп 
белгіленеді; 
3. «Дегеніміз» немесе «емес» деген құптаушы не терістеуші байланыстан 
тұрады.
4. Пайымдаудың субъекті мен предикатын біріктіретін немесе айыратын 
«бәрі», «кейбір», «бірде-бір» сөздері ереже бойынша пайымдау субъекті алдында 
келеді және предикат көлеміне субъект көлемінің қандай бөлігі жататын не 
жатпайтынын көрсетеді. Олар кванторлы сөздер немесе кванторлар деп аталады. 
Пайымдау субъекті мен предикаты оның терминдері деп аталады және 
логикалық айнымалы болып табылады, өйткені әр пайымдауда әңгіме түрлі 
нысандар мен әр түрлі белгілер туралы болады. Байланыс логикалық тұрақты 
болып табылды, себебі ол әрқашан не құптайды, не терістейді. 
Бастауыш мектептегі математикадан сабақ беру кезінде салыстыруды 
жүйелі және жоспарлы қолдану білімді тереңдетіп және тиянақтап қана қоймай, 
оқушылардың математикалық ойлауын, жасампаздық пен танымдық қабілетін 
дамытады. Ойлау қабілетін қарапайым салыстырулар мен оларды 
үйлестірулерде қайталанатын жаттығулардың көмегімен әбден машықтанған 
дағдыға айналдыруға Дж.Локк кеңес береді, бұл үшін Локктың айтуынша, 
математика теңдесі жоқ мүмкіндіктер туғызатын пән. Салыстыру сан мен 
цифрдың айырмашылығын тануда, екі санды салыстыруды оқып үйренуде өте 
көп пайдалы. У.С.Джевонс (1835-1882) «ақыл-ойдағы екі ұғымдық идеяны 
салыстыру іс-әрекетіне – пайымдау [129]» деп анықтама береді. Егер осы 
салыстыру іс-әрекеті дұрыс жүргізілсе, онда оның нәтижесі объективті 
нақтылықта болып жатқан құбылыстарға сәйкес келуі керек.
Біз ойлаудың күрделі формасы болып табылатын пайым (пікір) және оның 
түрлері жайында сөз еттік. Келесі кезекте ой қорытындылар жасауға тоқталатын 
боламыз. 

жүктеу/скачать 6.99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: