Ону доғуран сәБӘБЛӘр мүӘллиф: устад шәҺид мүРТӘза мүТӘҺҺӘРИ

Икинҹи амил дә᾽вәт

Мүавијә дүнјадан ҝетдикдән сонра һәлә онун өлүм хәбәри Куфәјә чатмамыш Имам Мәккәјә доғру јолланды. Чүнки Мәккә тәкҹә тәһлүкәсиз бир јер јох, һәм дә мүсәлманларын иҹтимаи мәркәзи иди. Рәҹәб вә Шә᾽бан ајы һәҹҹи-үмрә мөвсүмү олдуғуна ҝөрә, ҹамаат әтраф кәнд вә шәһәрләрдән Мәккәјә ҝәлирдиләр. Имам әлејһиссәлам исә ҹамаата тәблиғ етмәк үчүн бу мүгәддәс мәкана ҝәлди. Бу һадисәдән бир-ики ај сонра куфәлиләрин мәктубу Имама ҝәлиб чатды. Имам Һүсејн әлејһиссәлам Куфә ҹамаатынын ҝөндәрдији мәктублары нәзәрә алмајараг өз гијамыны Мәдинәдән башлады. Мәктублар Имамын әлинә чатмамыш Имам беј᾽әтдән имтина етмишди. Имамын тәблиғләри Језидә бөјүк бир тәһлүкә јаратмышды.

Бунунла белә Куфә ҹамаатынын дә᾽вәти бу һәрәкатын әсас амилләриндән дејил, онда ҹүз᾽и бир тә᾽сир јарадан сәбәбләрдән бири иди. Куфәлиләрин бу иши (мәктублары) Имама мүнасиб бир шәраит јаратдығы үчүн тәгдирә лајигдир. Чүнки, әҝәр бу иш баш тутсајды ислам ордусунун бөјүк мәркәзи олан бир әјаләт Имамын ихтијарына верилирди. Хатырладаг ки, Куфә шәһәри ислами өлкәләрин мүгәддәратында чох мүһүм рол ифа едирди. әҝәр куфәлиләр бағладыглары әһд-пејмана садиг галсајдылар, мүтләг имам Һүсејн әлејһиссәлам мүвәффәгијјәт газанарды. О заман Куфәни Мәккә, Мәдинә вә Хорасанла мүгајисә етмәк олмазды. Шам Куфәнин јеҝанә рәгиби иди. О заман исламын ики мүһүм мәркәзи вар иди - бири Куфә, диҝәри исә Шам. Куфә әһалисинин дә᾽вәти бу һәрәкатын формалашмасында олдугҹа бөјүк тә᾽сир ҝөстәрди. Имам Һүсејн әлејһиссәлам Мәккә мүнагишә мәркәзи олмасын дејә, орадан чыхды. Чүнки белә бир шәраитдә ораны мәркәз сечмәк һеч ҹүр мәсләһәт дејилди. Куфәлиләрин дә᾽вәти ибни Аббасын тәклифинин рәдд олмасына сәбәб олду. Ибни Аббас “сиз Јәмән дағаларына ҝедиб ораны өзүнүзә сығынаҹаг един!”-дејә Имама тәклиф етмишди. Имам онун бу тәклифини гәбул етмәјиб ҹәддинин шәһәри Мәдинәдә чыхыб Куфәјә доғру јолланды...

Бунунла белә бу дә᾽вәт әсас мәсәлә сајылмырды вә бу иш анҹаг гијамын Ирагда баш вермәсинә вә Имамын Куфәјә ҝәлмәсинә сәбәб олду.

Чүнки о Һәзрәт Куфә сәрһәддиндә “Һүрр” ордусу илә растлашдыгда куфәлиләрә хитабән бујурду:

“Сиз мәни чағырмысыныз, истәмисиниз мән дә ҝәлмишәм, белә едирсинизсә гајыдыб ҝедәрәм.” Бу о демәк дејил ки, Имам (ә) Језидә беј᾽әт едиб әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинә ҝөз јумсун вә ја евдә отуруб һеч бир ишлә мәшғул олмасын. Имам бүтүн бу чәтинликләрә бахмајараг гәтијјәтлә бујурду:

“Мәндән беј᾽әт истәјирләр, мән һеч вахт беј᾽әт етмәрәм. Мән бу һөкумәти гануни билмәдијим үчүн Језидә беј᾽әт етмәкдән чәкинмәји өзүмә вәзифә билирәм. Сиз мәни һимајә едәҹәјинизә сөз вермисиниз, мән исә сөз верәнләрин сорағына ҝәлмишәм! Јахшы дејибләр ки, куфәлиләр әһдә вәфа етмәзләр!!

Биз өз әсл мәркәзимиз олан Мәккә, Мәдинә вә јахуд Һиҹаза гајыдырыг һәјатымызы бу јолда итирсәк дә белә беј᾽әт етмәјәҹәјик.”

Имамын Куфәјә чатана кими ики-үч јердә нитг сөјләмәсини ҝөрүрүк:

“Сиз мәнә мәктуб јазмысыныз! Нүмајәндәмә беј᾽әт етмисиниз! Сиз дә᾽вәт етдијиниз үчүн мән ҝәлмишәм, истәмәсәјдиниз ҝәлмәздим вә...”

Бу сөзләр о демәк дејил ки, сиз дә᾽вәт етмәсәјдиниз мән дә бу фикирдән дашыныб Језидә беј᾽әт едәрдим. Имам бу сөзләрлә демәк истәјирди ки, әҝәр сиз чағырмасајдыныз мән Куфәјә јох, Бәсрәјә, Хорасана, Јәмәнә ҝедәрдим вә јахуд Мәккәдән чыхмајыб елә орадаҹа галардым. Мән өләҹәјими јәгин билсәјдим дә беј᾽әтдән имтина едәрәк өз е᾽тиразымы билдирәрдим, ҹәддимин шәһәри Мәдинәјә ҝедиб орада достум, көмәкчим олмасајды да белә, сон нәфәсәдәк мүгавимәт ҝөстәриб беј᾽әт етмәздим!

Имам бу амилин тә᾽сириндән Мәккәдән Куфәјә ҝәлди. әлбәттә демәк истәмирәм ки, әҝәр онлар имамы дә᾽вәт етмәсәјдиләр, о Һәзрәт мүтләг Мәдинәдә галаҹагды. Тарих ҝөстәрир ки, Имам Мәдинәдә галмаға разы дејилмиш, Мәккәнин дә вәзијјәти Куфәдән јахшы дејилди. Тарихдә мөвҹуд олан бир чох фактлара әсасән, онлар Имам беј᾽әт етмәдији тәгдирдә ону өлдүрмәк гәрарына ҝәлмишдиләр.

Кулејни вә башгалары рәвајәт етмишләр:

“Артыг Имам бу мәсәләдән хәбәрдар олду, әҝәр о Һәзрәт һәҹҹ мәрасиминдә Мәккәдә галсајды, еһрам һалында икән Бәни-үмәјјәнин силаһлы гүввәләри васитәсилә өз ганына гәлтан ола биләрди. Белә бир иш Кә᾽бә евинә, һәҹҹ мәрасиминә вә ислама гаршы һөрмәтсизлик һесаб едиләрди. Демәк ики һөрмәтсизлик:

1-Пејғәмбәр баласына ибадәтлә мәшғул олдуғу һалда һөрмәтсизлик;

2-Аллаһ евинә һөрмәтсизлик; Бундан әлавә онлар “Һүсејн ибни әли (ә) намәлум бир шәхс тәрәфиндән өлдүрүлүб, гатил исә гачыбдыр”-дејә, Имамын ганыны һәдәрә верәр вә өз ҹинајәтләринин үстүнү өрт-басдыр едәрдиләр.

Имам (ә) она “Мәккә вә Мәдинә тәһлүкәсиз јер иди, нә үчүн орадан чыхыб өзүнү бәлаја салдын?”-дејә мүарҹиәт едәнләрин ҹавабында бујурду: “Мән һејванларын јувасында да ҝизләнсәм, онлар мәним ганымы ахытмајынҹа әл чәкән дејилләр. Мәнимлә онларын арасындакы ихтилаф һәлл олунасы дејил, онлар мәндән һеч вахт гәбул едә билмәјәҹәјим бир шеји тәләб едирләр. Онлар да һеч ҹүр мәним истәкәлрими јеринә јетирмәјә һазыр дејилләр.”

Үчүнҹү амил әмр бе мә᾽руф

Тарихи гејдләрә әсасән, о заман имамын гардашы Мәһәммәд Һәнәфијјә әлил олдуғу үчүн ҹиһадда иштирак едә билмәди вә буна ҝөрә дә Һәзрәт јаздығы вәсијјәтнамәни она тапшырды. Имам, ҝәләҹәкдә ҹәддинин дининдән чыхмагда иттиһам олунаҹағыны билдијинә ҝөрә, вәсијјәтнамәдә Аллаһын бирлијинә вә Пејғәмбәрин нүбүввәтинә шәһадәт верәрәк өз гијамынын сиррини белә ачыгламышдыр:

Онлар мәндән беј᾽әт истәмәсәләр дә белә, сусмајаҹағам.

Бүтүн дүнја билмәлидир ки, Һүсејн ибни әли (ә) шөһрәт вә мәгамы өз гаршысына мәгсәд гојмамыш, мал-дөвләт далынҹа ҝәзмәмиш, фасид, залым вә ријакар да олмамышдыр.

Бу руһијјә елә һәмин илк ҝүндән башлајараг сон анлара гәдәр онун вүҹудунда ҹилвәләнмишди.

өмрүнүн ахыр дәгигәләриндә ҝөрүрүк ки, о һәзрәт јенә дә ајаға галхыб гејрәт, шүҹаәт вә иҝидлик ҝөстәрир, уҹа сәслә фәрјад гопарыб дејир:

“Еј әби Сүфјан сүлаләсинә табе оланлар, әҝәр Аллаһы танымајыб гијамәт ҝүнүнә е᾽тигад етмирсинизсә, һеч олмаса дүнјада азад јашајын.”

Бу үч амил әһәмијјәт е᾽тибари илә ејни дәрәҹәдә олмасалар да, имамын һәрәкатында һәр биринин мүәјјән ролу вардыр. Куфәлиләрин дә᾽вәти елә бир мүһүм мәсәлә дејилди. Чүнки һәрби гүввәси олан бир вилајәтин өз һазырлығыны е᾽лан етмәси заһири бахымдан зәфәр вә тәрәгги үчүн тә᾽сирлидир. Амма елә илк ҝүнләрдән ортаја чыхан беј᾽әт мәсәләси бу һәрәкатын формалашмасында мүһүм тә᾽сир ҝөстәрди. Јадда сахламаг лазымдыр ки, һәрәкатдан габаг кимсә ону дә᾽вәт етмәмишди вә Имам (ә) бундан чох-чох әввәл өз әһдинә садиг галаҹағыны е᾽лан етмишди. О дөврдә залым вә силаһлы бир һөкумәт өз дүшмәнчилик сијасәти нәтиҹәсиндә елә бир вәзијјәт јаратмышды ки, Мүавијәнин һакимијјәти алтында олан јерләрдә, о ҹүмләдән Мәккә вә Мәдинәдә халг, ҹүмә ҝүнләри (ҹүмә намазында) әли ибни әби Талибә лә᾽нәт дејир, бу иши саваб бир иш кими гијмәтләндирир вә мүсәлманларын бејтүл-малыны бу јолда хәрҹләјирдиләр. Мүавијә Пејғәмәбрин һәдисләрини дәјишдириб сахталашдырмаг үчүн бир чох руһаниләрә хүсуси малијјә јардымлары едирди. Елә һәмин руһаниләр Пејғәмбәрин һәдисләриндә олан адлары дәјишиб әли (ә)-ын дүшмәнләринин тә᾽рифинә даир чохлу сахта һәдисләр дүзәлтмишдиләр.

Тарихчиләрин јаздыгларына әсасән, Сәмрәт ибни Ҹәндәб сәккиз мин мисгал гызыл алыб әли ибни әби Талиб (ә)-ын әлејһинә бир һәдис дәјишдирмишди.

Бунунла јанашы тарихи дәјишмәк дә онларын әлиндә чох чәтин иш дејилди. Сөз јох ки, сонралар тарихин бир һиссәси олдуғу кими галды вә демәк олар ки, бу да Һүсејн әлејһиссәламын һәрәкаты кими фәдакар ишләрин сајәсиндә иди. әҝәр имам Һүсејн әлејһиссәлам сүкут едиб динмәсәјди, тарих бүтүнлүкдә дәјишдириләҹәкди! Беләликлә имам Һүсејн әлејһиссәламын гијамында беј᾽әт мәсәләси олдугҹа әһәмијјәтли иди.

Үчүнҹү амил исә әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәрдир. Имам беј᾽әт мәсәләсини нәзәрә алмајараг, Пејғәмбәрин бу саһәдәки һәдис вә мәгсәдләрини ачыг-ашкар бәјан едир, дөнә-дөнә әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинә тохунурду. Демәк бу амил башга ики амилдән даһа әһәмијјәтли иди. Мәһз бу сәбәбдән дә бу гијам индијәдәк өз е᾽тибарыны итирмәјиб вә һеч вахт итирмәјәҹәк дә. Бу гијамын бүтүн амилләри дәрс олмалыдыр, лакин үчүнҹү амилин тә᾽сири олдугҹа дәриндир. Чүнки дә᾽вәт вә беј᾽әт мәсәләси олмасајды да, Имам сүкут етмәјиб әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр һөкмүнү јеринә јетирмәк үчүн гијам едәрди. Бурада биринҹи амил (дә᾽вәт) илә үчүнҹү амил (әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр) арасындакы фәргләр ајдынлашыр.

Беј᾽әт мәсәләсиндә имамдан бир шеј истәјирләр, Имам исә онларын ҹавабында бујурур:

“Сизин истәдијинизи јеринә јетирә билмәрәм. Демәк бу гијамын амили тәкҹә дә᾽вәт вә ја беј᾽әт олсајды, куфәлиләр дә᾽вәт етмәсәјдиләр вә һөкумәт о Һәзрәтдән беј᾽әт истәмәсәјди Һүсејн әлејһиссәламын онларла иши олмазды, өзү исә раһат оларды вә бир һадисә дә баш вермәзди. Амма үчүнҹү сәбәбә ҝөрә имам Һүсејн әлејһиссәлам е᾽тираз едән, тәнгидчи, гијамчы, мүсбәт бир инсан иди...

Бунунла белә гијам үчүн башга бир амил лазым дејилди. Фәсад һәр јерә јајылмыш, Аллаһын һарамы һалал, һалалы исә һарам едилмиш, мүсәлманларын бејтүл-малы бир тајфанын әлинә дүшәрәк гејри-шәр᾽и јолла сәрф едилирди.

Пејғәмбәр (с) бујурмушду: “Һәр ким белә бир вәзијјәти ҝөрүб е᾽траз етмәсә, шәраити дәјишмәјә ҹәһд ҝөстәрмәзсә, Аллаһ гануну үзрә белә адамларын залым, ситәмкар вә Аллаһын динини дәјишдирәнләрә лајиг олан јерә апарылмалары јахшыдыр.”

Имам ҹәддинин бујурдуғуна әсасланараг дејир: “Белә бир шәраитдә вәзијјәти баша дүшәнләр е᾽тираз етмәсәләр, ҹәмијјәтин ҝүнаһкарлары илә ејни таледә олаҹаглар!! Бу биринҹи һәдис дејил вә бу барәдә Пејғәмбәри-әкрәм (с)-дан чохлу һәдисләр нәгл олунмушдур. Имам Рза әлејһиссәлам Пејғәмбәрдән нәгл етдији бир һәдисдә бујурур:

“Ҹамаат әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр вәзифәсини бир-биринин өһдәсинә гојмагла сүкут едиб диҝәрләринин бу иши јеринә јетирмәсини ҝөзләсә, онлар да сүкут едиб башгаларынын бу мәс᾽улијјәти һәјата кечирмәсини ҝөзләјәр, нәтиҹәдә кимсә бир иш ҝөрмәз. Белә бир һалда онлар Аллаһын әзабыны ҝөзләсинләр.” Ҝөрәсән Аллаһын әзабы ҝөјдән даш јағмагдыр! Јох, Гур᾽ан Аллаһын әзабыны белә тәфсир едир:

Де ки: “Аллаһ башынызын үстүндә вә ајагларынызын алтында [ҝөјдән вә јердән] сизә әзаб ҝөндәрмәјә, сизи дәстәләр һалында гарышдырмаға вә бир-биринизә диҝәринин зоруну дадыздырмаға гадирдир!” Ҝөр онлар баша дүшсүн дејә, ајәләримизи нә ҹүр изаһ едирик.

Рәсули-әкрәм бујурмушдур:

“әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинә ҝөз јуманлар мүтләг, Аллаһын әзабыны ҝөзләмәлидирләр.

Бурада мәрһум Кулејнинин “Үсули-кафи”дә вә Гәзалинин “Еһјаүл-үлум”да сүнни вә шиә алимләриндән рәвајәт етдикләри һәдиси ҝәтирмәји лазым ҝөрүрүк:

әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр сизин аранызда олмалыдыр, белә олмазса бүтүн писликләриниз сизә үстүн ҝәләр, онда сизин јахшы адамларыныз да Аллаһдан бир шеј истәдикдә онларын дуасы гәбул олунмаз.

Гәзали бу һәдиси белә тәфсир едир:

Бу сөзләрин мә᾽насы о демәк дејилдир ки, онлар Аллаһы сәсләјирләр, амма Аллаһ онларын дуасыны гәбул етмир, әксинә онлар о гәдәр алчалыр вә горхулары да арадан ҝедир ки, Аллаһ дәрҝаһына үз ҝәтирдикдә онлара е᾽тина олунмур!

Пејғәмбәр (с) бујурмушдур: “өз иззәтинизи истәјирсинизсә әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр един ки, дүшмән дә сиздән чәкинсин. Амма әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр етмәсәниз илк мәрһәләдә сарсылыб алчаларсыныз вә дүшмән дә сизи саја салмаз. Бир гул вә көлә кими јалварсаныз да белә, кимсә ҹавабынызы вермәз:
Рәһимсиз дүнјада нәјә лазымдыр.

Отуруб ағанын јолуну, ҝүдмәк.

Дөзүм илә зәфәр бирдир әзәлдән.

Дөзүмлә зәфәрә чатарсан демәк.
Мәним фикримҹә бу ше᾽р инҹә бир мә᾽на дашыјыр.

Һәр һалда исламда бизим белә бир гәти әсасымыз вардыр. Имам да бу әсаса истинад едәрәк бујурмушду: “әҝәр ҹамаат мәни дә᾽вәт етмәсәјди дә, мән бу әсас үзрә сакит отурмаздым.” әмр бе мә᾽руф бөјүк әһәмијјәтә малик олдуғу үчүн сәмави китабымыз Гур᾽анда да бу мөвзу илә әлагәдар чохлу ајәләр вардыр. Гур᾽анда, әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсини унудан бир чох бәдбәхт милләтләрин аҹы кечмиши нәгл олунмушдур:

“Бары сиздән әввәлки нәсилләрин ағыл вә фәзиләт саһибләри јер үзүндә фитнә-фәсад төрәтмәји гадаған едәјдиләр ки, бу милләтләр фәсад нәтиҹәсиндә мәһв олмајајдылар.

Гур᾽ан башга бир гөвмүн барәсиндә бујурур:

“Онлар етдикләри пис әмәлдән әл чәкмирдиләр [вә ја онлар бир-бирләрини пис әмәлдән чәкиндирмирдиләр]. Онларын ҝөрдүкләри иш неҹә дә пис иди!

“[Еј мүсәлманлар!] ичәриниздә инсанлары јахшылыға чағыран, хејирли ишләр ҝөрмәјә әмр едән вә пис әмәлләри гадаған едән бир дәстә олсун! Бунлар [бу дәстә], һәгигәтән ниҹат тапмыш шәхсләрдир.”

Али-Имран сурәсиндә әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәрә аид олан ајәләр чохдур. Гејд етмәк лазымдыр ки, индиҹә нәгл едәҹәјимиз ајәдә бујурулур:

“Һамыныз бир јердә Аллаһын ипиндән [дининдән] јапышын.”

Еј мүсәлманлар! Тәфригә вә ихтилафдан чәкинин, баш верән ихтилафларын арадан галдырылмасына чалышын, тәфригәләри азалдын. Бу ихтилафдан јалныз дүшмәнләр истифадә едирләр.

Ислам дүшмәнләри бизи мүхтәлиф мәзһәб адлары илә бир-биримизин ҹанымыза салмагдан башга бир шеј тәләб едирми? Сонра бујурур:

Бурада “хејир” сөзүндән мәгсәд бирликдир. Араныздакы ихтилафлары ортадан галдырмаг үчүн һәмишә мүәјјән бир дәстә олмалыдыр.

Гур᾽ан башаг бир јердә бујурур:

[“Аллаһын тәрәфиндән] ачыг-ајдын дәлилләр ҝәлдикдән сонра, бир-бириндән ајрылан вә ихтилаф төрәдән шәхсләр кими олмајын! Онлар бөјүк бир әзаба дүчар олаҹаглар.”

Мараглыдыр ки, вәһдәт вә тәфригәдән чәкинмәјә дә᾽вәт едән ики ајәнин арасында Али-Имран сурәсинин 104-ҹү ајәси ҝәлмишдир. Мә᾽лум олур ки, Гур᾽ан гаршылыглы разылашма вә бирлији бүтүн јахшылыгларын гајнағы билир вә бу мөвзу әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинин мүһүм олдуғуну ҝөстәрир.

Бу мөвзу ислам дининдә олдугҹа әһәмијјәтлидир. Ҝөрәсән нә үчүн тарих боју ислам дүнјасында бу гәдәр әһәмијјәтли олан мөвзу унудулмушдур?

Инсафла десәк, сүнниләр өз китабларында бу барәдә шиәләрдән даһа артыг бәһс етмишләр. әҝәр биз фигһ китабларыны “сәлат”дан тутмуш “дијат”а кими тәдгиг етсәк вә бу үмуми фигһи шиә фигһи исә мүгајисә етсәк ҝөрәрик ки, бүтүн мөвзуларда шиә фигһи даһа дәгиг, изаһлы, мө᾽тәбәр вә истидлаллыдыр. Анҹаг бу гәдәр мөвзуларын арасында әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мөвзусуна чатдыгда ҝөрүрүк ки, тәәссүфлә бу саһәдә чох сәһләнкарлыг олмушдур. әлбәттә бу нөгсан халг арасында ајдын шәкилдә ҝөрсәнмәкдәдир.

“Мө᾽тәзилә” дәстәси сүнни мәзһәбинин кәлами фиргәләриндән биридир. Онлар әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәри фүруидин мәсәләләриндән дејил, үсулидиндән санырлар.

Иҹтимаи тарихи јазанлар дејирләр:

Бу мүбаһисәнин кәнара гојулмасы о заманын сијасәтләри илә бағлы иди. Чүнки бу барәдә мүбаһисә етмәк о дөврүн хәлифәләринә тохунурду. Нәтиҹәдә алимләр өз китабларында бу бәһси аз ҝәтирмиш, јахуд да она үмумијјәтлә тохунмамышлар. Бахмајараг ки, әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр онларын дини әсасларындан бири иди.

Инсафла десәк, бизим китабларда бу мөвзу чох гыса шәкилдә бәјан едилмишдир. Шејх Бәһаинин Ҹамеи-әббас китабы мән ҝөрдүјүм шәриәт һөкмләринин сонунҹу әмәлијјә рисаләсирдир ки, онда әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинә јер верилмишдир. Бу китаб дөрд әср бундан әввәлә аиддир. Ондан сонра бу мөвзу бүтүн әмәлијјә рисаләләриндән чыхарылмышдыр. Һалбуки о «әбд» вә «Има᾽» мәсәләси кими өз әһәмијјәтини итирмиш мөвзулардан дејил, оруҹ-намаз кими һәмишә гүввәдә олан ваҹиб һөкмләрдәндир. Буна әсасән әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләси һеч вахт унудулмамалыдыр.

Бурада бә᾽зи шәргшүнаслар дөнә-дөнә ислама гаршы ифтиралар сөјләјиб, өз китабларында дәфәләрлә әсассыз мәсәләләр јазыблар. Бүтүн бунларла бағлы ҝөрдүјүм шејләри “Инсан вә сәрневешт” (Инсан вә тале) адлы китабымда гејдә алмышам. Авропа шәргшүнасларынын бә᾽зиси ислам һаггында белә иттиһамлар сөјләјирләр:

“Ислам гәзавү-гәдәр дини олуб инсан гаршысында һеч бир мәс᾽улијјәт мүәјјән етмәмишдир. Бу дин инсан фәалијјәтинин гаршысыны алыр... [Исламда бүтүн ишләр Аллаһын ихтијарына гојулур вә Онун ирадәсинә тапшырылыр.] Инсан ихтијар саһиби дејил, елә буна ҝөрә дә һеч бир мәс᾽улијјәти јохдур...”

Мәнҹә бу сөзләрин һамысы ифтирадыр.

Аллаһ, Гур᾽анда јәһудиләри һәзрәт Мусаја (ә) буна бәнзәр сөзләр дедикләринә ҝөрә мәһкум етмишдир. Онлар Мусаја (ә) дејирдиләр:

“Еј Муса, нә гәдәр ки, онлар орададырлар, биз ораја ҝирмәјәҹәјик, сән вә Рәббин ҝедиб онларла вурушун. Биз исә бурада отураҹағыг.”

Пејғәмбәри-әкрәм Бәдр давасында өз сәһабәләри илә мәшвәрәт едәркән бујурду:

“Сизин нәзәриниз нәдир? Биз дүшмәнин гаршысына чыхаг, ја Мәдинәјә гајыдаг?”

Мигдад деди:

“Еј Рәсулуллаһ! Биз Бәни-исраил кими дејилик, бизим ишимиз јохдур, сиз әмр едәнә әмәл едәҹәјик, әҝәр дәрјаја атылмағымызы вә јахуд ода ҝирмәјәмизи әмр етсәниз биз дәрһал сәнин сөзүнү һәјата кечирәҹәјик.”

Гур᾽ан инсанын азадлығы, өз талеји илә әлагәдар мәс᾽улијјәти, мүстәгилијји вә вәзифәси барәдә белә бујурур:

“Биз она һагг јолу ҝөстәрдик. Истәр [не᾽мәтләримизә] миннәтдар олсун, истәр нанкор [бу онун өз ишидир].”

“Биз она ики јол ҝөстәрмәдикми?! Лакин о, әгәбәни [сәрт јохушу, маниәни] кечә билмәди. Билирсәнми, әгәбә нәдир?! О, бир көлә азад етмәк, јахуд аҹлыг заманы јемәк вермәк вә ја гоһумлуг әлагәси чатан бир шәхсә баш вурмагдыр.”

“Мө᾽мин олуб ахирәти истәјән вә онун уғрунда чалышанларын зәһмәти [Аллаһ дәрҝаһында] гәбул олунур.”

“Сизә үз верән һәр бир мүсибәт өз әлләринизлә газандығыныз ҝүнаһларын уҹбатындандыр!”

“Вај о шәхсләрин һалына ки, өз әлләри илә китаб јазыб, сонра бир аз пул алмагдан өтрү: “Бу Аллаһ тәрәфиндәндир!”-дејирләр. өз әлләри илә китаб јаздыгларына ҝөрә вај онларын һалына!

Газандыглары шејләр үчүн вај онларын һалына!”

“Инсанлар өз әлләри илә етдикләри пис әмәлләр үзүндән суда вә гуруда фәсад вә позғунлуг әмәлә ҝәләр ки, Аллаһ онлара етдикләри бә᾽зи ҝүнаһларын ҹәзасыны дадыздырсын, бәлкә онлар гајыдалар.” Гур᾽анда инсанын азадлығы вә ихтијары илә әлагәдар бир чох ајәләр вардыр. Гур᾽анын ајәләрини дәјишдирмәк олмаз ки...

Гур᾽ан, бизә Аллаһа шәр вә фәсад ишләри аид етмәјәк дејә, Танрынын бүтүн нөгсанлардан узаг олдуғуну билдирир:

“Бәдбәхт инсанлара биз зүл етмәмишик, лакин онлар өзләри өзләринә зүлм етмишләр.”

Бу саһәдә Гур᾽ани-мәҹиддә чохлу ајәләр вардыр.

Шәргшүнасларын ујдурдуглары јаланларын әксинә олараг, ислам инсаны тәкҹә Аллаһ гаршысында дејил, ҹәмијјәтин гаршысында да ҹавабдеһ ҝөрүр. әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр дә елә будур.

Инди шәргшүнасларын дедији кими, бу дини гәзавү-гәдәр дини адландыра биләрикми?

Гур᾽ан онларын дедији гәзваү-гәдәри тәсдиг етмир. Аллаһ Гур᾽анын башга бир јериндә бујурур:

Мәшһур бир мә᾽наја ҝөрә, бу ајә, һәмишә Танрынын гејри-ади бир јолла ишләри саһмана салмасыны ҝөзләјәнләрин үмидини боша чыхарыр. Бу ајәдә тәдгиг вә тә᾽киддән сөз ҝетмишдир. Јә᾽ни бир ҹәмијјәтин әһалиси өз вәзијјәтәләринин дәјишилмәси уғрунда чалышмазса, Аллаһ да онларын вәзијјәтини онларын хејринә дәјишдирмәз.

Ҝөрәсән бундан да ағыр бир мәс᾽улијјәт тапылармы? өзү дә ҹәмијјәт гаршысында олан бир мәс᾽улијјәт.

Гур᾽ан башаг ики шәриф ајәдә кечмиш үммәтләрдән биринин талејини ачыглајараг бујурур:

“О гөвм өз вәзијјәтини дәјишдирмәдијинә ҝөрә Аллаһ да онларын вәзјјәтләрини дәјишдирмәди.”

“Бу ајә демәк истәјир ки, биз, Пејғәмбәр ҝөндәрмәмиш [һеч бир үммәтә] әзаб вермәрик!”

Буна ҝөрә дә инсан өз фикри илә гәрара ҝәлмәлидир. Инсан, анҹаг мүстәгил бир фикир, баҹарыг вә габилијјәт сајәсиндә өз вәзијјәтини саһмана сала биләр.

Ҹамаат башгаларынын ҝәлиб онларын вәзијјәтини саһмана салмасыны ҝөзләмәмәлидир. Тәдбир вә ҝөстәришләри хариҹи мәсләһәтчиләр тәрәфиндән верилән бир ҹәмијјәт, һеч вахт мүвәффәг ола билмәјәҹәкдир. Инсан өз дүшүнҹә, тәшәббүс вә баҹарығы илә өз јашајышына бир һәјат програмы һазырламалыдыр. Бу шәраитә малик олан бир халг Аллаһын рәһмәт вә мәрһәмәтини ҝөзләјә биләр. Биһудә јерә интизар чәкмәк јахшы бир иш олсајды, бир үммәтин ичиндә Һүсејн ибни әли әлејһиссәлам Аллаһын рәһмәтинин интизарыны чәкмәк үчүн һамыдан даһа ләјагәтли оларды.

Һүсејн әлејһиссәлам “Иннәллаһә ла јуғәјјиру ма би гәвмин һәтта јуғәјјуру ма би әнфусиһим” ајәсинин дедији кими олмаг истәјирди. Ишләрин ҝедишини өз нәзарәти алтына алараг, ҹәдди һәзрәт Пејғәмбәр кими өз иҹтимаијјәтиндә бир ислаһат јаратмаг истәјирди. Имам өзү демишкән:

Асан ишләр чохларына асандыр, лакин ислам һәмишә бу ишләрлә идарә олуна билмәз. Бә᾽зи вахтлар иш о јерә чатыр ки, Һүсејн ибни әли (ә) кими бир инсанын һәрәкәтә ҝәлиб, әкс-әмәл ҝөстәрмәси тәләб олунур. О, да бүтүн ислам ҹәмијјәтини силкәләјир вә нәтиҹәси әсрләр боју мүхтәлиф сурәтләрдә заһир олан, јүзләр вә минләрҹә илләр сонра да баш верән һәрәкәтләрин илһам гајнағына чеврилән һәрәкат јарадыр. Бу исә гејд олунан ајәнин ашкар нүмунәсидир. Биз өз ушагларымызы севдијимиз һалда, неҹә ола биләр ки, Һүсејн ибни әли әлејһиссәлам өз өвладларына гаршы биҝанә олсун?

Шүбһәсиз о, өз ушагларыны бизим өз ушагларымызы севдијимиздән даһа артыг севәрди. Чүнки онун инсанијјәт вә үлви дујғулары биздән гат-гат чох иди.

Һәзрәт Ибраһим дә јүксәк инсани дујғулара малик олдуғу үчүн өз баласыны чох севирди. О һәзрәт ејни һалда Аллаһы һәр шејдән вә һамыдан чох севирди вә онун гаршысында һәр бир шеји унудурду.

Јухарыда гејд етдијимиз сәбәбләрә әсасән, Имам (ә)-ын гијамы бүтүн гијамлардан үстүндүр вә һәмишә ҹанлы галыб тарих сәһифәләриндә парлајыр, инсанлара әбәди дәрс верәрәк мисилсиз бир һәрәкат кими таныныр.

Елә буна ҝөрә дә биз ислам нөгтеји-нәзәриндән әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәри танымалы вә бу әсасын бу гәдәр әһәмијјәтли олдуғунун сәбәбини баша дүшмәлијик. Бу мәсәлә о гәдәр әһәмијјәтлидир ки, Һүсејн ибни әли (ә) кими бөјүк бир шәхсијјәти бу јолда ҹанындан кечмәјә вә бүтүн әзизләринин, ардыҹылларынын, достлары вә сәһабәләринин ганынын төкүләҹәјини биләрәк, дүнјада мисли ҝөрүнмәјән бир фаҹиәни гәбул етмәјә вадар етмишдир.

Инди мин нечә јүз илдән сонра јери вардыр ки, имамын өнүндә дуруб шәһадәт верәк:

Шәһадәт веририк ки, сән намазы дирчәлдиб јүксәлтдин, зәкаты јеринә јетирдин. Чүнки зәкат тәкҹә пул вермәк дејилдир, нитгин зәкаты вар, фикир вә әглин дә зәкаты вардыр. Даһа доғрусу, вүҹудун да зәкаты вардыр... Аллаһын бизә бәхш етдији һәр бир не᾽мәтин зәкаты вардыр. Сиз һәр вахт бу не᾽мәтләрин сәмәрәсини Аллаһ бәндәләринин ихтијарына гојсаныз, о не᾽мәтин зәкатыны вермиш оларсыныз.

Аллаһ-тәала “Бәгәрә” сурәсиндә бујурур:

“Гејб аләминә иман ҝәтириб намаз гыланлар, онлара әта етдикләримиздән Аллаһ јолунда бағышлајанлар һәгигәтән мө᾽мин вә тәгвалыдырлар.” Имам, “Бизим онлара вердикләримиздән бағышлајарлар” нә демәкдир?-дејә сорушанларын ҹавабында бујурду: “Зәкат тәкҹә мал-дөвләт һаггында дејил.”

Мәсәлән, әҝәр сиз башгаларынын билмәдији бир елмә маликсинизсә, билдијиниз елм фајдалыдырса, о елми мөһтаҹ оланлара өјрәтмәклә онун зәкатыны өдәмәлисиниз.

“Сән намаз гылыб зәкаты өдәдин, әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәри јеринә јетирдин. (Јә᾽ни әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр бу һәрәкатын әсас мәгсәдидир). Вар ҝүҹүнлә Аллаһ јолунда һәр бир инсана лајиг олан бир шәкилдә чалышдын.”

Бурада диггәтимизи ҹәлб едән бир мөвзу вар, о да бундан ибарәтдир ки, ҝөрәсән бу тәсдигләр нә үчүндүр?

Адәтән биз, һакимә јәгин олмајан бир сөзү сүбут етмәк үчүн онун јанына ҝедирик. Мәсәлән, бир иддианы сүбут етмәк үчүн дејәрик: “Мән шәһадәт верирәм ки, бу шәхс филанкәсдән мүәјјән гәдәр пул алмышдыр.” Инди биз бурада Имам әлејһиссәламын хејринә шәһадәт вермәк истәјирикми? әсла белә дејилдир, бурада бә᾽зи алимләр чох ҝөзәл бир мөвзуда сөз ачырлар:

Инсан бә᾽зи вахтлар дедији сөзү башгасына билдирмәк үчүн јох, бу мә᾽наны баша дүшдүјүнү она ҝөстәрмәк үчүн дејир.

Бу, дүзҝүн бир ишдир. Сиз бә᾽зән бир адамын гаршысында бир шејә шәһадәт верирсиниз, анҹаг буну онун билмәси үчүн јох, (чүнки о өзү билир) өзүнүзүн бу мөвзуну баша дүшдүјүнүзү она демәк истәјирсиниз.

Бурада шаһидлик е᾽тираф мә᾽насындадыр. Мәсәлән, мән е᾽тираф едирәм ки, сәнин гијамын әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләсинә ҝөрә иди. Мән сәнин куфәлиләрин дә᾽вәтинә ҝөрә гијам етмәдијини билирәм. Сән беј᾽әт мәсәләси үчүн гијам етмәдин, сәнин гијамын башга бир мә᾽наны әкс етдирир. Сән башга бир ганунуну һәјата кечирирдин, о ганун әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр иди.

Инсан әмәлинин ҹисми вә руһу вардыр, ола биләр ки, “сән” вә “мән” бир иши ејни шәкилдә ҝөрәк, нүмунә үчүн һәр икимиз намза гылыб инфаг едирик вә бунлар ҹисми бахымдан бир-бири илә фәргләнмир. Ола биләр ки, сәндә олан ихлас, тәвазөкарлыг, мәһәббәт, ешг вә руһи һәјаҹан мәндә олмасын. Мәһз бу руһи сифәтләр сизин ишинизи дәјәрләндирәр вә она мүгәддәс рәнҝ бәхш едәр.

Чохлары Аллаһ јолунда ҹиһад етмишләр вә һал-һазырда едирләр дә, амма нәјә ҝөрә әли (ә) бир зәрбә илә бу гәдәр дәјәр газанды? Арифләрин дедијинә ҝөрә әли әлејһиссәлам “Аллаһда фани олмаг” дәрәҹәсинә чатмышды. О һәзрәт елә бир мәрһәләјә чатмышды ки, дүшмән онун мүбарәк үзүнә , бу һәрәкәт онун руһијјәсинә тә᾽сир етмәсин дејә, дүшмәнин башыны кәсмәји тә᾽хирә салды. Демәк о, өз варлығыны дејил, Аллаһын варлығыны истәјирди, бу хүсусијјәти јалныз өвлијаларда вә пејғәмбәрләрдә ҝөрә биләрик. Гур᾽ан өвлијаларын барәсиндә белә бујурур:

[Онлар Аллаһа] төвбә, ибадәт вә шүкр-сәна едәнләр, оруҹ тутанлар [вә ја ҹиһад уғрунда, елм тәһсил етмәк үчүн јурдундан ајрылыб башга јерләрә ҝедәнләр], рүку вә сәҹдә едәнләр [намаз гыланлар], јахшы ишләр ҝөрмәји әмр едиб пис ишләри јасаг едәнләрдир.

[Ја Мәһәммәд!] Белә мө᾽минләри [ҹәннәтлә] мүждәлә!”

Арифләр дејәрләр: “Ирфанын биринҹи мәрһәләси төвбәдир. Чүнки төвбә гајытмаг демәкдир, јә᾽ни бир дәфә һагг јолундан азмыш шәхс јенә дә Аллаһа доғру гајыдыр. Бу кими шәхсләр төвбәдән сонра башгасына дејил, јалныз Аллаһа пәрәстиш едәрләр. Төвбә едән шәхсләрә Аллаһ һаким олар вә онлар јалныз Аллаһын әмринә итаәт едәрләр вә Ондан башгасына табе олмазлар. әслиндә башга мөвҹуду ситајишә лајиг билмәзләр, онлар јалныз Аллаһа ибадәт едәрләр вә сәјаһәтчидирләр.”

Алимләр “сәјаһәт” сөзүнүн изаһы һаггында мүхтәлиф фикирләр ирәли сүрмүшләр. Бә᾽зиләри демишләр: “Бурада сәјаһәт сөзүндән мәгсәд оруҹ тутмагдыр, јә᾽ни, мә᾽нәви сәјаһәт оруҹлугда әмәлә ҝәлир. Амма бир чох тәдгигатчылар, о ҹүмләдән әлламә Тәбатәбаи “әл-мизан” китабында буну гәбул етмәјәрәк дејир: “Бурада сәјаһәтчидән мәгсәд јер үзүндә сејр едән адамлардыр, чүнки Гур᾽ан инсанлары јер үзүндә сејр етмәјә дә᾽вәт етмишдир. Ислам дини бәшәрин јер үзүндә сәјаһәт етмәклә тарихи арашдырараг ондан ибрәт дәрси алмасыны јүксәк дәрәҹәдә гијмәтләндирир. Аллаһ-тәала Гур᾽анда бујурур:

“Еј мүсәлманлар! Сиздән әввәл бир чох вагиәләр [ибрәтли әһвалатлар] олуб кечмишдир. Инди јер үзүнү долашыб һаггы тәкзиб едәнләрин агибәтинин неҹә олдуғуну ҝөрүн!”

Сонра Гур᾽ан ибадәт нишанәләринин икисини гејд етмишдир:

Рүкуда “Субһанә рәббијәл әзими вә биһәмдиһ” вә сәҹдәдә “Субһанә рәббијәл ә᾽ла вә биһәмдиһ” дејәнләр, белә бир әһвал-руһијјә, дүшүнҹә вә мә᾽нәви дәјәрләрә малик олдуглары үчүн ҹәмијјәтин ислаһатчысы олмаға даһа лајигдирләр. Ҹәмијјәтин ислаһатчысы олмаг истәјәнләр, өзләрини анҹаг мә᾽нәвијјәт саһәсиндә тәрбијә етмәлидирләр.

Һәзрәти әли әлејһиссәлам Нәһҹүл-бәлағәдә бујурур:

“өзүнү ҹамаата рәһбәр вә габагҹыл танытдыран шәхс, илк мәрһәләдә өзүнү ислаһ етмәли вә нәфсиндән һесаб чәкмәлидир. Јалныз бу хүсусијјәтләрә малик олан шәхс, “мән ҹәмијјәтин рәһбәри, ваизи, јолҝөстәрәни, мүәллими, тәрбијәчиси вә ислаһатчысыјам”-дејә иддиа едә биләр.”

О һәзрәт өз сөзләринин давамында бујурур:

“өзүнү тәрбијә едән шәхс башгаларынын тә᾽лим-тәрбијәси илә мәшғул олан шәхсдән даһа артыг һөрмәтә лајигдир, чүнки өзүнү ислаһ етмәк даһа чәтин вә даһа әһәмијјәтлидир.”

әмирәл-мө᾽минин (ә)-ын елә сөзләри вар ки, гызыл сују илә јазылса белә, јенә дә аздыр. Дил, данышыг вә сөздә һагг әдаләтин даирәси олдугҹа ҝенишдир. Сөз мәрһәләсинә ҝәлдикдә исә, бүтүн данышыглар һагг вә һәгигәт әсасында олур, амма әмәл саһәсиндә һагг мүтләг шәкилдә унудулур. Инсан асанлыгла һагга әсасланыб данышдығы сөзләрә әмәл етмәк истәдикдә, бу ишин нә гәдәр чәтин олдуғуну баша дүшәр.

Мө᾽минләрә мүждә вер ки, әҝәр төвбә вә ибадәт етдикдән сонра әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәрлә мәшғул олсалар, даһа артыг мүвәффәг олаҹаглар. әҝәр бир адам әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәри тәрк етсә вә галан ваҹибатын һамысыны јеринә јетирсә, онда онун бу әмәлләринин фајдасы јохдур вә ондан узаглашмаг лазымдыр, һәтта о адам өзү төвбә етмәдән башгаларыны төвбәјә дә᾽вәт етсә белә, ону тәрк етмәк лазымдыр.

әмирәл-мө᾽минин әли (ә) бујурур:

“Аллаһ, әмр бе мә᾽руф етдији ишин әксинә әмәл едән адамлара лә᾽нәт етсин. Аллаһ, өзләри ҝүнаһа алышдыглары заман башгаларыны нәһј әз мүнкәр едәнләрә лә᾽нәт еләсин.

Арифләрин нәзәринҹә заһидин дөрд мүхтәлиф јолу вардыр:

“Сејрун минәл хәлги иләл һәгг”

1.Јә᾽ни: Халг вә тәбиәтдән Аллаһа доғру јөнәлмәк;

“Сејрун бил һәгги фил һәгг”

2.Јә᾽ни: Аллаһда сејр етмәк, јә᾽ни илаһи мә᾽рифәт газанмаг;

“Сејрун минәл һәгги иләл хәлг”

3.Јә᾽ни: Аллаһдан бәндәләрә доғру сејр етмәк, ҹамааты тәрбијәләндирмәк үчүн ҝәлмәк;

“Сејрун бил һәгги фил хәлг”

4.Јә᾽ни: Һәгигәтдә халг арасында сејр етмәк;

Бурада демәк истәјирләр ки, өзү төвбә едән шәхс, әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр етмәјә лајигдир.

Мә᾽лумдур ки, имам Һүсејн әлејһиссәламын һәрәкаты өз јүксәк гијмәтини әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәрдән алмышдыр.

Инди билмәк лазымдыр ки, ҝөрәсән әмр бе мә᾽руф нә гәдәр әһәмијјәтли бир мәсәләдир ки, Һүсејн ибни әли (ә) кими бир шәхсијјәт өз ҹаныны бу јолда гурбан вериб шәһид олду? Вә үмумијјәтлә билмәк лазымдыр ки, белә бир инсанын бу јолда гурбан ҝетмәси неҹә бир ишдир? Бәли! әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр мәсәләси, исламын әбәди варлығынын биринҹи зәманәтчисидир чүнки бу олмазса, ислам да олмаз!

Сизин бир евиниз, автомобилиниз, фабрикиниз олса вә онлара баш чәкмәзсинизсә вә ја баҹарыглы бир ихтисасчы мүһәндиси вәзифәјә ҝөтүрмәзсинизсә, онда вәзијјәтин гарышдығыны ҝөрәҹәксиниз вә артыг бундан сонра иши давам етдирмәк мүмкүн олмајаҹагдыр. Ҹәмијјәт дә беләдир, бәлкә бундан да јүз дәрәҹә үстүндүр! Ҝөрәсән һәкимә еһтијаҹы олмајан бир инсан тапылармы?

Инсан ја өзү-өз вүҹудунун һәкими олмалыдыр, ја да өз сағламлығыны горумаг үчүн ҝөз, гулаг, бурун вә әсәб хәстәликләри мүтәхәссисләринә мүраҹиәт етмәлидир. Чүнки инсанын бәдән үзвләри мүхтәлиф ихтисасчы һәкимләрә мөһтаҹдыр. Бунунла белә, демәк олармы ки, ҹәмијјәтин нәзарәт вә идарәјә еһтијаҹы јохдур? Белә бир шеј мүмкүн ола биләрми? Һеч вахт! Она ҝөрә ки, Һүсејн ибни әли әлејһиссәламын әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр јолунда, јә᾽ни исламын әбәди һәјатынын зәманәтчиси олан ән мүһүм үсул јолунда шәһид олду. Јә᾽ни, әҝәр бу ганун (әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр) олмасајды, һәр јери тәзјиг, иғтишаш вә ајрылыг бүрүјәҹәкди. Демәк бу мәсәлә бөјүк бир әһәмијјәтә малик олдуғу үчүн имам Һүсејн (ә) бу јолда шәһид олду.

Гур᾽ани-мәҹид ашкар шәкилдә кечмиш ҹәмијјәтләрин дағылыб мәһв олма сәбәбини, онларын арасында әмр бе мә᾽руф вә нәһј әз мүнкәр кими ислаһедиҹи бир ганунун олмамасында ҝөрмүшдүр.

жүктеу/скачать 331.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: