Қортабаева гүлжамал қыдырбайқызы қазақ ономапоэтикасы: сатиралық-юморлық кейіпкер аттары

Ұлттық тағам: Бөкпенбетов “сүтке бөктірілген талқан”, Быламықов “ұннан пісірілген қатықсыз тағам”, Бозабаев “бидайдан жасалған сусын, ішімдік”, Қаспақов “күйген сүттің қалдығы', Көжебаев “ұлттық сұйық сусын” Құйымшақов “қызға берілетін сыйлы мүше”, Малта Сықпаұлы “уақ құрт”, сықпа “сығылып жасалған құрт”, Майшелпеков “майға пісірген жұқа нан”, Сарқытбаев “тойдан әкелген тағам” т.б., Төстік “күйеуге берілетін сыбаға”, Уызхан “төлдеген малдың сүті', Ұлтабар “ұл тапсын деген ырыммен берілетін ас”, Үлпершек “қыз келіншекке берілетін сый тағам”; Сыбаға “сақталған сыйлы мүше Жөргем “будақтап өрілген ішек”

Қазақтың тілі, өнері және мәдениетінің құдіретін академик Ө.Айтбайұлы: “Бұл өзі ошақтың ұш бұтындай боп жарасым табар үш тірек. Осы үш тірек біріне-бірі дұрыс үйлестірілмесе, киелі рухымыз-қазанның-мәдени ошаққа барып орнығуы өте қиын” деген салмақты пікірінен көп нәрсені ұғынуға болады [13,96].

Түр-түс әлемін тіл әлемімен байланыстырған Ә.Қайдар “осы түсті қолданып отырған қаламгердің өз басына тән психологиялық, эстетикалық, творчестволық ерекшелігі, сондай-ақ дүниетанымы, ой толғанысы, мінез-құлқы көңіл-күйі т.б қасиеттері тұруы сөзсіз” дейді. Ақ > Ақкөңіл арамдығы жоқ адам, Ақжаулық некесі қиылған әйел, Ақжол әділ жол, Ақжем әуреге түсу, Ақкөз надан, Ақпатша, Ақсақал көпті көрген кісі, Ақсүйек 1. төре тұқымы, 2. ойын аты, Ақтабан жалаңаяқ босып кету, Алакөз ауыз бірлігі жоқ, Алатай араздық, елді бөлу, Алаяқ қу, залым; Көк > Көкауыз мылжың, Көкаяз шикі, Көкбет қаһарлы, Көкдолы ашуы қатты, Көккөз орыс халқының уәкілі, Көкми топас, Көктиын ақшасы жоқ; қалған түстер жалқыдан кездесті: Қызылкөз пәлеқор, Сары Уайым қайғы-қасірет

Қорыта келгенде, СЮП-терді жүйелеу арқылы халықтың қоршаған ортаға көзқарасы, дүниетанымы, этикалық дәстүрі, ұлттық психологиясы, тұрмыс - салты, әдет - ғұрпы мен танымы туралы мағлұмат алуға болады, одан бүкіл этнографиясының пішім - бейнесі толық аңғаруға болады. Ұлы француз жазушысы Эмиль Золя “Нередко даже в сочетани слогов мы видим весь характер человека” деп пайымдаса, Гюстав Флобер “Когда нет имени – нет и романа” деп әсірелейді.

Жазушы А.А.Фадеев ССРО Жазушылар Одағының ІІ съезінде сөйлеген сөзінде: “в сатирическом жанре как и всяком другом, существует еще один герой – можеть быть самый главный – это он самый автор” деген. Сатириктердің саяси-моральдық бейнесі оның өзі өмір сүріп отырған ортаның кемшіліктерін барынша ашып көрсетіп, аяусыз әшкерелеуінде, адам құбылысының иірімдерін тап басып, сыртқа шығарушы психологиясында. Мысал келтірсек, сатира тарланы О.Әубәкіров, С.Адамбеков – ескілікті жек көрген, күні өткен, етектен тартқан келеңсіздікпен күрескен, кейіпкерлері автор секілді ойлайды, қимыл-әрекет етеді. Сатира жампоздары Ж.Алтайбаев, Ғ.Қабышев – адамдар арасында кездесетін барлық келеңсіздікті сынайды, жирендіреді, олардан бойды аулақ салуға үгіттейді. Сөзі тартқан оқтай шымыр Ғ.Қабышұлы қоғамда белең алған жағымсыз құбылыстарды сынай отырып, олардың шынайы бет-пердесін ашады: “Пәлеқор, жалақор, парақор, сотанақ, түртіншек, тебеген, емеген, суайт, суқит, өтірікші, өсекші, айлакер, саудагер, ұрлықшы-жаңа “пенжақ-шалбар” киіп, қатары жаңа “қайраткерлермен толығып, топырлап, қаланы да даланы да жаулап алды”. “Жаулап алғандардың” аты-жөні де өздерінің кім екенін айтып тұрғандай: Аспанды Тірептұрғаныбыш, Былқетпес Бетонбетұлы, Дамылбай Дайрабайұлы, Дұғай Дүрбелеңұлы, Домалақарызов, Жертесер Таққұмаров, Жалақор Бәлеқоров, Жылпос Қуаяқов, Жембасар Жұқпасов, Заман Зауытбекович, Қалпағыбар Адамов, Қызылтазы Жұлқаров, Лауазымбеков, Пәштуан Пәленбаев, Суайтбек Судырахметович, Тырнабай Пысықбаев, Тайғанақбай, Шауыпкел, Ырғытпаұлы Сырғытпа, Іліптарт Іремесов.

Сатира мен юмор десе “жарғақ құлағы жастыққа тимейтін”, сөзі уытты, қаламы қуатты, жазушы-ұстаз, юморист Ү.Уайдин: “Сатира жаратылысы – шабуыл. Шабуыл болғанда оның мақсаты – адам өлтіру емес, адам ойланту”,–дейді. “Шабуылшылардың” көбіне-көп нысанасы – адам бойындағы пысықтық пен пасықтық. Пысықбек атында пейоратив те, мелиоратив те мағына бар. “Пысық” деген сөз “епті, еті тірі, ширақ” мағынасын білдіргенімен, қазіргі қолданыста “ылдым-жылдым, ылпық-жылпық, пәле, бәлекет” деп ұнатпаушылық мәнде қолдану басым.

Қазақтың көрнекті философы Ғ.Есімов ұлттық консалидация басталған кезде интеллигенция арасындағы “арам шөптерді” бюрократтар деп атайды. Ұлы Абай оларды “пысықтар”– арыз жазушылар, жала жабушылар, өз халқын өзгеге жем етушілер, құр көкірек, бос кеуделер деп сынады. Абай айтқан “пысықтар”– заманындағы өз бас пайдасын ойлаған би-болыстар, тілмаштар. Кейін олар сталинизм диктатурасы кезінде “шолақ белсенділер”, “атқамінерлер” деген жаңа әлеуметтік типтерге айналды. Мұндай кейіпкерлер ХХ ғасырдың жырын жырлаған Ж.Аймауытов, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Қ.Тайшықов сынды әдебиет алыптарының туындыларында толып жатыр: Астыртын Жалғасаров, Алымшыл Аямасов, Әккібаев, Белденбоқ, Ептібек, Жұлқарбай, Итбаеш, Тасқайнатаров, Пысықбек, Қасқырбай, Көкшолақ, Қабанқара, Майбасар, Талтаңбай, Тілмар, Шұбар т.б. Бұлар – қазақ әдебиетінде нағыз әзіл-сықақ, зілді мысқыл, кекесін, келемеж, тұспалдың, яғни юмор мен сатираның іргесін қалап, негізін салып кеткендер.

Сатиралық - юморлық кейіпкер аттары автордың ойынан шығарылған, қиялынан туған жасанды аттар болғанымен, оның астарында қазақи мінез, әзіл-қалжың, қазақтың философиясы, тарихы, саясаты, мәдениеті жатыр деуге толық негіз бар, экстралингвистикалық факторлар кейіпкер аттарының уәжделуін, ұлттық санамен, болмыспен, тарихпен, рухани мәдениетпен, халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінмен тығыз сабақтасқан жүйелілігін түсінуге жол ашады. Қорыта келгенде, ең бастыларына тоқталсақ:

1. Қазақ сатирасы мен юмор жанры және басқа көркем-әдеби туындылар бойынша аты ерекше кейіпкер аттары жинақталып, тізімге алынды.

2. Барлық ономастикалық бірліктер тақырыптық-мағыналық жағынан жүйеленіп, әр топшаның терминдері ономостикалық көзқарастық тұрғыдан сараланды.

3. Кейіпкер аттарының грамматикалық-синтаксистік ерекшеліктері де қолданыс шеңберінде қаралды, модельдік үлгілері анықталынды.

4. Кейіпкер аттарының лексикалық құрамының көне сөздердер мен жаңа сөздерден, кірме элементтерден жасалғанын анықтау сөздік қордың мүмкіншілігін ресурсын көрсететін фактор екендігі анықталынды.

5. Кейіпкер аттарындағы этнолингвистикалық арна, дерек көздерін сан-мөлшерлік,түр-түстік, салт-сана, әдет-ғұрып, табу мен эвфемистік сипаттау арқылы дәлелдеуге тырыстық.

6. Кейіпкер аттарының жасалымындағы уәжделу, пайда болу себептерін барынша басқа тілдермен салыстыра отырып зерттедік.

7. Кейбір сөздердің шығу төркіні, атаулар мен ұғымдардың кейіпкер аттарынан көрініс табуын айқындауға күш салдық.

Бұл диссертация қазақты тарихи этнотұлға ретінде қазақтанудың қырларын тіл арқылы ашу - ұлттық менталитетті тану туралы зерттеу еңбегіміз - қазақ поэтикалық ономастикасында түрен салған ғылыми еңбек болып табылады. Сатира сардары, профессор Т.Қожакеевтің “Сықақталатын сабаздың аты туындыға ерекше әсер береді, оқушының айызын қандырады. Өйткені ол сатириктің кімді айтып, кімді нысанаға алып отырғанын біле қояды” деген сындарлы пікірі – осы зерттеу жұмысының Темірқазығы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, 1998–304 б.

2 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. –Алматы, 1984.

3 Подольская Н.В.Словарь русской ономастической терминологии. –Москва, 1988. 192 с.

4 Мәдиева Г., Б.Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мәселелері.–Алматы, 2005.240 б.

5 Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері, –Алматы, “Ғылым”, 1975, 286 б.

6 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1993, 320 б.

7 Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі, Алматы: Ғылым, 1968, 268 б.

8 Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері. – Алматы: “Ғылым”, 2002 – 368 б.

9 Манкеева Ж.А. Мәдени сананың ұлттық сипаты. –Алматы, 1997.–272 б.

10 Баскаков Н.А. Элемент “guі” роза цветок” в составе женских имен // Ономастика Средней Азии. Москва, 1978.

11 Әзімжанова Г.М. Қазақ тіліндегі етістік тұлғаларының стилистикасы. ф.ғ.д. ... дисс, 10.02.06 – Алматы, 1995 – 21 б.

12 Қожакеев Т. Сатира негіздері. –Алматы, 1996, 464 б.

13 Айтбаев Ө.Ұлттық жетелері үш таған // ХХ ғасыр:қазақ мәдениеті, тілі мен өнері. –Алматы, 2000.

14 Жанұзақов Т. Қазак есімдерінің тарихы. –Алматы, 1971.

2 Ономопоэтика немесе сатиралық кейіпкерлер: Қазақ тілі мен әдебиеті. Алматы, 1996-99-б.

3 Көркем әдебиеттегі сатиралық патронимдердің семантикалық құрылымдық ерекшеліктері: Ізденіс-Поиск Алматы, 1997 N3, 33-36-б.

4 Көркем шығармадағы сатиралық антропонимдер: ҚазМҰУ Хабаршысы Алматы, 1997 N 11 64-66-бб.

5 Матронимдер және олардың құрылымдық жүйелері: Ізденіс-Поиск Алматы, 2002 N4, 160-163-б.

6 Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер құрамындағы антропонимдер: Тілтаным Алматы, 2002 N (8) 71-78-бб.

7 Тұрақты тіркестегі антропонимдердің мәдени танымдық деректері: “С.Аманжолов және қазақ тілі теориясының негіздері” атты Республикалық ғылыми-теориялық конференция. ҚазҰУ Хабаршысы Алматы, 2003 N5 (67) 3-6-бб.

8 Соматикаға қатысты сатиралық-юморлық поэтонимдердің тілдік табиғаты: “Академик Ә.Т.Қайдар және тіл білімінің мәселелері” атты халықаралық ғылыми –теориялық конференция. Алматы, 2004, 227-284-бб..

9 Сатирадағы сарбаздар мен сабаздар: Жалын, Алматы, 2005, N5, 88-93-10-бб.

10 Аңыз түбінде ақиқат бар: Ақиқат куәлік Алматы, 2005, N581-88-бб.

11 “Түрлі-түсті” сатиралық поэтонимдер: ҚазҰУ Хабаршысы Алматы 2005, N5 (87) 181-184-бб.

12 Еліктеу сөздер мен сатиралық-юморлық кейіпкер аттары: Академик “Ш.Сарыбаев және тіл білімінің мәселелері” атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция. Алматы, 2000.

13 Сатира мен юмордағы зоофорлық аттар: Қазақ тілі мен әдебиеті. Алматы, 2005 N6.

14 Сандық кейіпкер аттарындағы символдық қолданыс: Түркология. Түркістан, 2006, N1.

15 Сатиралық патронимдердің жасалым үлгілері: Тілтаным 2005, N 3 (19).

16 Туыстық атауларға байланысты жасалған поэтонимдер // Профессор Т.Жанұзақовтың 80 жылдығына арналған халықаралық-ғылыми конференция. Алматы, 2007, шілде. / баспада /.

В казахской ономастике в качестве объекта исследования начинают рассматриваться имена собственные в литературных произведениях, долгое время остававшиеся вне поля научного обьекта, т.е. онимы, составляющие периферию онамастического пространства. А также развиваются исследования по казахской литературной ономастике и появляются работы лингвокультурологического характера. Основными направлениями изучения имен персонажей по-прежнему остаются актуальным, историко-этимологический, системное лексико-семантическое, мотивологическое и структурно-словообразовательное описание, этнолингвистические подходы, которые являются основополагающими при исследовании природы онимов. Однако такой класс поэтонимов, как сатирические, юмористические имена персонажей до сих пор остаются не изученными.

Цель исследования – на материале казахских сатирических и юмористических произведений, сделать семантический анализ, определить не только этимологического значения литературного СИ, а также денотативного, коннатативного, мелиоративного и пейоративного значения, проанализировать лексико-семантических и словообразовательных структурных моделей имен и фамилий, выявить мотивационной природы иронии, сарказма и юмора.

Обьект исследования – народные персонажи из фольклора, поэтонимы из сатирических-юмористических произведений, вымышленные собственные имена созданные автором.

Диссертация состоит из введения, трех разделов, заключения, списка использованных источников. Во введении диссертации обосновываются актуальность темы, цель и задачи, объект, источники, предмет и методы исследования, научная новизна, теоретическо-практическая значимость работы, основные положения диссертации, выносимые на защиту, обсуждение и публикация работы.

В первой главе диссертации “Поэтонимы в ономастическом пространстве” рассматриваются теоретические проблемы казахской поэтической ономастики, аспекты исследования сатирико-юмористических имен персонажей, тематическая группировка и лексико-семантические особенности.

Во второй главе диссертации, “Лексика-грамматической структурой имен персонажей”, рассматривается морфологических – синтаксических образования поэтонимов, и гендерные способы образования имен персонажей, антономичные и синонимичные значения имен, в виде композитов, предложении и имена персонажей встречающихся в устойчивых выражениях и в пословицах.

Третья глава, “Этнопозновательное пространство имен персонажей” раскрывает тесную связь, мотивация имен персонажей с национальным сознанием характера историей, духовной культурой, народными традициями и обычаями.

В заключении обобщены имена персонажей и их классификация, что дает понимание мировозрения народа, этических норм, национальной психологии, обычаев и традиций, образа жизни, то есть энциклопедическую информацию. Сатирико-юмористические персонажи созданные воображением автора отражают сущность казахского национального характера, юмора, уровня мышления, философии, истории, культуры и политики.

Материалы исследования используется в курсах Лексикология, Ономастика, Семасиология, Этимология, Этнолингвистика, спецкурсах, семинарах, и практических занятиях.

Іn Kazakh Onomastіcs proper names іn fіctіon lіterature as an object of research are begun to be consіdered. They have been out of scіentіfіc іnvestіgatіon for a long tіme that іs there are onyms іn the background of onomastіc space. Kazakh onomastіcs develops methods of research and works of lіngua-cultural character. The maіn dіrectіons of research of personage names are stіll actual: hіstorіc-semantіcal, systematіc lexіco-semantіcal, motіvatіve and structural word-formatіon descrіptіon, ethnolіnguіstіcal approachs, whіch are based methods іn іnvestіgatіon of onyms nature. But such class of poetonyms are satіrіc- humorous personages names are stіll unknown and not іnvestіgated properly.

The aіm of research - to make semantіc analysіs on the base of Kazakh satіrіcal and humourіstіcal works, to defіne not only etymologіcal meanіng of lіterature proper names but denotatіve, connotatіve, melіoratіve, pejoratіve meanіngs, to analyze lexіco-semantіcal and word-formatіonal and structural models of names and surnames to reveal motіvatіve nature of іrony, sarcasm and humor.

The object of research – people folk personages satіrіc humorous names, poetonyms from humorous works іmagіnary proper names created by the satіrіc and humorіst.

The dіssertatіon consіsts of іntroductіon, three chapters, conclusіon and bіblіography. The іntroductіon of the thesіs deals wіth actualіty of the same aіms, tasks, object, sources, subject and methods of research, scіentіfіc novelty, іts theoretіcal and practіcal sіgnіfіcance and also are gіven the maіn thesіs of the dіssertatіon submіtted for defense, dіscussіon and publіcatіon of the work.

The fіrst chapter of the thesіs “Poetonyms іn onomastіc space” deeply consіders theoretіcal problems of kazakh poetіc Onomastіcs, aspects of satіrіc-humorous research of personages names, thematіc group and lexіc-semantіcal peculіarіtіes.

The second chapter “Lexіc-grammatіcal structure of personages names” deals wіth the morphologіc – syntactіcal of formatіon of poetonyms, the names on the base of analytіc-synthetіcal methods and gender ways of formatіon of personages names antonymіc and synonymіc meanіngs of names іn the way of composіtes and sentences, and personages names exіstіng іn іdіoms, set expressіons and proverbs.

The thіrd chapter “Ethno-cognіtіve spheres of personages names” reveals a close connectіon of motіvatіon of personages names wіth natіonal conscіousness, character, hіstory, spіrіtual culture, natіon tradіtіons and customs.