Колыбель – одна из составляющих этнокультуры народа

Однажды я спросил у мамы: «Мама, с чего начинается детство?» «С колыбели», - ответила она мне. Я задумался. Может это и так. Просматривая семейные альбомы нашей семьи и родственников, я часто вижу фотографии с изображением обычая укладывания ребенка в колыбель «бесікке салу».

Я заинтересовался этим обычаем и поставил перед собой задачу: узнать с каких пор он существует, с чем он связан и как он проходит, есть ли подобные обычаи у других народов, живущих с нами рядом. Мне стало интересно узнать насколько современные люди знают и поддерживают свои национальные обычаи и традиции. Используя поисковый и исследовательские методы, я изучил только один обычай, связанный с укладыванием младенца в колыбель. Много прекрасных обычаев есть у каждого народа и, наверное, самые привлекательные из них связаны с детьми. Придумали их люди в глубокой древности, чтобы собраться вместе, скинуть с себя груз повседневных забот и позабыть на время горе и невзгоды.

Наша жизнь сегодня не похожа на ту, какой жили наши предки. Изменения вызваны не только техническим прогрессом и естественным ходом истории, но и течением самой жизни. Но во многих странах Балтии, Средней Азии, в Казахстане в том числе и на Кавказе старые обычаи соблюдаются и теперь.

Я хочу остановиться на обычае, связанном с укладыванием ребенка в колыбель у казахского народа, сравнить казахскую и русскую колыбель.

Бесік – колыбель казахского народа

"Бесік" – колыбель - считается священной реликвией каждой семьи. Ее в большинстве случаев  дарят внуку родственники по линии матери "нағаши". Бесік бережно хранится в доме и передается из поколения в поколение.

Когда ребенка впервые укладывают в колыбель, проводится обряд "Бесікке салу" ("Укладывание в колыбель"). На этот праздник приглашаются, в основном, женщины. Право осуществить такую ответственную миссию поручается специально приглашенной мудрой и уважаемой бабушке, обладающей положительными качествами характера, имеющей многочисленное потомство.

Прежде чем укладывать ребенка в колыбель проводят обычай «Тыштырма». В дырочку, расположенную в колыбели, где установлен специальный горшочек, обеспечивающий сухость и чистоту малыша (далекий предок нынешних памперсов), бросают конфеты и другие сладости, приговаривая «тышты, тышты». Их тут же, подставив ладони, подхватывают собравшиеся женщины. Этими сладостями объязательно угощают детей, которые ждут своих матерей, зная этот ритуал. После этого женщина помахивая зажженной веточкой приговаривает:

«Алас, алас,пәледен алас,

Көзі жаманнан алас,

Тілі жаманнан алас,

Иесі келді, пәледен көш!»

Так она изгоняет злых духов и очищает от запахов колыбель. Этот ритуал называется «Аластау». Теперь к изголовью бесік она привязывает амулет «тұмар», на поперечную перекладину подвешивает бусинки, талисманы, укрепляет перья филина, которые, согласно поверью, будут защищать младенца от сглаза, болезней и злых духов. После этого апай стелит маленькое мягкое одеяло с круглым отверстием для того чтобы отходили естественные нужды малыша. Для этого использовался специальный предмет «шүмек», сделаный из кости барана. Уложив ребенка, женщина пеленает и специальными лентами крепко прикрепляет ребенка в трех местах. Приговаривая свои пожелания, она накрывает колыбель одеялом. Затем колыбельку женщина накрывает еще семью различными вещами, каждая из которых имеет определенный смысл и, согласно поверью, может оказать влияние на судьбу ребенка. Например, шуба или дорогой шапан - символ богатства, положения в обществе, уздечка и плетка означает пожелание родителей видеть сына сильным и ловким, хорошим всадником, а кебенек - походная одежда для героев и храбрецов, - сулит ему славу батыра - защитника Отечества. В последующие дни ребенка укрывали только одеялом. 

Гости, пришедшие на праздник, бросают шашу: сладости, деньги, кольца и при этом произносят добрые пожелания. А женщине, которая укладывала младенца в колыбель, приподносят подарок «Бесікке салар» в виде украшений или отреза ткани на платье. После обряда женщинам, участвовавшим в нем, дарят кольца, браслеты.

Казахская колыбель необыкновенно проста в использовании и удобна при кочевом образе жизни.

Во-первых, бесік удобна при переносе с места на место и при переезде ее можно легко привязать к седлу лошади или верблюдицы.

Во-вторых, матери при кормлении не нужно отвязывать ребенка. Она сама может присесть к колыбели и покормить грудью малыша. При этом уставшая мама могла вдремнуть сидя у бесік.

В-третьих, младенец был всегда чист и сух, что очень важно для здоровья ребенка.

Колыбель делают из ивы. Боковые части (изголовье и изножье) из березы. Основание колыбели имеет отверстие, предназначенное для естественных нужд ребенка. При этом бесік – это разборный предмет быта казахского народа. Все части прикреплялись друг другу не гвоздями, а привязывались кусочками выделанной конской кожи – кендр. Также прикрепляются друг другу части жилища казахского народа – юрты. Разборная колыбель была удобна при кочевом образе жизни наших предков. Если ребенок вырастал, то колыбель разбирали, аккуратно складывали и убирали, чтобы не занимала много места в юрте, где и так было тесно многочисленной семье. Интересен обычай русского народа, связанный с уладыванием ребенка в колыбель. Колыбе́ль (англ. cradle, crib) — маленькая кроватка или корзина для грудных детей, позволяющая укачивать ребенка. Колыбель (зыбка, качка, колыска, люлька, пебей) известна большинству народов мира. Существуют колыбели на опоре-качалке и подвесные. Колыбель по другому называли зы́бка — в восточнославянских языках диалектное или областное название люльки (кроватки, подвешиваемой к потолку) для качания грудных малышей. У большинства народов европейской части России, Сибири колыбель подвешивалась к потолку не только из соображений удобства. Верили, что приподнятый над полом ребенок находится под покровом небесных сил, ребенок в такой колыбели более защищен от нечистой силы, нежели если бы он находился в колыбели, поставленной на пол. Изготавливались люльки из самых разнообразных материалов: дерева (долбленые, дощатые люльки), ивовых прутьев, лозы, кожи, коры, веревок (люльки-гамаки).

Легкая зыбка (кузовок), сплетенная из сосновых дранок, подвешивалась на черемуховых дужках к очепу и имела подножку для качания. Очеп — это гибкая жердь, прикрепленная к потолочной матице. Матица, со слов бабушки Вали (соседка из моего подъезда) – это центральная балка на потолке в русской избе. На хорошем очепе зыбка колебалась довольно сильно, иногда на сажень от пола. Позже вместо очепа стали пользоваться пружиной.

Люди не располагали хорошими средствами лечения родовых травм, не умели помочь ребенку в случае серьезного заболевания, не были знакомы со многими правилами гигиены, выполнение которых могло предотвратить ту или иную болезнь. Мать обращалась к Богу с просьбой, чтобы он не брал

«ангельскую душеньку» на небо, старалась предохранить ребенка от действий нечистой силы. Чтобы сбить злых духов с толку, подкладывали к младенцу в колыбель сплетенную куклу, где она находилась до крещения ребенка, чтобы принимать на себя все напасти, угрожавшие незащищенному крестом чаду. Только после крещения, которым за младенцем утверждался статус человека, кукла убиралась из колыбели. Куклу хранили в доме наравне с крестильной рубахой ребенка.

Пеленашка или кукла-младенчик имеет обереговую конструкцию. Кукла дается в ручку ребенка в качестве естественного массажера, а также при приходе гостей вставляется в складочки платочка ребенка и тогда гости, чтоб не "сглазить" ребенка говорили про куклу: "Ой, до чего кукленок-то хорош!"

Итак, первые месяцы своей жизни ребенок проводил в подвешенной к потолку колыбели (люльке, зыбке, колышке), а постелью младенцу служил положенный на дно люльки соломенный матрасик или просто настеленная толстым слоем солома, сено, старая одежда, тряпки. В царских колыбелях постели и перины набивались лебяжьим пухом. Над колыбелью всегда был полог из темного ситца, который защищал младенца от яркого света, насекомых, а также от «дурного глаза» входивших в избу посторонних людей. Колыбель не занимала много места и позволяла в какой-то степени изолировать младенца от семьи, располагавшейся в той же избе.

Ребёнка не клали в колыбель до крещения. До этого времени он спал в лукошке на печи или в постели матери. Первое укладывание в колыбель сопровождалось различными магическими действиями, которые, по распространенному среди крестьян мнению, должны были способствовать здоровью и спокойствию младенца, защищать его от бед и нечистой силы. Чтобы ребёнка положить в первый раз в колыбель ее тщательно готовили — окропляли святой водой с молитвой: «Молитва, дитя в колыбель класти»

«Господи, благослови! Дай Бог святой час. Пошли, Господи, ангела Своего хранителя сохранить (имя ребенка) от злого духа и усыплять его спокойным сном» привешивали иконку или крестик; окуривали ладаном; читали заговор, например такой: «Тихон, утиши, смирниха, усмири, щекотун, не щекоти». Под матрас клали нож, ножницы, чеснок, защищавшие, по поверью, от нечистой силы. В богатых семьях внутри колыбели размещали маленькие иконки, или кресты. Разновидность колыбели — современная коляска.

Колыбельная песня – удивительный дар прошлого.

Первой встретить ребенка в этом мире призвана колыбельная песня - удивительный дар прошлого. Созданная в далеких веках, передаваясь из поколения в поколение, она дошла и до нашего времени. Древние люди ведь не зря говорили, что воспитание человека начинается с колыбельных песен.

Слушая колыбельные песни, ребенок купается в ласке, песни внушают чувство уверенности, защищенности от бед. Давно, очень давно родились колыбельные песни. Это ниточка из взрослого мира в мир ребенка. Когда мамы поют колыбельные песни, дети быстрее засыпают. Этому способствуют плавная мелодия, ритмическое сочетание слова и движения (легкое покачивание, но не тряска!). Ребенку становится спокойнее, и ему снятся хорошие сны, его укладывают спать лаской. Именно ласка передается с колыбельной песней, ребенок чувствует любовь и нежность мамы. Дети, которым поют в детстве песни, вырастают более ласковыми, нежными, добрыми. Поэтому для крохи колыбельная - не только способ успокоиться и крепко заснуть, но и показатель того, что все в порядке: мамочка рядом и любит его. Малыш еще не знает языка, не понимает слов, но слушая колыбельную, он успокаивается, затихает, засыпает. Это первая в его жизни музыка. Она воспринимается малышом с магической силой, потому что исходит от самого родного, самого дорогого существа - матери. В этом возрасте нежная песня нужна малышу даже больше, чем сказка. Ему легче воспринимать мелодичные истории. Ритм колыбельной песни, обычно соотнесенный с ритмом дыхания и сердцебиения матери и ребенка, играет важную роль в их душевом единении. При такой внутренней настройке слова образы песни проникают в глубину души маленького существа. С колыбельной песней ребенок получает первые представления об окружающем мире: животных, птицах, предметах. Колыбельная песня несет в себе свет и тепло, является оберегом для малыша.

На Востоке, о плохом человеке говорят: "Ему мать не пела колыбельных песен".

Сухомлинский В.А. в книге "Сердце отдаю детям" писал о значении колыбельной песни: "Нет слов, какими бы можно было передать материнские чувства, выраженные в прекрасной мелодии колыбельной песни. Они играют, волнуют сердца подростков».

Заключение.

С целью выявления знаний и соблюдения обычая укладывания ребенка в колыбель у казахского и русского народов было проведено анкетирование. В анкетировании приняли участие 3 группы респондентов: учащиеся 10 «А» класса (24 чел.), жители Лисаковска в возрасте до 60 лет казахской национальности (20 чел.), русскоязычные респонденты до 60 лет (20 чел.) Итоги исследований представлены в таблице № 1. На вопрос «Знаете ли вы обряд уладывания ребенка в колыбель в русских семьях?» большинство респондентов ответили односложно, что произносят молитву. Многие ошибочно считают русской колыбелью коляску.

Исследования позволяют сделать следующие выводы:

В силу того, что в школе знакомят с казахскими обычаями и обрядами учащиеся ответили правильно на вопросы, связанные с казахской колыбелью. Затруднения вызвали вопросы о русской колыбели.

Многие взрослые не знают о традициях о обрядах народов, живущие с ними рядом.

Редко пользуются бесік в современных семьях, а русскую зыбку не используют вовсе. Все опрашиваемые легко ответили на вопрос о колыбельных песнях.

Меня эти исследования заставили задуматься о том, что нельзя забывать национальные традиции и обряды, ведь пока есть язык и соблюдаются традиции, есть и сам народ. Чтобы современные люди не забыли национальный обряд укладывание

ребенка в колыбель выпускается специальная монета «Бесікке салу». Ее раздают женщинам, учавствовавщим при этот обряде вместо традиционных серебряных колец. Такую монету можно приобрести в БТА банке.

1. 
   Аникина В. Русский фольклор. Детские годы. Москва «Художественная литература» 1985 - 4-5 с.
   
2. 
   Васильева В. Мудрые заповеди народной педагогики. Москва «Педагогика» 1988 – 113с.
   
3. 
   Калиев С.Бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер. Қазақ халқының салт – дәстүрлері. Алматы «Рауан» 1994 – 17-19с.
   
4. 
   Құралы А. Ұлттық дүниетаным - 3. Алматы «Өнер» 1997 – 14с.
   
5. 
   Я познаю мир. Национальние праздники. Москва
   
6. 
   Internet-ресурс.
   

«Халық ақыны Омар Шипиннің туғанына 130 жыл»

Динара Қыпшақбаева, 11 сынып оқушысы

Ғылыми жетекшісі: Ғ. Қ. Байкенова

«№15 орта мектебі» ММ

Рудный қ.

Елдің елдігін сақтайтын –

әдебиеті, тарихы, жол-жорасы.

Мағжан Жұмабаев.

Омар Шипин 1879 жылы Торғай уезіне қарасты Қайдауыл болысында Жәнібекұлы Шымболаттың отбасында туған. Шымболат кедей болғанмен еті тірі, өнерлі адам екен. Жасында Торғай қаласында тұрып, Ыбырай Алтынсаринге атқосшы болған. Халықтың өлең-жырларын, дастандарын көп білген, домбыра тартып, ән салған. Құстың, тағы аңдардың дауыстарын айнытпай салады екен. Сонысын жақсы көрген Ыбырайдың орыс жолдастары Шымболатты еркелетіп «Шип», «Шипа» атап кеткен. Оның шын аты ұмыт боп қала берген.

Омар ата-анадан жастай айырылды, қаршадайында-ақ байлардың есігінде жүріп, тамақ асырауға мәжбүр болды. Бай үйінің отынымен кіріп, күлімен шықты. Қыста тебінде мал бағып, қатып қалған мұз қарды ойып, арық қазып, егін суару сияқты ауыр жұмыстың бәрін де істеді. Зерек бала жігіт өз бетінше арапша хат таныды. Жас жігіт әділдікті, бостандықты аңсап жыр толғады. Бірақ ақындық қабылеті оған дүркіреген 1916 жылы келеді.

Омар 1909 жылы 30 жасында Амангелді Имановпен танысады. Бұл туралы ақын кейін өзінің бір өлеңінде: «Отызда Имановты іздеп таптым»,- деп еске алады.

Омардың ақындығына, зейіні алғыр, сауаттылығына риза болған батыр оның өмірден дұрыс жол табуына, халқына пайдалы іспен айналысуына көмектеседі. Қайдауыл болысындағы ауылдардың біріне бала оқытуға орналастырады. Ақын бес жыл бойы мұғалімдік қызмет атқарады. Қарттардың жадында сақталған халқының тарихын, даналық лұғатын шашқан шешендік сөздерін, өлең-термелерін мен батырлық дастандарын жатқа білетін және оларды қызықтыра айтуға шебер ақын Омар шәкірттерін сүйікті ұстазы болды, оның ақындылықпен қоса ұстаздық даңқы да алыс ауылдарға тарай бастады. 1914 жылы Амангелдінің басына тағы да бұлт торлады, олар батырдың досы, жуандарға қарсы күресте жақтастарының бірі болып танылып қалған Омарға да құрық салды. Ол Семей облысына жер аударылды, бала оқытумен айналысуына тыйым салынды. Ақын елге 1916 жылғы маусым жарлығы қарсаңында оралды.

ІІ Николай патшаның қазақ жігіттерін майданның қара жұмысына алу туралы жарлығы ел ішінде наразылық тудырды, ел өліспей беріспеуге бекінді. Амангелді Иманов бастаған ел азаматтары патша әкімдеріне қарсы шайқасқа дайындалды, ауыл-ауылдарды аралап, жігіттерді сарбаздыққа шақырды.

Көтерілістің сол жаршы ұйымдастырушылары қатарында Амангелдінің ақын досы – Омар Шипин де болды. Ол хатшылық қызмет атқарып, алыс-жақын ауылдардың белді азаматтарына, ру атабасшыларына патша жарлығына бағынбауға, Амангелді туының астына жиналып азаттық соғысына шығуға шақырып, үсті-үстіне хат жолдап жатты. Өзі де ауылдарды аралап жігіттерге елдегі хал-ахуалды түсіндірді. Ұсталарды жинап, мылтық, найза, қылыш, айбалта сияқты соғыс құралдарын соғуды ұйымдастырды. Жұрт алдында табан астында жыр толғап, еңсесі түскендерді ерлікке жігерлендірді. Ақын жырлары ауыздан - ауызға тарап, көтерілісшілер ұранына айланып кете барды.

Омар Шипиннің «Амангелді батыр» дастанында Амангелдінің ерлігімен бірге қолбасшылық өнерін де сипаттайды. Ақын оның көреген және шебер қолбасшы екендігіне, көтерілісшілерді жабдықтау шараларына кеңірек көңіл бөледі.

Әскер келетін жолдардың бойына тосқауыл қою, сөйтіп, әскерлердің ел ортасына өтуіне бөгет жасау, тұс-тұстан ағылған әскерлердің басын біріктірмей, тұтқиылдан ұрыс ашу, жалпы партизандық соғысқа тән және бірден-бір дұрыс шаралар. Мұның өзі Амангелдінің қолбасшылық қабілеті де жоғары болғандығын дәлелдейді.

Ақын сарбаздардың жазалаушы отрядтарға қарсы соғыстарының бәріне де қатынасты. Торғайға шабуыл кезінде сарбаздармен бірге от пен оқтың ішінде жүрді. Құмкешу, Доғал-Үрпек, шайқастарында да ең қауіпті жерлерде жүріп, жаудан беті қайтып, сырт берген сарбаздарды жігерлендіріп, ұрысқа қайтарады. Осындай қысталаң шақтың өзінде қағаз - қаламын тастамады.

Ұлы Қазан социалистік революциясын қуанышпен қарсы алды. Жаңа өмірді мадақтай түсе, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдинге арнаған тарихи поэмалар және он шақты өлең-жырлар жинақтарының жазды. Ауылдарда Кеңес үкіметтерін орнату және оны нығайту жолындағы күреске қатысты. Байларды кәмпескелеу, бытыраңқы ауылдардың басын қосып, кеншарларды ұйымдастыру кезінде де алдыңғы шепте болады. 1930 жылы өз ауылында ұйымдасқан кеншарға мүшелікке кіреді. Бұл – ақынның 51 жасқа қараған, әлі күші қайтпаған шағы еді. Ол көп жылдар бойы кеншардың малын бақты, егінін егіп, шөп те шапты. Ауылында ғана емес, ауданына белгілі озат кеншаршы қатарында жүрді. Аяғынан көтеріле бастаған республика өзінің бейбітшілік жұмыстарымен айналыса бастады. Осы жылдары ақынның атағы да таси түсті. Оның өлеңдер және поэмаларының жинақтары шығады. «Торғай торабында», «Халық атынан», «Өмір өрнегі», «Туған жер», «Тың үстіндегі ту» атты өлеңдерінде елдің жетістіктері, Отанға деген махаббаты туралы айтылады.

Соғыс жылдары Омар Шипин өзінің өлеңдерімен жауынгерлер мен тыл жұмысында жүрген азаматтардың рухын көтерді. 1943 жылы Қостанай делегециясының құрамында Ленинград сарбаздарына көмек көрсету бағытында сыйлықтар алып барды. 1943 жылы Аламатыда өткен І-ші Жалпықазақстандық халық шығармашылық олимпиадаға қатысады. Ал 1947 жылы келесі олимпиада да 2-ші орынға ие болады, атақты ақын Жамбыл Жабаевтан кейін.

Жалпы одақтық ҚазСРО депутаты болып үш рет сайланды. Өзінің еңбек жемісінің нәтижелері үшін Ленин, Еңбек Қызыл ту ордендерімен марапатталады.

Омар Шипин Қостанай облысының ақындық өміріне,талантты жастарды тәрбиелеуге белсене қатысатын. Ол – облыстық ақындар айтысын өлеңмен ашып, сайысқа түсетін ақындарды қысқаша таныстырып шығатын. Айтыс өлеңдерін сарапқа салып, олардың көркемдік санасын, замана талабына берер жауабын, облыс алдында тұрған саяси, шаруашылық міндеттерге байланысты көтерген мәселелерін, ақындардың айтқыштық, әншілік шеберлігін бағалауға келгенде де бас төреші өзі болатын. Ол өлеңмен қорытынды сөз сөйлеп төрешілер алқасының шешімін жұрт алдында жариялайтын. Жас ақын, жазушылармен жиі кездесіп, оларға шабыт, шеберлік құпияларын айтып беретін. Ол талантты жастарды тез танып өзіне тартушы еді, жастығына қарамай сыйлаушы еді. Мысалы, Омар Шипин 40 - шы жылдардың жас ақыны Сырбай Мәуленовтың әкесінен көп үлкен болатын, соған қарамастан қарт ақын мен жас ақын шынайы дос болып алды. Сырбай оған поэзия ағымының бағыт-бағдарын айтып, көрнекті орыс ақындарымен таныстырып отыратын, ал қазақ ақындарының шығармаларын өзі оқып өзі ой түйетін. Қазақтың ауыз әдебиет мұраларын көп білетін Сырбайдың тіл ұстаруына көп әсер еткен. Сол сияқты Ғафу Қайырбеков, Ғаббас Жұмабаев та Омар Шипиннен көп тәлім алды.

Ақынның 100 жылдық мерейтойының өтуіне байланысты Қостанай жеріне атақты ақын-жазушылар келген. Олар: Әбіш Кекілбаев, Сапабек Асипов, Василий Шалабаев,т.б. Ал Асипов Сапабек өзінің кандидаттық диссертациясын Омар Шипиннің шығармашылығы бойынша қорғаған.

Әр уақытта Қостанай жеріне келген белгілі адамдар Омар Шипиннің бейітінің басына соқпай кетпейді. Сонымен қатар, жергілікті ақынымыз Нағашыбай Мұқатов 1996 жылы Омар Шипинге арнап «Тік жүрген кей тіріден бақытты ғой» атты өлең жолдарын арнайды.

Қостанай облысының Қостанай ауданының Маяковский совхозының Темировка бөлімшесінде ақын Омар Шипин тұрған үлкен ағаш үй осы күнге дейін сақтаулы. Немересі осы жерде алғаш ұстаздық қызметін бастаған. Омар Шипиннің үрім-бұтағы өмірдегі өз жолдарындағы бағыт-бағдарын айқындап, ата үмітін ақтап, елімізде белді азаматтардың бірі болып қызмет атқарып жүр. Ата жолын қуған ұстаздық қызметте Қостанай қаласында «Облыстық Тілдер оқыту орталығында» немересі Шипин Мұхаметқали Мырзағалиұлы істейді. Осы кісінің арқасында Омар Шипин туралы көптеген бейне суреттер мен мәліметтерге қанағаттандым.

жүктеу/скачать 1.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: