Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2015 жылғы 9 желтоқсандағы

шешіміне қосымша

2010 жылғы 28 желтоқсандағы №36/366-IV

Шымкент қ. - 2015 жыл

1. 
   БАҒДАРЛАМАНЫҢ ПАСПОРТЫ
   

Оңтүстік Қазақстан облысы (ОҚО) Қазақстанның оңтүстігінде, Тұран етегінің шығысы мен Тянь-Шянь тауының батыс бөлігінде орналасқан. Аймақтың үлкен бөлігі – Қызылқұм (Оңтүстік-батыста, Сырдария өзенінің сол жақ жағалауы) және Мойынқұм (Солтүстігінде, Шу өзенінің сол жақ жағалауы) төмпешік-қатарлы құмдармен, төменгі қыратты тегістік (биіктігі 200-300м.).

Оңтүстік шетінде – жапан дала, солтүстігінде - Бетпақ-Дала шөлі. Облыстың орталық бөлігінде Қаратау тармағы созылып жатыр (Бессаз қ. – 2176 м.), Оңтүстік-шығысында – Талас Алатауының батыс шеті, Қаржантау (биіктігі 2824 м. дейін) және Ұғам (биіктігі 4238 м. дейін) тау тізбегі.

Ірі өзендері – Сырдария (Келес, Күріккелес, Арыс, Бөген және т.б құйылымдарымен) облыс аумағының оңтүстігінен солтүстік-батысына қарай ағып жатыр, Шу өзені (төменгі ағыс) солтүстікке қарай ағып Мойынқұм құмдарында жоғалады. Оңтүстік Қазақстан облысы шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен, батысында Қызыл Орда облысымен, ал оңтүстігінде Өзбекстанмен шектескен.

Облыс орталығы – Шымкент қаласы, республиканың ежелгі қалаларының бірі, оның жасы 800 жылдан астам. Солтүстік және оңтүстік бөліктерінің тікелей арасы 600 шаршы шақырымды құрайды.

Облыс ауданы 117,3 мың шаршы шақырым немесе республика аймағының 4,3 % құрайды. Облыс тұрғындары - 2788,7 мың адам немесе Республика тұрғындары санының 15,1 % құрайды.

Оңтүстік Қазақстан облысы, өзінің ерекше бәсекелік артықшығын құрайтын мол ресурстарға ие. Халық санының 47% құрайтын еңбекке қабілетті тұрғындардың көп саны. Табиғи қазбалардың қорлары барит, көмір, темір және полиметалдық рудалар, уран, форфор, бентониттік лай, вермикулит, тальк, әк, гранит, мрамор, гипс, кварцтық құмдардың бай кен орындарымен көрінеді. Облыста 156 жер қойнауын пайдаланушылар өз қызметтерін атқарады, олардың 13-і уран, алтын, мұнай, гипс және жер асты суларын өндіруде қызмет ететін, шет елдің қатысуындағы кәсіпорындар.

Қолдағы бар транзиттік басымдылық облыс территориясының Азия, Жақын және Орта Шығыс аймақтары мен Еуропа мемлекеттерін өзара байланыстыратын жолдардың (әуе, теміржол және автокөлік) қиылысында, экономикалық тиімді орналасуымен сипатталады. Туристтік әлеуметті дамыту үшін демалыс-қорықты аймақтардың болуы мен осы аймақтардың рекреациялық ресурстарына, оқиғаларға бай тарихи-архитектуралық ескерткіштеріне негізделген үлкен мүмкіндіктер бар.

Осыған қарамастан, тұрғындардың өмір сапасы, адамдық даму индексі, облыстың аймақтық жалпы өнімі, жол және коммуникация инфрақұрылымдарының дамуы сияқты, бірқатар көрсеткіштер динамикасында абсолютті және салыстырмалы мәні бойынша, ОҚО инвестицияларын қаржыландыру көздерінде өзіндік қаражаттардың үлесі республика бойынша ең соңғы қатарды алады.

Өнеркәсіп өңір экономикасының дамуын анықтайтын басты саланың бірі болып табылады.

Еңбектің аумақтық бөлінісінде облыс ауылшаруашылық өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу, мұнай өңдеу өнімдерін өндіру, құрылыс материалдары, тоқыма, металлургия өнімдері мен металл кендерін (уран) өндірумен мамандандырылған.

Жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 2008 жылы 15,4 %-дан 2013 жылы 24,7 %-ға дейін өсті. Сонымен 2008 жылы жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 15,4 %-ды (2009 ж. - 21,2 %) құрап, осы кезеңде өңірдің өнеркәсіп өнімінің үлесі жалпы республика көлемінде 2,1 % (2009ж. - 2,8 %) құрады. 2013 жылы жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 24,7 %-ды құрап, осы кезеңде өңірдің өнеркәсіп өнімінің үлесі жалпы республикалық көлемде 3,1 % құрады. 2014 жылы жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 25,7%-ды құрап, осы кезеңде өңірдің өнеркәсіп өнімінің үлесі жалпы республикалық көлемде 3,5% құрады.

Өңір экономикасын дамытудың басты басымдықтарының бірі нақты сектордың бәсекелесу қабілетін арттыру болып табылады және өнеркәсіптің салаларын тұрақты дамуына қол жеткізу, халықаралық стандарттарға өту, жаңа технологияларды ендіру және инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға бағытталған кешенді шараларды іске асыруды көздейді.

Өнеркәсіптің дамуына позитивті әсері бар өңірдің күшті жақтары:

- ауыл шаруашылығын тиімді дамытуға мүмкіндік беретін өңірдің топырақ-климаттық жағдайының қолайлы болуы;

- жеңіл және тамақ өнеркәсібінің дамуы үшін, жергілікті шикізаттың болуы;

- өндірістік-экономикалық әлеуеттің болуы;

- экспортқа бағдарланған өндірістердің болуы (тоқыма, металлургия, кен өндіру өнеркәсібі, мұнай өңдеу);

- кәсіпкерліктің дамуына қолайлы жағдайдың болуы: қаржылық-несиелік ұйымдар (қаржылық даму институттары, екінші деңгейлі банктер, шағын несиелік ұйымдар, «Максимум» АИО» ЖШС), «Шымкент» ӘКК ҰК» АҚ, «Оңтүстік» арнайы экономикалық аймақ, индустриалды аймақтар, «Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығы» ЖШС, «Шымкент инновация» ЖШС, «ОҚО өңірлік технобақ» ЖШС, түрлі консалтингтік компаниялар және бизнес-инкубаторлар.

Қол жеткен жетістіктерге қарамастан, өнеркәсіптік өсу мен экономикалық белсенділік әлеуетіне ие қалалар мен аудандардың, оларды экономикалық өсу орталықтарына айналдыруда нүктелік көзқарас бойынша дамытудағы мәселелер жеткілікті дәрежеде шешілмеуде.

Негізгі құралдардың тозу дәрежесінің жоғары пайызы басым аудандарда байқалады, өнеркәсіпті жаңғырту дәрежесі, оның өңір экономикасына әсері жеткіліксіз болып қалуда, экспорт көлемінде өнеркәсіптің шикізаттық сектор тауарларының үлесі жоғары болуда. Экспорттың осындай құрылымы өңірдің сыртқы факторларға экономикалық тәуелділігін арттырып отыр, бұл жағдай әсіресе соңғы жылдары тауарлық нарықтарда байқалып отырған жаһандық коньюнктураның тұрақсыздығына байланысты.

Бірқатар салаларды диверсификациялық қайта жабдықтау саясаты, өңірге тән жүйелік әлсіз факторлардың орын алуына байланысты, толық көлемінде іске асырылмады:

• 
  облыста шығатын өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің жоғары сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ететін заманауи технологиялардың жеткіліксіздігі;
  
• 
  облыс бюджетінің субвенциялылығы;
  
• 
  инженерлік инфрақұрылымдар мен коммуникациялардың төмен деңгейі;
  
• 
  облыстың энергия ресурстарының тапшылығы;
  
• 
  шикізаттық емес сектордағы жобалардың өзін-өзі өтеуі ұзақ уақыт алады, заманауи өндірістік жабықтарға, технологияларға едәуір инвестициялар қажет;
  
• 
  еңбек өнімділігінің төмен болуы, өндірістің ескірген үлгіде ұйымдастырылуы, көлік-логистикалық, үйлестіру компаниялардың болмауы;
  
• 
  жоғары мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігі және өндірісті ұйымдастыруда әкімшілік кедергілердің орын алуы.
  

Облыс өнеркәсіп құрылымында өңдеу салаларының үлесі басым болып тұр.

2009 жылдағы Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсіп құрылымы

Өңірдің өндірістік өнеркәсібі құрылымында электр энергиясын, газ бен суды өндіру және бөлудің үлесі – 2008 жылы - 11,4 %, 2009 жылы - 10,6 %, 2010 жылы - 10,0 %, 2011 жылы - 10,2 %, 2012 жылы - 8,8 %, 2013 жылы - 9,3 %, 2014 жылы - 9,5%. Өнеркәсіп өндірісінің құрылымында сала үлесінің төмендеуі кен өндіру өнеркәсібінің үлесінің артуына байланысты.

Тау-кен өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп көлеміндегі үлесі 3,5 %-дан (2003 жылы) 2009 жылы 23,4 %-ға дейін, 13,5 %-дан (2008 жылы) 2012 жылы 28,2 %-ға дейін, 13,5 %-дан (2008 жылы) 2013 жылы 26,4 %-ға дейін, 13,5 %-дан (2008 жылы) 2014 жылы 26,7%-ға дейін өсті. Тау-кен өнеркәсібінің жылдам дамуы экспортқа бағдарланған пайдалы қазбаларды өндірумен байланысты, оның ішінде бастысы – уран. Сондай-ақ, «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» халықаралық көліктік дәліз құрылысының қарқынды жүргізілу де септігін тигізді.

Жалпы өнеркәсіп көлемінде өңдеу өнеркәсібінің үлесі 88,7% (2003 жылы) 2009 жылы 66 %-ға дейін, 75,1 %-дан (2008 жылы), 2012 жылы 63 %-ға дейін, 75,1 %-дан (2008 жылы) 2013 жылы 64,3 %-ға дейін, 2014 жылы 63,8%-ға дейін төмендеді.Өңдеу өнеркәсібі үлесінің төмендеуі кен өнеркәсібінің өндіріс көлемімен салыстырмалы түрде төмендеуімен, инвестициялардың тапшылығына байланысты негізгі құралдардың жоғары дәрежеде тозуымен (71%-ға дейін), сонымен қатар өндірістік өнеркәсіптердегі инновациялық белсенділіктің төмен деңгейіне байланысты.

Машина жасау кәсіпорындарының жұмысына Ресейдегі, Украинадағы және Беларуссиядағы тарихи тұтынушылармен, сонымен қатар жинақтаушы детальдар мен тораптардың, дайын агрегаттар мен өнімдердің жеткізушілерімен вертикаль-горизонталь байланыстардың жоғалуына байланысты.

Машина жасау кәсіпорындарының бәсекеге қабілетсіздігінің және өнім шығарудың қысқаруының сипатты себептері: сериялық тапсырмалардың болмауы, негізгі қорлардың тозуы, саланың инвестициялау үшін тартымды болмауы, тәжірибелік-эксперименттік базасы бар кұрастырушы бюролардың жұмысына қаржы бөлудің тоқтатылуы және т.б.

Облыстың өнеркәсіп өндірісі өсуінің оң динамикасына қарамастан, салалар бойынша өндірістік потенциалды пайдалану біркелкі емес. Осының басты себептерінің бірі – осындай жағдайда саналы протекционизмнің болмауынан ұқсас өнімнің шетелдік өндірушілерімен бәсекелестікті көтермеуі (алдымен, Қытаймен).

Облыстың тамақ өнеркәсібінің дамуы азық-түлік өнімдері бағасының қолайлы динамикасымен, жергілікті экологиялық таза шикізаттың пайдалануға қолжетімді болуымен, түпкілікті өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне байланысты, салаға инвестициялар көлемін ұлғайту және жаңа кәсіпорындарды құру мүмкіндіктің болуымен түсіндіріледі.

Экономикалық және адами капиталы мол, бай табиғи ресурстары бар, негізгі өндірістік инфрақұрылымы, кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасқан облысымыздың теңгерімді және тұрақты дамуға мүмкіндіктері жеткілікті. Облыс өнеркәсібінің 2009-2013 жылдарға даму нәтижелері осыған дәлел.

Дағдарысқа қарамастан, Оңтүстік Қазақстан облысының Республика бойынша жалпы өнеркәсіп өндірісінің үлес салмағы 2,1%-дан (2008 жылы) 2009 жылы 2,8 %-ға, 2012 жылы 2,9 %-ға, 2013 жылы 3,1%-ға, 2014 жылы 3,5%-ға өскен, ал республика өнеркәсіп өндірісінің көлемінде нақты көлем индексі бойынша 2008 жылы екінші орынға ие болып (Атырау облысынан кейін 120,5 %), 106,6 % құраған, бұл республикалық көрсеткіштен жоғары (республика бойынша 101,7 %). 2009 жылы үшінші орынға ие болып (Шығыс Қазақстан (118,4 %) және Ақтөбе (107,0 %) облыстарынан кейін), 106,5 % құраған, бұл республикалық көрсеткіштен жоғары (республика бойынша 100,7 %). (2010 жылғы 11 каңтардағы №07-01/25 жедел-ақпарат. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері). Республика өнеркәсіп өндірісінің көлемінде нақты көлем индексі бойынша облыс 2008 жылы сегізінші орынға ие болып 103,4%-ды құраған, бұл республикалық көрсеткіштен жоғары (ҚР - 102,6%). 2009 жылы 102,7%-бен төртінші орынды иеленіп, республикалық көрсеткіштен тең болды. 2014 жылы 104,5%-бен үшінші орынды иеленіп, бұл республикалық көрсеткіштен жоғары (ҚР – 100,2%) болды (Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері).

Өңірдің стратегиялық бәсекелес жетістіктері қатарына келесілерді енгізуге болады:

• 
  сауда және транспорттық тораптардың дамуы үшін ыңғайлы географиялық мекен-жай (ОҚО арқылы ҚР оңтүстік көлік көші өтеді, Өзбекстанмен көршілестік);
  
• 
  климат жағдайы;
  
• 
  шағын бизнестің жоғары меншікті салмағы,
  
• 
  пайдалы қазбаларға бай кен орындарының болуы (уран қоры жағынан облыс бірінші орында тұр, фосфориттер мен темір кендері жағынан – Қазақстан бойынша үшінші орында).
  

Ауыл шаруашылығының құлдырауы келесі себептерден болған:

- суармалы сулардың жеткіліксіздігі және тиімсіз қолданылуы, шаруа қожалықтарының территорияларында суғару инфрақұрылымдарының істен шығуы;

- ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша кәсіпорындар мен көкөніс қоймаларының жеткіліксіздігі;

- шаруа қожалықтарының ыдырап орналасунан, жер бөліктері көлемінің жеткіліксіздігінен, жаңа технологияларды қолдану, егін тәртібін сақтау, жаңа сорттарды қолдану мүмкіндігін бермейді;

- АӨК қолдау және дамытуға бюджет қаржылары шығыстарының төменгі тиімділігі көрінісінде АӨК қолдау мен дамытуға бюджет қаражыларының жеткіліксіз болуы;

- трактор парктері машиналарының 80 % жоғары тозуы;

- бос қалған жерлердің тіркелуі мен мониторингінің жеткіліксіздігі және оларды екінші ретті шаруашылық айналымына қайтару дәрежесінің төмен болуы;

- мақта шаруашылығындағы сатып алу бағасының төменгі, бұл шаруашылық түрінің рентабельділігін төмендетіп, мақта егушілердің қалаларға кетуін тудырып отыр.

Бұл себептер жекелей және бірлесе келе, тұрғындардың ауылдық жерлерден қаларалға кетуіне әкеліп отыр, олар қалалардағы бұрынғы ауыл тұрғындарының ең төменгі білімді, өнімділігі аз және кедей тұрғындардың қатарын түзіп, жалпы алғанда облыстың экономикалық кеңістігінің сапасының төмендеуіне әкеліп отыр.

ОҚО Қазақстанның алты экологиялық қолайсыз аймақтарының бірі болып табылады, ал Шымкент қаласы автомобиль көліктерінің газдарымен ластанған, үш қаланың бірі. Ластаушы заттардың атмосфераға шығу көлемінің артуы, негізінен құрылыстың дамуымен, автокөліктердің санының артуымен, автокөлік майларының сапасының төмен болуымен, қоршаған ортаны қорғау стандарттарының сақталмауымен, өндіріс және тұтыну қалдықтарының жойылу мәселелерінің шешілмеуімен байланысты.

Мұнай - химия өнеркәсібі кәсіпорындарының атмосфераға ластаушы заттарды шығару көлемінің артуы 6,8 % (2006 жылмен салыстырмалы) мұнайды өңдеу көлемінің өсуінен экологиялық іс-шаралардың шешілмеуімен негізделеді; жылу энергетика кәсіпорындарында – жылу және электроэнергияларының өндірісінің артуымен; құрылыс индустриясы кәсіпорындарында (40,2 %) – асбесттен тұратын материалдарды және цемент өндірісінде газ, шаң сорушы қазіргі заманғы құралдар мен әдістердің қолданылмауымен негізделеді. Қазіргі тазартқыш құралдарының қайта жөнделуі мен құрылысына қаражаттардың жеткіліксіз болуынан, бұл аталған жағдайлар өндірісітің өзге де салаларына тән. Облыста ауыр металл және оның қосындылары түріндегі, тарихи қоқыстардың үлкен көлемі жинақталған. Сонымен қатар, Сырдарияның шекаралас суларының ластану проблемасы бар. Сондай-ақ, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер көлемінен табиғатты қорғау шараларына бөлінетін бюджет қаражыларының жеткіліксіздігі және тиімсіздігі мәселесі, бірқатар жылдар ішінде өзекті болып қалмақ, сонымен қатар төлем алу әрқашан ынталандырушы шара бола бермейді.

Облыстың әлеуметтік саласының жағдайы тұрғындардың табиғи өсімінің жоғарғы қарқынындағы, ауылдық тұрғындардың басым келуімен, қолайлы демографиялық жағдайлармен сипатталынады. Өз кезегінде, соңғы жағдай облыс тұрғындарының өмірінің салыстырмалы жоғары емес дәрежесін анықтайды, өйткені ауылдық жерлердегі табыс (мақта шаруашылығынан басқа) дәстүрлі түрде, қала тұрғындардың өмір деңгейінен төмен. Облыста ауылдық тұрғындардың қалаға ауысуы жалғасуы, бірақ қалада ауылдық жерлерден келгендердің табысы төменгі деңгейде қалып, осы себептен орташа өмір деңгейі өзгеріссіз қалуда. Облыстың өзге де әлеуметтік мәселелер: кәсіби білім беру мекемелерінде оқытушылардың жеткіліксіз болуы; медициналық персоналдың біліктілік деңгейлерінің жеткіліксіздігі және медициналық мекемелердің құралдармен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі; сәбилер өлімі көрсеткішінің өсуі; әсіресе Шымкент қаласында әлеуметтік салада бюджет қаражыларын қолданудың тиімділігінің төмендігі.

Облыс инфрақұрылымы көрсетілетін қызмет түрлері бойынша және аумақтық бөліністе шекте бірқалыпсыз және жеткіліксіз дамыған.

Көлік инфрақұрылымы (көліктер мен жолдардың барлық түрлері) саласы, тұрғындарды газбен, ауыз сумен, жылу және электроэнергиясымен қамтамасыз ету салалары қарқынды дамуды қажет етеді.

Облыстың тарихы қалыптасып орналасуы, аймақтық диспропорциялармен, бір аудандарда еңбектің басым келуі мен басқаларының депрессиялы болуымен көрінетін бірқатар мәселерді туындатады.