ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей
Студенттің өзіндік жұмысы
жүктеу/скачать 1.17 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Курс бойынша бақылау сұрақтары
- 6 тәжірибелік сабақ Тақырып
- 1 Тәжірибе сабағы
4 Студенттің өзіндік жұмысы 4.1 Студенттің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың методикалық ұсыныстар. Жұмысқа кіріспес бұрын, жұмыстың мақсатын және оның мәнін, не істеу керектігін мұқият оқу, оны безендіру, ұсынылған әдебиет бойынша теориялық материалын оқу. Тапсырмаларды орындау, жұмыстың барысын сипаттау және сәйкесінше қорытынды жасау.Жұмыстың соңында бақылау сұрақтарына жауап беру. Тәжірибелік сабақтар студенттің жұмыс дәптерінде жазылады: -кіріспе (жұмыс мақсаты, жабдықтар және материалдар, зерттелетін обьекьтілер); -жұмыс барысы; -қорытынды (мәліметтер); -бақылау сұрақтарына және тапсырмаларына жауаптар және қорытынды Бағалауда ойы, ақпараттылығы ескеріледі. Студенттер СӨЖ орындауда берілген пән бойынша кітапханаға барып,әдебиетпен жұмыс істеу қажет. Студенттің өзіндік жұмысының қорытындысы жазбаша тапсырылады және сабақтарда талқылануы мүмкін.. Студенттердің СӨЖ –дерін бағалау сабақ барысында бақылау сұрақтарға жауаптары толық және барлық өздік жұмыстардың бары ескеріледі.
Курс бойынша бақылау сұрақтары:
4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и т.д 1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991 2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976 3. Джалилов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы студентов.А.,1989 4. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных, М., «Колос», 1970 5. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в сельскохозяйственных вузах, М., 1985 6. Бегимбаев К. Н., Нургазы К. Ш. Методика научных исследований, А. 2006. Курс бойынша бақылау сұрақтары: 4.3 Список учебно – методических пособий, методических указаний, книг и т.д 1. Викторов П.И. Методика и организация зоотехнических опытов, М., ВО «Агропромиздат», 1991 2. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве, М. «Колос», 1976 3. Джалилов А.Х. Основы учебно-исследовательской работы студентов.А.,1989 4. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных, М., «Колос», 1970 5. Трифонова М.Ф. Основы организации научных исследований в сельскохозяйственных вузах, М., 1985 6. Бегимбаев К. Н., Нургазы К. Ш. Методика научных исследований, А. 2006. № 6 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Танаптық тәжірибеден алынған өнім мәліметтерін алғашқы өңдеу» Сабақтың мақсаты – Танаптық тәжірибеден алынған өнім мәлімет- терін алғашқы өңдеуді және өнім кестесін құруды үйрету Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары: 79
1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1. Түрлі түсті слайдтар. Танаптық тәжірибеден алынған мәліметтерге агрономиялық баға беріп, әдестемені және танаптық тәжірибені жүргізу ережесін талдап, барлық жазылған жазуларды (күнделік, журнал, түсіп қалған сандарды орына келтірген соң) тексергеннен соң, эксперименттердегі деректерді өңдеуге кіріседі: 1. Мөлдектегі өнімді гектарынан центермен алынған өнімге айландыру. 2. Өнімді стандатты ығалдылыққа келтіру. 3. Дақыл дәнінің тазалығын 100% тазалыққа айландырып, орташа өнім мен қосымша өнімді есептеу. Бұл өңдеу кезеңі өнім кестесін жасаумен аяқталады (1-кесте). Өнім кестесін жасау. Қойылған кез-келген тәжірибеде алғашқы өңдеуді мөлдектегі өнімді 1 га цетнермен алынған өнімге айналдырудан бастайды. Бұл есептеуге мынандай деректер қажет: мөлдектің есеп жүргізілген көлемі және одан жиналған өнім. Өнімді стандартты ылғалдылыққа және таза дәнге аудару да алғашқы өңдеуге жатады. Алынған өнімді алғашқы өңдеуге кірісейік. Өнім кестесіне мөлдектердегі өнімдерді түсіру керек. Өнім кестесін жасағанда сандар үш таңбалы болу керек екенін ескеру керек. 1-кесте. Өнімді алғашқы өңдеу кестесі Тәжіри бе танап- тары Қайта- лаудағы өнім, ц/га Ылғал- дылғы, % 14% ыл- ғалды- лыққа аудару коэфф. Ылғал- дылығы 14% өнім, ц/га Дәннің таза- лығы 100% 14% ылғал- дылық,100% тазал. лықта, ц/га Орташа өнім, ц/га Бақылау нұсқадан айырма- шылығы а б в г д=б·г е ж=е · д/100 З=∑ж/4 ц/га % А( St) 4,0 4,2 4,3 4,0 20,1 20,3 20,6 20,3 0,926 0,927 0,923 0,927 3,71 3,89 3,92 3,72 97,6 98,0 98,0 97,6 3,62 3,81 3,89 3,63 ∑ж=14,96 3,7 - 100 В 7,8 8,1 8,1 7,3 18,9 19,1 18,7 18,9 0,943 0,941 0,945 0,943 7,35 7,62 7,65 6,88 97,3 97,5 96,5 96,5 7,5 7,42 7,38 6,63 ∑ж=28,58 7,4
3,7 100
80 С 9,1 10,2 9,7 8,9 19,8 19,6 18,5 19,7 0,933 0,935 0,936 0,934 8,49 9,54 9,09 8,33 97,7 97,8 96,9 97,6 8,30 9,33 8,90 8,13 ∑ж=34,66 8,7
5,0 135
Д 6,1 9,7 8,3 9,5 20,1 19,9 19,5 19,6 0,929 0,931 0,936 0,936 5,66 9,03 7,82 8,89 97,6 97,8 97,6 98,0 5,52 8,83 7,63 8,71 ∑ж=30,69 7,8
7,8 110
Нұсқа бойыша орташаны сәйкес кез келген қосындыны қайталау санына бөледі. Барлық өнімді (Х) мөлдектің жалпы санына бөлгенде, ол нұсқалар (l) мен қайталау (п) санының көбейтіндісі, бүкіл тәжірибе бойынша орташа өнім (х0) болады. х0 = Х : (1) · (п) = 110,52 : 12 = 6,9 ц/га (1 - нұсқалар, п - қайталау саны). Алғашқы өңдеуді аяқтаған соң дисперсиялық талдау үшін өнім кестесін құрастырады. 2-кесте. Өнім кестесі Тәжірибе нұсқалары Мөлдектердегі өнім, ц/га Қосын- дысы, Х Орташа өнім, х 1 2 3 4 Тыңайтқышсыз 3,62 3,81 3,89 3,63 14,93 3,7 Көң 40 т 8,30 9,33 8,90 8,13 34,66 8,7 Р К 7,35 7,62 7,65 6,88 29,50 7,4 Р К 5,66 9,03 7,82 8,89 31,40 7,8 Қосындысы 24,93 29,79 28,17 27,53 110,52 х= 6,90 Бақылау сұрақтар: 1. Өнімді алғашқы өңдеуге не жатады? 2. кг алынған өнімді гектардан алынған өнімге қалай аударады? 3. Өнім кестесін қалай жасайды? 4. Тәжірибе бойынша орташа өнім қалай анықталады? № 7 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Өнім кестесінен түсіп қалған мәліметтерді орнына келтіру» Сабақтың мақсаты – Бақылау кезінде түсіп қалған міліметтерді орны- на келтіруді үйрету. Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары: 81 1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1. Түрлі түсті слайдтар Тәжірибе жұмысында бір немесе бірнеше мөлдектердің өнім туралы мәліметтері есептен шығып қалған жағдайлар кездеседі. Есепке кірмеген мөлдектің есептелген өнімі, зерттеуге алынған фактордың сондай эффек- тілігін анықтау үшін, осы нұсқалардың отраша өнімімен салыстыру керек. Өнім айырмашылығы мәлімет түсіп қалған нұсқаның орташа эффектісі болып саналады, бұл мөлдектің түсіп қалған мәліметін теориялық есептеу болады. Есептеудің ретімен танысайық: 1) Мәлімет түсіп қалған нұсқаның қалған үш қайталануының орташа өнімін есептейміз. Ол мынаған тең х = 1380 : 3 = 460. 2) Мөлдектері түгел нұсқа үшін үшінші қайталау бойынша қосындысын РА + В екіге бөлеміз (205 + 375) : 2 = 290. 3) Тәжірибе бойынша орташа өнім (924 + 819 + 454) : 6 =366,2 1-кесте. Тәжірибедегі бір мәлімет түсіп қалған кесте Тәжірибе нұсқасы Қайталау бойынша өнім, ц/га Х Х Х 1 2 3 4 А 362 311 205 165 1043 - Б 550 489 А 341 1380 460 В 562 508 375 289 1734 - РА+В 924 819 580 454 2197 366,2 ХРА+В 462 409 290 227 РА+Б+В 1474 1308 580 795 Х=4157 4) Мәлімет түсіп қалған нұсқаның орташа эффектісі мынадай 460- 366,2=93,8. Егер екінші нүсқаның үшінші қайталауындағы мөлдектен дұрыс өнім алынған болса, ол мөлшерлеп алғанда осы қайталаудың басқа вариант- тарының орташа өнімінен 93,8 цетнерге артық болар еді. 5) 290 + 93,8 = 383,8 немесе 384,0 ц/га. Егер тәжірибеде бірнеше мөлдектердің мәліметтері түсіп қалса, оларды осы сияқты мүмкіндік мәнін салыстырмалы көрсеткіштер құру арқылы есептейді. Тәжірибеде бір мәлімет жоғалғанда ағылшын ғалымы Дж. У.Снедекор мынадай формуланы ұсынды: А = l ·V+ п · Р - Х : (l - 1)(п- 1); l - нұсқалар саны; п - қайталау саны; V - мәлімет түсіп қалған нұсқаның қосындысы; 82
Р - мәлімет түсіп қалған қайталаудың қосындысы; Х - жалпы қосынды. Бақылау сұрақтар: 1. Өнім кестесінен түсіп қалған мәліметтерді қалай орнына келтіреді? 2. Ағылшын ғалымы Дж. У.Снедокор қандай формуланы ұсынды? № 8 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Іріктеу әдісі. Жиынтық және іріктеу» Сабақтың мақсаты – Іріктеу әдісімен таныстырып, жиынтыққа сипат- тама беруді үйрету. Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары: 1.Үлгілер: Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1. Түрлі түсті слайдтар, үлестіріліп берілетін материалдар Агрономияда зерттелетін нысаналардың кешенділігіне байланысты, жалпы ғылыми-зерттеуде қабылданған тәсілдер - бақылау мен эксперимент қолданылады, олар ерекшеліктеріне қарай белгілі әдістемемен жүргізіледі. Бақылау кезінде агрономиядағы зерттеу нысаналардың көлемділігіне байланысты зерттеудегі топтарды түгелдей бақылау мүмкін емес. Сондық- тан, агрономияда барлық зерттелетін жиынтыққа қорытынды жасайтын зерттеу әдісін іріктеу әдісі дейді (22-сурет). Іріктеу әдісі агрономиядағы бүтіл эксперименттік жұмыстардың - тәжірибенің, танаптық және зертханалық, бақылау мен есептеулердің негізі болып есептеледі. Зерттеуге алынған барлық нысаналардың тобын – жиын- тық немесе бас жиынтық деп атайды да, ал нысананың тексеруге түскен учаскесін, зерттеу-іріктелген жиынтық немесе іріктеу дейді. Іріктеудегі элементтер санын бақылаудың көлемі деп, оны -мен белгілейді. Мысалы: іріктеудің ерекше түрі танаптық тәжірибе. Оның нұсқалары – l = 6, қайталау саны – п = 4 болғанда, бақылаудың көлемі, І-қайталау 4 1 5 3 6 2 83
ІІ-қайталау 5 2 4 6 1 3 ІІІ-қайталау 1 3
2 5 4 ІV-қайталау 6 4 1 3 2 5 22-сурет. Танаптық тәжірибенің нобайлық жоспары: 1,2,3,4,5,6 –нұсқалар; І, ІІ, ІІІ, ІV - қайталаулар; Мөлдектер ені – 5 м, ұзындығы – 50 м; Мөлдектің жалпы көлемі – 5 · 50 250 м2; Мөлдектің есепке алынатын көлемі - 4,2 · 42 176 м2. яғни мөлдек саны = l · n = 6· 4 = 24 болады. 24 мөлдектің жалпы (5·50=250 м2) көлемінің ішінен тек есепке алынатын учаскесінің көлемі анықталынады 4,2·42 176 м2. 15-суретте көрсетілген мөлдектің қорғаныш алқаптарын · 42 176 м2) бас жиынтық болады. Тәжірибе нобайлары рендомизді тәсілмен орналасқан. Іріктеу негізінде алынған нәтижелер жоғары сенімділікті көрсетуі қажет. Жоғары сенімділікті іріктеуге алынатын көлем мөлшері зерттелетін ныса- налар, яғни бас жиынтық үшін репрезентативті болғанда ғана көрсетеді. Репрезентативтілікке таңдаудың кездейсоқ болуымен ғана әрбір жиынтық нысананың іріктеуге тең түсетін мүмкіндігін қамтамасыз етумен, іріктеудің 84
көлемі жеткілікті және зерттелетін жиынтықтың шегін дұрыс анықтаумен жетуге болады. Бас жиынтықты сипаттау үшін іріктеу жиынтығының көлемін анық- тайды. Ол үшін есепке алынатын мөлдек көлемінің ішінен бірнеше шаршы метрден іріктеу белгілінеді. Іріктеу көлемі бас жиынтық көлеміне байла- нысты кіші және үлкен іріктеу болды. Іріктеу көлемі N < 30 болғанда кіші іріктеу, ал іріктеу көлемі N 60 болғанда үлкен іріктеу болады. Агрономиялық зерттеу жұмысында бақылау тек үлкен іріктеумен жүргізіледі. Іріктеудің репрезентативтілік көрсеткіші ретінде, әдетте іріктеу орташа- сының нақты орташаға пайызбен көрсетілген қатынасын пайдаланады. Бұл қатынас 100-ға жақындаған сайын, сұрыптау (іріктеу) репрезентативті болады. Ауылшаруашылығы зерттеулері үшін репрезентативтіліктің шекарасын 5, яғни 95-100-ға дейін жақсы репрезентативтілік деп, 10, яғни 90- 110-ға дейін қанағаттанарлық репрезентативтілік деп есептеуге болады. Сұрыптаудың репрезентативтілігі 10-дан асып кеткенде, жеткіліксіз репрезентативті болады. Бұл жағдайда жиынтықтың орташа зерттеуі өте бұрмаланған деп есептеледі. Бұрмалаған қателік көптеген агрономиялық зерттеулерге тән, оны зерттеуші өзіне қажетті үлгілерді таңдамай, барлық объектілер үшін іріктеуге түсудің тең мүмкіндігін қамтамасыз еткенде ғана жоюға болады. Іріктеу элементтерінің - (топырақ үлгісі, өсімдік, арамшөптерді есепке алатын учаске, т.б.) толық кездейсоқтылығын қамтамасыз ету өте қиын. Сондықтанда зерттеудің ең басында жүйелі қателік жібермеу мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей үлгі алуды қарастыру қажет. Іріктеп зерттеу әдісінің көрнектілігіне, бақылау бірлігін кездейсоқ алумен жетеді. Кездейсоқ іріктеуде репрезентативтіліктің қателігі мен іріктеудің көлемі арасында байланыс бар, ол мына қателікпен көрсетіледі: sx = s/n, Мұндағы: s - зерттелетін объектінің өзгергіштігін сипаттайтын стан- дартты ауытқу. Егер стандартты ауытқудың мәні бірге тең десек (S=1,0), п-нің мәні 1- ден 4-ке дейін көбейсе, репрезентативтіліктің қателігі екіге кемитінін көруге болады, п 1-ден 16-ға дейін болса 10 есеге, ал 1-ден 100-ге дейін болса, алғашқыға қарағанда 10 ретке азаяды. Зерттеуші зерттелетін жиынтықтың шекарасын анықтау, репрезентатив- тілікті және іріктеудің жеткілікті мөлшерін қамтамасыз етуі үшін, іріктеп зерттеудің жалпы қағидаларын анық белгілеп және оны орындауы тиісті. Осыдан кейін іріктеп зерттеуді ұйымдастыру мен зерттелетін белгілірді бақылаудан алынған мәліметтерін статистикалық өңдеудің практикалық мүмкіндігін қарастырады. 85
Бақылау сұрақтар: 1. Іріктеу деген не? 2. Іріктеудің көлемі қандай болады? 3. Жалпы жиынтық немесе бас жиынтық дегеніміз не? 4. Іріктеудің репрезентативтілік көрсеткіші деген не? 5. Репрезентативтіліктің қателігі мен іріктеу көлемі арасындағы бай- ланыс қандай? № 9 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Сандық құбылмалылықтардың зерттелетін бақылау мәнінің сенімді интервалын анықтау» Сабақтың мақсаты – Сандық құбылмалылықтардың зерттелетін бақы- лау мәнінің сенімді интервалын анықтауды үйрету. Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары: 1.Үлгілер: 2.Түрлі түсті плакаттар слайдтар. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 1. Түрлі түсті слайдтар. Көптеген зерттеулер көбінесе кең цифрлі материалдардан басталады. Оларды жүйеге келтіру мен кесте және график түрінде беру жеңілдік туғызады. Сандық өзгергіштіктердің белгілеріне - кг, дана, пайыз, см және т.с.с. бірліктерімен сипатталатын көрсеткіштер жатады ( өнім, кг; дәннің, сабақтың саны, данамен; биіктігі, см; белоктың құрамы, % және т.с.с.). Агрономиядағы нысаналардың сандық белгілерінің өзгергіштігін зерт- тегенде жалпы жиынтықты (айталық көлемі 4м х 20 м мөлдектің ішіндегі өсімдіктің санын) есепке алу мүмкін емес. Сондықтан, жалпы жиынтықтың ішінен, оны толық сиппаттайтындай етіп, іріктелу жүргізіледі. Іріктеліп алынған көрсеткіштердің жиынтығын іріктелген жиынтық деп атаймыз және бұл тәсіл - іріктеу тәсілі деп аталады. Мысалы: Есепке алу көлемі 4 м х 20 м мөлдектің ішіндегі күздік бидайдың масақтану кезіндегі орташа биіктігін өлшеп шығу керек, ал мөлдектің ішіндегі барлық бидайдың биіктігін өлшеу мүмкін емес, себебі 1м2 –та 400 өсімдік болса, 80 м2 жерде 32000 өсімдік бар. Егер нұсқалардың санын 5, ал қайталауды 4 рет деп алсақ, онда 20 мөлдектен 640000 өсімдіктің биіктігін өлшеуге тура келер еді. Сондықтан, әр мөлдектен жалпы жиынтықты сипаттайтындай етіп, бірнеше өсімдік іріктеніп алынадыда, сол арқылы жалпы жиынтыққа баға беріледі. Бұл мысалда әрбір жеке бөлік үшін жалпы жиынтық 32000 болса, іріктелген жиынтық тексеруге алынған санға тең. 86
Іріктелген жиынтықтың жалпы жиынтықты қаншалықты дұрыс сипаттайтындығы статистикалық көрсеткіштер арқылы көрсетіледі. Іріктеліп алынған элементтердің саны, оның көлемі болып саналады. Егер іріктеу көлемі 20-30 санынан тұрса, оны кіші іріктеу, ал 30-дан көп болса, үлкен іріктеу деп атайды. Үлкен іріктеу Сандық белгілердің өзгергіштігінің статистикалық көрсеткіштерін анықтауда төменгідей есептеу шараларын қолданамыз: 1.Іріктеуден алынған мәліметтер, Х , Х…Хп- вариациялық қатар. Масақтану кезеңіндегі күздік бидайдың биіктігі (см) жазылған вариа- циялық сандар қатары: 65 64 62 55 70 66 71 66 55 56 65 67 55 60 49 58 58 60 53 63 50 71 63 71 74 72 52 70 73 53 52 77 60 68 62 40 54 67 59 67 72 46 63 67 59 71 80 50 66 67 58 63 65 44 66 68 60 65 66 46 2. Вариациялық қатардағы ең жоғарғы (Хмах) және ең төменгі (Хmіn) сан анықталады және астын сызып белгілейді. 3. Іріктеудің көлеміне байланысты топтар (кластар - К) саны белгілінеді. Класстар саны түбір астындағы іріктеу көлеміне жақын: Іріктеу көлемі ( п ) Топтар (класстар) саны = К 30 …. 60 6 …. 7 60 … 100 7 … 8 100 … жоғары 8 … 15 Біздің мысалда п = 60, сондықтан К = √ п оны 7-8 топқа бөлген тиімді. 4. Варияциялық қатардың аумағы анықталады ( R ) R = Xmax- Xmіn = 80 - 40 = 40 см. 5. Төменгі фомуламен класстық интервал (арақашықтық) - і анық- талады: і = Xmax- Xmіn/ топтар саны= R : К = 40 / 8 =5 см 87 6. Топтардың кіші және үлкен шекаралары анықталады. Әрбір топтың соңғы саны келесі топтың бастапқы санынан өлшеудің дәлдігіне сай дәрежеден төмен болуы керек. Бірінші топтың бастапқы санына бүтін сан алынса, есеп жеңілдейді. Біздің мысалда бастапқы сан 40. Екінші топ 45-тен, үшінші топ - 50-ден басталады т.с.с. Топты интервалға бөлгенде, төмен- дегідей 8 топ шығады. 40-44 50-54 60-64 70-74 45-49 55-59 65-69 75-79 7. Топтың отраша мәнін (ХV), әрбір кластың төменгі шекарасына топ интервалының жарты мәнін қосу арқылы табады. 8. Әрбір кластағы белгілердің кездесу жиілігін (f) топ итервалына тура келетін бастапқы мәліметтерді (Х) теру арқылы анықтайды. Уақытты үнемдеу үшін барлық сандар жиынтығын топтық сандарын іздемей-ақ, бастапқы мәліметтердің қатарынан алып, керекті кластарға белгілеп отырған тиімді. Бұл жағдайда, конверт әдісін пайдалану қолайлы. Алғашқы төрт санды нүктемен, ал қалғандары сызықшамен белгіленеді. 1-кестеге топтардың шекарасы, кластардың орташа мәні, белгілердің кездесу жиілігі толтырылады. Бегілірдің кездесу жиілігінің дұрыстығын олардың қосындысы (f) арқылы анықтайды. 1-кесте. Қосымша есептер мен кездесу жиілігін топтау Топ- тар Кездесу жиілігі, f Топтың орташа мәні, Хv f • Хv
Хv2 f • Хv2
40-44 2 42,5 85 1806,2 3612,4 45-49 3 47,5 142,5 2256,2 66768,6 50-54 7 52,5 367,5 2756,2 19293,4 55-59 8 57,5 460,0 3306,2 26449,6 60-64 11 62,5 687,5 3906,2 42968,2 65-69 17 65,7 1147,5 4556,2 77455,4 70-74 10 72,5 725,0 5256,2 52562,0 75-80 2 77,5 155,0 6006,2 12012,4 f =n =60 (f·Хv)=3770 (f·Хv2) =241222 Бұл қосынды іріктеу көлеміне (п) тең болуы керек. Кестедегі соңғы үш қатар вариациялық қатардың негізгі статистикалық сипаттамасын есептеу үшін керек. 88 9. Іріктеудегі сандық өзгергіштіктің негізгі статистикалық көрсеткіштерін есептеуге кірісеміз. Өлшеудің орташа арифметикалық мәнін табамыз, х х = E (f ·Хv) : п = 3770,0 60 = 62,83 см Корректорлау факторы, С С = (f · Хv)2 : п = 3770,02 : 60 = 236881,7 Дисперсия (шашырауы), S2 S2= (f · Хv)2-С :п-1= (241122-236891,7) : 59 = 71,9 Орташа квадраттық ауытқу, s s = √s2 = 71,9 = 8,48 см Вариациялық коэффициент, V,% V= (s : x) ·100 = (8,48 :62,83) · 100 = 13,5% Іріктеу ортасының абсолюттік қателігі, Sх Sх = S : п = 8,48 : 60 = 1,09 Іріктеу ортасының салыстымалы қателігі, Sх% sх% = (s : x) · 100 = (1,09 : 62,83) · 100= 1,7% Сенімді интевалдар x t · Sх мұндағы: х - өлшеудің оташа арифметикалық мәні t - Стьюдент китерийінің мәні қосымша деректегі кестеден еркіндік дәрежелерінің санына (п-1) байланысты алады. sх - іріктеу ортасының абслюттік қателігі. Біздің мысалда 5 % мәндік деңгейдегі сенімді интервал: x t05 · Sх = 62,83 + 2,01 ·1,09 = 62,83 + 2,19 (60,04 ч65,02) 1% - мәнді деңгейдегі сенімді интервал: x t01 · Sх = 62,83 + 2,68 · 1,090 = 62,83+ 2,92 (59,91ч65,75) аралығында. Бақылау сұрақтар: 1. Вариациялық қатар деген не? 2. Сандық белгілердің негізгі статистикалық көрсеткіштері. 3. Дисперсия нені көрсетеді? 4. Орташа квадраттық ауытқу нені көрсетеді? 5. Вариациялық коэффициент нені көрсетеді? 6. Іріктеу ортасының абсолюттік қателігі қалай анықталады? 7. 5% және 1% - мәнді деңгейдегі сенімді интервал қалай есептеледі? № 10 тәжірибелік сабақ Тақырып: «Сапалы құбылмалылықтардың зерттелетін бақылау мәнінің сенімді интервалын анықтау» Сабақтың мақсаты – Сапалы құбылмалылықтардың зерттелетін бақы- лау мәнінің сенімді интервалын анықтауды үйрету: Сабаққа арналған материалдар мен оқу нұсқаулары: 89 1.Үлгілер: 2.Түрлі түсті плакаттар слайдтар. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: 2. Түрлі түсті слайдтар. Биологиялық және агрономиялық зерттеулерде белгілердің сапа белгі- лерінің өзгергіштігімен (атрибутивті) жиі кездесеміз: тұқымның және жеміс- тің пішіні; түр-түсі, гибридтердің бөлінуі, т.б. Сапа белгілерінің өзгергіштігінің ең көп кездесетін түрі баламалы (альтернативті) біреуі ғана - белгілер бар немесе жоқ. Мысалы: ауыру және сау өсіміктер, қылтанақты және қылтанақсыз масақтар т.б. Сапа белгілерінің өзгергіштігінің негізгі статистикалық көрсеткіштері: белгілердің үлесі; өзгергіштік көрсеткіші; вариациялық коэффициент және іріктелген үлестердің қатесі. Белгілердің үлесі - жекелеген белгілер санының (п1, п2,… пп) жалпы белгілер санына (N) қатынасы. Белгілер үлесі P әрпімен белгіленіп (р1, р1, … рп) 1-дің бөліктерімен немесе пайызбен есептеледі. Бірінші жағдайда барлық үлестің қосындысы 1-ге тең, ал екінші жағдайда 100% -ке тең. Егер: k = 2 болса,онда Р п : ; q = 1-р егер k > 2 болса, онда р1 п1 : ; р2 = п2 : N; … рk= nk : N; Баламалы (екі мүмкіндікті, альтернативті) өзгергіштікте бір белгінің үлесі р , екінші белгіің үлесі q әріптерімен белгіленеді. p q = 1 немесе p q = 100% q = 1 - p немесе q= 100% - p Сапа белгілерінің көрсеткіші (S) белгілерінің бір-біріне қатысты ауытқуын сыйпаттайды. ер k = 2 болса, онда S = p · q мұнда р , р , … р - белгілердің үлесі; k - белгілердің саны Егер белгідер саны екіден көп болса (k>2), өзгергіштік көрсеткішін логарифм арқылы тапқан ыңғайлы: lgS= lgр1+ lgр2+ lgр3+… lgрk : k баламалы өзгергіштікте: s = р · q ; Мысалы: р=1,0 және q=0,90 болса, = p·`q = 0,10· 0,90 = 0,30 немесе 30% р мен q арақатынасына байланысты S=0 ден 0,5-ке дейін. Сапа белгілерінің вариациялық коэффициенті (Vp)- пайыз есебімен көрсетілген, өзгергіштіктің нақты көрсеткіші. Vp =S : Smax · 100 Вариациялық коэффициент зерттелетін белгілердің өзгергіштік дәреже- сін сипаттайды және әртүрлі жиынтықтардың тегістігін салыстырмалы бағалау үшін кеңінен қолданылады. Варияциялық коэффициенттің ең жоғарғы көрсеткіші Vp = 100%. S=Smax болғанда байқалады. 90
Іріктелген үлестердің қатесі Sp - іріктелген жиынтықтың белгілер үлесінің ( р ) жалпы жиынтықтан ( Р ) ауытқуын көрсетеді. sp = s : N = N / q х p Мұнда s - сапа белгілерінің өзгергіштік көрсеткіші. N - іріктеу көлемі Альтернативті өзгергіштікте s = p·q Sp = q x p : п р sp интервалында р (немесе q ) кездесу мүмкіндігі 68% р 2sp итервалында - 95 % және р 3Sp итервалында - 99 % (іріктеу үлесінің үштік қателігіне сыяды). Мысалы: бидайдың 500 өсімдігін зерттегенде, оның 50 өсімдігі фузариозбен зақымдалған. Жалпы (бас) жиынтықта зақымдалған өсімдік үлесінің 95% және 99%-ды сенімді интервалын анықтау керек. Шешімі: Алтернативті (сапалы) өзгергіштіктердегі мәліметтерді екі топқа бөледі. Бірінші топ – сапалы өзгергіштік белгісі бар өсімдік, яғни фузариозбен зақымдалған (біздің мысалымызда п= 50), Екінші топ – фузариозбен зақымдалмаған сау, яғни белгі жоқ өсімдік п2 = п - п1 = 500-50 = 450. 1. Жалпы зерттеу көлемі N= 500 1 деп қабылдаймыз. Зерттелген көлемнің ішінде ауруға шалдыққан өсімдік n = 50. 2. Зерттеу көлемінде 2 өзгергіштік бар. Сондықтан К=2. Бұндай жағдайда сапалы өзгергіштіктің үлесі p=п/N 3. p-ауруға шалдыққан өсімдіктер үлесі, p= п/N = 50/ 500 =0,1 q- ауруға шалдықпаған өсімдіктер үлесі, q=1-p=1-0,1=0,9 Өзергіштік көрсеткіші: S = p· q = 0,1 · 0,9 = 0,3 Вариациялық коэффициенті Vp= S/ Smax·100; Зерттеу көлемінде К=2 болған жағдайда Smax = 0,5 және 50% К=3 болған жағдайда Smax = 0,33 немесе 33% К=4 болған жағдайда Smax = 0,25 немесе 25% Бұл мысалда К=2 болғандықтан Smax = 0,5 және 50% Сондықтан вариация коэфициенті, Vp = 0,3/0,5 · 100= 60% Үлестің қатесі Sp= S/N; Sp= 0,3/22,3 = 0,013; Сапалы өзгергіштік үлесінің 95%-дық сенімді интервалы x= t0,5 ∙ Sp. t0,5 зерттеу көлеміне байланысты оқулықта екінші қосымша кестеден табылады, ол (N-1) шамасы бойынша t =2,09. р= 2,09 · Sp; 0,1 2,09 · 0,013; 0,1 0,027; 0,1 0,03, олай болатын болса сапалы өзгергіштік үлесі-p 0,7-ден 0,13-ке дейін, я болмаса 7%-дан 13%-ға дейін ауытқиды. Сонымен, зерттеу көлемінде (N=500) сапалы өзгергіштікке ұшыраған зерттеу көлемі (n=50) 95%-дық интервалдағы ауытқу мүмкіндігі 7% тен 13%- ға дейінгі аралықта жатыр. 91
Қорытынды: Жүргізілген бақылау мәліметерінің статистикалық көрсет- кіштері бойынша, ол қалыпты өзгергіштіктің шамасында екендігі анықта- лынды, яғни жүргізілген бақылау дәлелді (Sp= 1,3%). Бақылау сұрақтары: 1. Сапа белгілерінің өзгергіштігіне не жатады? 2. Сапа белгілерінің өзгергіштігінің ең көп кездесетін түрі. 3. Сапа белгілерінің өзгергіштігінің статистикалық көрсеткіштері.
№ 1 Тәжірибе сабағы жүктеу/скачать 1.17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||