ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

Суару жүйесі жобасынының барлық техникалық-экономикалық көрсеткіштері суарылатын 1 гектар жер үшін анықталады.

Жобалар жасағанда есептелген су мөлшерінің мынадай но-менклатурасы қолданылады:—(Энорм. ; ен, кем—ртіп! тездетіл-ген —Рфорс.і

Шаруашылық аралық суару жүйесінің каналдары, шаруашы-лық және шаруашылық ішіндегі танаптарға үздіксіз су тарататын

169
Траншеялық схеманы құмды және қоспа топырақты жерлерде қолданады; периметрлік схеманы — экрандарды канал баурайла-рына жасағанда барлық топырақтарда қолдануға болады; қый-ыстырылған схеманы каналдың баурайын толқынмен шайып кету қаупы туатын үлкен каналдарда қолданады.

Балшықтан, саздан, бентонитті балшықтан жасалатын төсе-мелер канал арнасы құмдақ, құмды, қиыршық тасты және басқа Да су сіңіруі төсеменің су сіңіруінен жоғары топырақты жерлерден өткенде қолданылады. Бұл төсемелер каналды қаптайтын және жергілікті топырақтан жасалған қорғау қабатымен жабылған жасырың экрандар түрінде жасалады.

Құрылыс жүргізілетін жерде табиғи тастар болған жағдайда каналдың түбіне және баурайларына өлшемі 15...30 см жұмыр тас төсейді. Бұндай жұмыр тас төсеме фильтрация шығынын 2...3 есе кемітіп, одан ағатын судың жылдамдығын 3,25 м/с-ге дейін жеткізуге болады.

6.5. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу

Каналдарға қойылатын талаптар: каналдардың көлденең қи-масымен баурай көрінісі танаптарға жобадағы суды үздіксіз жі-беріп тұруды қамтамасыз етумен бірге арнаның сумен шайыльга кетпеуін және тосаптанбауын, фильтрация шығынының аз болуын, канал қүрылысына машиналар мен жабдықтарды толығынан қол-дануды қамтамасыз етуі керек. Үлкен каналдағы судың деңгейі кіші каналдағы судың деңгейінен жоғарырақ, ал жерді беткейлеп суарғанда уақытша тілінетін қүлақ арықтардағы судың деңгейі суарылатЫн танаптың бетінен жоғары болуы керек.

қалыпты — әдеттегі жағдайда жұмыс істейтін каналдардың гидравликалық элементтерін анықтау үшін;

Оқтын-оқтын жүмыс істейтін шаруашылық ішіндегі тарат-қыштар және учаскелік таратқыштар оған жіберілетін. судың қа-лыпты және минимальды мөлшеріне есептеледі.

Суару каналдарын жобалағанда төмендегі мәселелерді шешу керек:

184

каналдың ені (в) және баурай қатынасы судың қалыпты

: мелшерін еткізуге есептелген болса, онда ен. көп (С^так ) және ең кем су мөлшерін өткізу үшін (С^Ғп ) каналдағы судың тереңдігі қанша болу керек екендігін анықтайды;

сумен шаймайтын мүмкін болған жылдамдық (У_доп ) бел-

гілі болғанда судың есептелген максималды брутто мөлшерін жі-
беру үшін керек болатын каналдың мүмкін болған еңісін анық-
тайды (і_дог1); . .

• 
  еңісі (і) және келденең қимасы белплі каналдар арқылы
  жіберілетін судың мөлшерін анықтайды;
  
• 
  қимасы трапецияға үқсас каналдарды есептегенде қимасы-
  ньщ біркелкі болғандағы формулалары қолданылады;
  
• 
  қимасы призмаға ұқсас каналдарда су қимылы біркелкі
  болмаған жағдайда және деңгейінің әр түрлі тіректер қойылуы
  арқасында көтерілетін және төмендейтін жерлері үшін каналды
  гидравликалық есептеу су қимылының біркелкі болмағандығы
  формулалары арқылы жіберіледі.
  

Қаналдың гидравликалық элементтері туралы анықтамалар болмаған жағдайда судың арнаны шаймайтын жылдамдығын ша-мамен С. А. Гиршканың формуласы аркылы анықтауға болады:

бүнда: К— 28 таблица арқылы алынатын коэффициент;

каналмен ағатын судын. жылдамдығы тосаптарды түндырмай, Іумен бірге танаптарға жеткізе алатындай болуы керек, оның жылдамдығы каналдың тосаптану жылдамдығынан көбірек болуы керек.

Тосаптанбау жылдамдығының шамасы С. X. Абольянцтің фор-муласы арқылы есептеледі:

немесе С. А. Гиршканың формуласын қолданады:

185

_{тГ- А}

бұнда: К— гидравликалық радиус, м;

(3— каналға жіберілетін судын, брутто мөлшері, м³/с;

А— коэффициент, аққан су кұрамындағы тосаптардың барлық фракцияларының гидравликалық ірілігінің орташа (ш) шамасына байланысты (\^<1,5 мм/с болғанда, А = 0,33, ал 1,5...3,5 мм/с бол-ғанда А = 0,44 және чу>3,5 мм/с болғанда А = 0,55 болады).

Суару кездерінде тосаптар ете көп болғанда канал түбіндегі іріленғен фракцияларын суару жүйесіне жібермеу үшін әр түрлі шаралар қолданылады. Солардың ішінде көп тарағандарының бі-рі — гидравликалық шайылатын, немесе механикалық әдіспен та-зартылатын түндырғыштар жасау болып саналады.

Суаруға суды су қоймаларынан алғанда, немесе тазартылғап сумен суарғанда су жылдамдығын 0,2 м/с-ке дейін кемітуге бола-ды.

Қаналдардың көлденең қимасы — арнасы табиғи топырактар-да өтетін суару каналдарының көлденең қимасы трапеция тәрізді, тік бүрышты, парабола және қүрастырылған түрде болады. Де-генмен, шаруашылық жағдайларында келденең кимасы трапеция тәрізді каналдар көбірек жасалады, ал тік бұрыштылар,— тек тас-ты жерлерде қолданылады (28-таблица).

28. «К» шамасы

Топырағы отырып қалатын жерлерде каналдар көбінесе шү-қырларда жасалады.

186

Қимасы трапеция тәрізді каналдардан фильтрацияға су шы-ғыны олардың түбінің енінің (в), су тереңдігінің (һ) және баурай қатьшасы коэффициентінің (ср) ара-қатынастарының қолайлы бол-ған жағдайында өте аз болады және ол төмендегі формула арқы-лы анықталады:

бұнда: К — каналдың бүйіріне капилляр арқылы сіңетін судың мөл-шерін ескеретін, 1,1... 1,4-ке тең коэффициент.

Қималары гидравликалық ете қолайлы каналдар арқмлы су-дың өте көп мөлшерін жіберу мүмкіншілігі туады, немесе

Каналдар өлшемдерін шамалап белгілеу үшін мына байланыс-тылықтар керек болады: каналдағы су тереңдігі Һ^Аі/^СЗ; бұнда: А = 0,7—1,0-ге тен, коэффициент, орта есеппен А=0,85;

бүнда: ф— баурай коэффициенті;

Әдетте <3<1 м³/с болғанда Ь=(1—2) һ-қа тең болып, ал (3 = = 1—3 м³/с болғанда Ь=(1—3) һ-ке тең деп алынып және (^) = 3— 5 м³/с болғанда Ь= (2—6} һ тең деп алынады.

Ал енді (3>1 м³/с болғанда канал түбінің ені стандартталады және төмендегі шараларда қабылданады: 1,0; 1,2; 1,5; 1,8; 2,0; 2,5; 3,0; 3,5; 4,0; 4,5; 5,0; 6,0 метр және т. б.

Ені кец тайыз каналдар сумен шайылып кетпей, оны жасау және пайдалану жағынан терең және ені тар каналдарға қараған-да жақсы болады. Дегенмен, ені кең каналдардың мынадай кем-шіліктері болады: олардағы құрылыстардын, өлшемдері жоғары болып, су ағу жылдамдығы кемиді, оларға арамшөптер тез жайы-лып, фильтрацияға қарсы жасалатын төсемелердің қүны, ені тар және терең каналдармен салыстырғанда көбірек болады.

Қанал баурайы мөлшері топырақтың табиғи баурай бұрышы мөлшерінен кемірек болғаны жөн. Баурай коэффициентінің ең кем

шамасы канал арнасын құрайтын және онын, төселетін топырағы-на, судың тереңдігіне, құрылыс жұмыстарын жүргізу жағдайла-рына байланысты болады (29, 30-таблица).

Қаналдардағы судың деңгейі біртіндеп кіші каналдан үлкен каналға қарай үйлестіріледі. Алдымен уақытша тілінетін құлақ арықтардың басындағы судың белгісі анықталып, олар қүлақ арықтың басындағы жердіц белгісіне 5... 15 см қосқанға тең бола-ды (суару тақтасы мен бороздаларына командалық жағдайда бо-лу үшін). Содан кейін учаскелік таратқыштың бойымен жер беті-нің бойлау көрінісін сызып, онда осы учаскелік таратқыштан су алатын барлық құлақ арықтарға су жіберетін қүлақтар шартты

188

белгілермен көрсетіледі. Әрбір қүлақ-арықтағы судың деңгейі бой-лау көрінісінде нүктелер арқылы белгіленеді және графикалық әдіспен командалық жағынан ен жоғарғы (мәжбүрлейтін) құлақ-арықтарды анықтайды.

Шаруашылық таратқыштардағы судың деңгейлері_ учаскелік таратқыштарға судың деңгейлерімен жоғарыда көрсетілген_ жүйе-лікпен үйлестіріледі, яғни үлкен канал бойымен жер бетінін. бой-лау көрінісі сызылып, онда учаскелік таратқышқа су бөлгіш са-ғалар белгіленеді, содан кейін үлкен каналдағы судың қалыпты деңгейі кіші каналдардағы судың қалыптьг деңгейіне басқару жағдайда болатындай бойлау көрінісіне түсіріледі. Су денгейле-рінің айырмашылығы өте кеп болған жағдайда командалық жағ-дайды үлкен каналдарда тіректер қою арқылы камтамасыз етеді. Барлық белгілер аралық өлшемдері және ен.іс мөлшерлері бойлау керінісінің астындағы тиісті графаларға жазылады. Үлкен тарат-қыштардағы су деңгейлері де осы сияқты үйлестіріледі.

Үлкен каналдың түбімен оның бүйір жағына орналасатын ка-налдардың түбі бір болуы керек, немесе ол азырақ төмендеу болу керек, өйткені осылай болған жағдайда тосаптар үлкен каналда ¹ тоқтап қалмай, сумен бірге танаптарға^жіберіледі.

Қаналдардың айналушылық радиусының ең кем мөлшері фор-мула арқылы анықталады, бірақ ол каналдағы су енінің бес есе шамасынан кем болмауы керек:

м

V— каналдағы судың ағу жылдамдығы, м/с;

Үлкен су жинағыш-ақаба каналдағы судың деңгейі кіші су жиңағыш-ақаба- каналдағы судың деңгейінен кем дегенде 0,05 м төменірек болуы керек.

Қаналдардың конструкциясы. Жоғарыда көрсетілгендей канал-дардың қырын көрінісі трапеция тәрізді болып келеді және бас сағадан танаптарға қарай алыстаған сайын олардың өлшемдері кеми береді. Тік баурайларда трассалатын бас каналдардың бос-қа жүмыс істейтін бөлігімен таратқыштар және ақаба каналдар әдетте шұқырларда жасалады. Қөпшілік таратқыш және уақыт-ша тілінетін қүлақ арықтар жартылай шұқыр-жартылай уйінді топырақтарда жасалады. Каналдар сай-салалармен және еңісі

189

өте аз учаскелермен қилысатын жерлерде үйінді топырақта жа-

салады.

Берманың ені й — —^— -ге тең деп алынады,

бүнда: (1—Н)—бермадан жоғары шүқырдық тереңдігі, бірақ ол 1 метрден кем болмауы керек.

Су шығынының көп болмауын қамтамасыз ету үшін шүқырда жасалатьщ каналдың түбін су сіңіретін жыныстарға жеткізбеу ке-рек.

Жартылай шұқыр-жартылай үйінді топырақтарда жасалатын каналдардың көлденен, қималарының қолайлысы болып жер қазу жұмыстарын жүргізгенде шұқыр көлемі үйілетін екі қашының көлеміне және оған топырақтың отырып қалуына есептелетін 20...30% мөлшерін қосқандағы шамасы саналады. Топырақтың отырып қалу мөлшері 20% шамасында болғанда үлкен каналдар-дың шүқырыньщ тереқдігін (х) мына теңдеу арқылы анықтайды:


Қашының жоғарғы енінің мөлшерін 27 таблицаға сәйкес қа-былдап, ал оның төменгі ені топырақтық су сіңіру мөлшеріне қа-рай 5Н-тан 10Н дейін болады.

Үйілген топырақта жасалатын каналдар шұқырда жасалатын .каналдардан қымбат болады. Бұндай каналдарда үйілген топы-рақты сумен шайып кету жағдайлары кездеседі және оларды жа-сағанда резервтер пайда болудың салдарынан суарылатын жер-дің көлемі азаяды және арамшөптер мен зиянкестердің және ауыл шаруашылық дақылдарынын, аурулары кебеюіне мүмкіндік туа-ды.

Үйілген топырақта ететін каиалдардың ішкі, әсіресе сыртқы баурайы шұқырда жасалатын каналдарға қарағанда, жайпақтау болуы керек. Қашының канал түбінің деңгейіндегі ені балшықты топырақтар үшін — 5Һ, ал қүмдақ топырақтар үшін — Юһ болады, бұнда һ— каналдағы судың тереңдігі.

кейлерде қашылардың табаны кертпештеніп жасалады. Каналдын. тау жағынан ені 2...3 мертлік бермалар мен канавалар жасалады.

Топырақтың шөгу шамасы 2 м. тереңдікке және канал бойы-мен 100 метрге дейін жетіп, кейде көлдер пайда болады. Топырақ-тың кұрылысына қарай оның шегуі оларға су жібергеннен кейін бірнеше күннен, немесе бірнеше жұмадан кейін басталады, және 2...4 жыл ішінде бірте-бірте тоқталады.

Жобалар жасау алдында топырақтың шөгу мүмкіншанықтау керек, ал бұндай мүмкіншілік анықталғаннан кейін оны болдырмайтын шараларды жобалау керек.

Әдетте топырақтың шөгуімен екі әдіспен күреседі: Топырақ бетіне фильтрацияға қарсы төсемелер жасау арқылы алдын ала ескеру, немесе жабық суару жүйесін жасау арқылы ескеру. Сон-дай-ақ топырақтың шегуін қүрылыстарға зиянды аз келтіретін-дей етіп тездетуге болады, ол үшін топырақты алдын-ала дымқыл-дандырады; каналдардың түбін шөккеннен кейін жобадағы мел-шерге келетіндей қылып әдейі жобадағы шөгу мөлшеріне жоғары жасайды; қүры/шстардың іргетастары шөкпейтін топыраққа тіре-леді; құрылыс жүмыстары жүргізілу кезінде топырақ үқыптылық-пен дымқылданады..жә»е<цығыздадад

6.6. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері

Егістіктерді жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жабық түрде жасалатын жүйенің жұмысы жацбырлатқыш машиналардың жүмысымен үйлестірілуі керек.

Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатқыштар ұй-ымдастырушылық, техникалық және т. б. жағдайларға байланыс-ты жұмыс күнінің 20% мөлшерінде жұмыссыз түрып калады.

Каналдардан суды ағызып жіберуді кеміту үшін, жанбырлат-қыш машиналарды сумен үздіксіз және қалыпты қамтамасыз ету үшін, ал кейбір жағдайларда насос станцияларының қуатын және каналдардың қима өлшемдерін кеміту үшін су жинайтын бассейн-дер салынады.

Әдетте бассейндер жер бетінің бедеріне, геологиялық, канал-дарға су тарату және техника-экономикалық жағдайлары колай-лы жерлерде жасалады.

Бассейндерге насостар арқылы жіберілетін түнгі су жиналып, күндіз оны каналдар арқылы жаңбырлатып суару үшін пайдала-нады. Бұндай жағдайда насос станциясы арқылы жіберілетін су-дың мөлшері бас канал арқылы жіберілетін судын. мөлшерінен ^н.с і_м.к есе кем болады. Сондықтан қысым трубопроводтарының

191

диаметрімен насос станцияларының қуаты да бассейндер болма-ғандағыдан сонша есе кем болады.

Бүл жағдайда басты бассейннің аумағы мына формула арқы-лы анықталады:

бұнда: (\— насос станциясы арқылы жіберілетін судың мөлшёрі, л/с;\

іс.о—бассейннен суды суару каналдарына жіберу мерзімі, сағ.; ^н.с— насос станциясының жұмые істеу мерзімі, сағ.;

(Ін.сМо.с)

Ал қалған бассейндердің аумағын жаңбырлатқыш машиналар жүмыс істемеген кездегі оған ағатын судың' аумағына тең деп белгілейді.

жүктеу/скачать 2.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: