ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

«Суармалы егіншілік»

пәнінің

ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

2014

Алғы сөз
I ҚҰРАСТЫРҒАН

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының аға оқытушысы Сагандыков Слям Нығыметжанұлы__________________

«__ » ______ 2014 жыл

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстарының» кафедрасының мәжілісінде.

Хаттама № «__» ______ 2014 жыл,

Хаттама № «__»______ 2014 жыл

Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға ұсынылды

Хаттама№ «__» ________ 2014 жыл
ОӘК төрағасы …………….. Г.К Искакова

4. БАСЫЛЫМ 18.09.2011ж. орнына ЕНГІЗІЛГЕН

МАЗМҰНЫ

1 Глоссарий

2Дәрістер

3Тәжірибелік сабақтар

4Студенттердің өздік жұмыстары

5Оқу-әдістемелік құралдардың тізімі

Суарудың топырақтың физика-химиялық қасиеттеріне тигізетін ықпалы өте күрделі: топырақтың дымқылдығын, температура-сын, жылу сыйымдылығын, механикалық құрамын, борпылдақтылығын, құрылымын, су өткізгіштігін, ылғал сыйымдылығын, топы-рақ бөлшектерінің тіркесу күшін, әр қабатындағы химиялық эле-менттер мен қосындылардың мөлшерін және бөлінуін, жер асты суларының деңгейін, минералдығын өзгертеді.|

Қүрғақ топырақтың жылу сыйымдылығы сумен салыстырғанда бірсыпыра кем болады. Жаздың ыстық айларында су ауа мен топырақтан суығырақ болады. Оған керісінше, жазғытүрым және күзді күндері су ауа мен топырақтан жылы болады. Ал дымқылды топырақ, қүрғақ топырақпен салыстырғанда күндіз жылулықты көбірек сіңіріп, ал тунде ауанын, жер бетіне жақын жатқан қаба-тының ылғалдануының салдарынан жылылықты кемірек таратады. Осыған байланысты жазды күндері дымқылды топырақ қүрғақ топырақпен салыстырғанда суығырақ, ал суық айларда жылырақ болады. Дымқылданған топырақтың белшектерінің тіркесу күші-нің кемуійен бірге, сазды және саздак, топырақтардың беріктілігі кемиді, ал бүған керісінше, дымқылданған қүмды топырақ қатая туседі. Бетіне су жайылған топырақтың түйіртпектері ыдырап, тіпті жойылып та кетеді. Қүрғағаннан кейін сазды топырақтардың бетіне қатты қабықтар пайда болып, оларды мезгілінде қопсыту қажет болады.

Суаруға пайдаланатын судың қүрамында кездесетін асылмалы таспалардың топырақ бетіне шөгілуінің және тереңгі қабатына өтіп кетуінің салдарынан оның механикалық қүрамы өзгереді. Мысалы, Бұхарада ғасырлар бойы жер суарудың салдарынан тас-па топырақтың тереңдігі 3,5...5 метр, ал Хорезмде —7 метрге жеткенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Сөйтіп, бүл аймақтарда жерді ғасырлар бойы суарудың салдарынан жаңадан мәдениетті суару топырағы пайда болған.

Суаруға пайдаланылатын судың бойында ерітілген минералдық және органикалық қоспалар болады. Суаруға пайдаланылатын ыза суының минералдығы жоғары болады да, өзен суларының ми-нералдығы кемірек болады. Топыраққа сумен бірге кіретін азот, калий және фосфор қышқылы ондағы керекті заттардың қорын молайтады.
Сонымен қатар суаруға гайдаланылатын су топырак бойында кездесетін химиялық қоспалірды жақсы еріткіш болып саналады. Сондықтан жеңіл еритін калий, азот және басқа тұздар сумен бірге топырақтың жоғарғы қабатынан төменгі қабатына ауысады. Ал суару нормасының мөлшері ете жоғары болған және топырақ-ты шайып суарғанда олар топырактың өсімдіктердің тамыры ор-наласқан негізгі қабаттарынэн темен етіп кетіп, топырақтың са-пасы төмендейді.- Дегенмен, пайдалы тұздармен бірге зиянды тұз-дары да шайылып кетіп, топырақтың сапасы жақсарады. Кезек-ті суару аралығында су өзінің құрамындағы ерітінді тұздармен бірге топырақтың қыл тутікіері арқылы жоғары кетеріліп була-нады да, ол тұздар топырақтіщ жоғарғы қабатында қалып қояды. Сөйтіп, өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суару жұ-мыстары су мен минералды тұздардың үнемі қозғалыста болуына себебін тигізеді. Осының салдарынан уақ топырақпен түздар тө-менгі қабатқа түсуімен бірге ерітінділерден ажырап, су мен ауа-ны ете аз өткізетін қатты кабат жасайды. Осындай нығыздалғаң лайлы қабат суарылатын жеңіл топырақтардың 120...300 см терең-дігінде, ал ауыр топырақтардың 45... 120 см тереңдігінде кездеседі. Осы қабаттан өсімдік тамырлары төмен өте алмайды және суар-ған кезде топырақтың одан төмен жатқан қабатын дымқылданды-ру қиындап, жоғары жатқан қабатының дымқылдығы мелшерден артып кетеді.

Топырақтың төменгі қабатынан судың қайтуы қамтамасыз етілмеген жағдайда жерді мол суарғанда ыза судың деңгейі көте-ріліп, суармалы жердің батпақтанып кету қаупі туады. Сондай-ақ ыза судың қүрамындағы түздар зиянды болған жағдайда судын жер бетінен көп мөлшерде булануының салдарынан оның жоғар-ғы қабатында тұздар шегіліп, топырақ қайтадан сорланып, ауылшаруашылық дақылдарын есіруге жарамсыз болып қалуы мүмкін.

Жер суару топырақтағы микробиологиялық процестерге паидалы ықпалын тигізеді. Ол анаэробтық микробтардың әрекетін жыл--дамдатып, есімдік калдықтаріьшың минералдануын бәсеңдетеді және қарашіріктердің жиналуьша ықпалын тигізіп, нитрификация-лық процестерді күшейтеді. Деігенмен, дымқылдылығының белгілі мелшерден артып кетуі оның жоғарғы қабаттарында нитраттарды азайтады. Жер суару жауьш құрттарының өсіп-өнуіне қолайлы ықпалын тигізіп, топырақ кұрылысын жақсартады.

Жер суару ауаның жер бетівде жақын жатқан қабатының мик-роклиматына қолайлы ықпалын тигізеді.

Күндіз ол ауаның максималды температурасын кемітіп (0,5 м биіктікте айырмашылығы 6°С жсетеді), ал түнде минималды температураны жоғарылатады (айырмашылығы 3°С). Суық күндері жер суарғанда топырақ пен ауа жылынып, суаруды алдын-ала жүргізгенде 3,5°С дейінгі суық өсімдіктерге зиян келтіре алмайды.

Жер суарғанда ауаның салыстырмалы ылғалдығы жоғарылап (айырмасы 20...50% дейін), топырақ бетінің максималды температурасы кемиді (айырмасы 25%) және оның суарылмаған жермен салыстырғанда кұбылу амплитудасын 1О...15-ке кемітеді.

Әсіресе, микроклиматқа жаңбырлатып суарудың тигізетін ықпалы өте кеп. 7...10 тәулік ішінде ауа мен топырақтың температу-расының айырмашылығы және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы біркелкі болады. Егін қорғау алқабы болған жағдайда жер суарудың микроклиматқа тигізетін ықпалы күшейе түседі.

Кезінде суару арқылы топырақ пен ауаның құрғақтығы ке-мітіліп, топырақтың қүнарлығы жоғарылайды. Осының арқасында мсімдіктер жақсы өсіп-еніп, мол өнім береді

Топырақтың дымқылдығы кебейген сайын өсімдіктер тамыры-ның сору күші кеміп, тканьдарының серпімділігі жоғарылайды Сондай-ақ жапырақ бетінің көлемі молайып, оның саңлаулары кобірек, жиі және ұзақ мерзімге ашылуының арқасында асси-миляция суарылмаған өсімдіктерге қарағанда мардымды болады. Өсімдіктердің. тамыр жүйесі дымқыл топырақта тез өсіп, оның барлық мүшелерін ылғал және қорекпен қажетті мөлшерде үз-діксіз қамтамасыз етіп тұрады.

Сөйтіп, егісті суару өсімдіктердің қоректену жағдайын жақ-сартумен бірге олардың ішкі биологиялық процестері мен есіп-өнуін жақсартады. Неғұрлым куаңшылық дәрежесі жоғары болса, соғұрлым суарудың өнімге тигізетін ықпалы көбірек болады. Су-армалы егістердің өнімділігі суарылмайтын қуаңқы аймақтармен салыстырғанда 2...3 есе, ал ете қуаңқы аудандардың өнімінен 3...6 есе көп болады.

Елімізде суландыру жүмыстары тың және тыңайған жерлерді игеру және сусыз және суы тапшы аудандарда мал шаруашылы-гының негізін жасау мәселелеріне сәйкес кеңінен жүргізілді. Ал Қазақстан бойынша бүгінгі күні 140 0 млн га жайылым сулан-дырылған. Келешекте шөл, шөлейт және таулы аудандарда 26...28 млн гектар жайылым суландыру жоспарланып отыр

1-сурет. Суару жүйесінің схемасы:

1— су көзі, 2— бас саға ңүрылысы, МК — бас канал, НК — тау шаңтағы канал, Р—1, Р—2, IX—1, У—1 және т. б. тараткыш ка-налдар, 0—1, 0—2 ж. т. б. — уақытша тілінетін каналдар, В—1, В—2 — бірінші реттегі су шинағыштар, В—1—2 — екінші реттегі су жинағыштар, СР—1— бірінші реттегі таратңыштардан су қа-шыртатындар.

/Суару жүйесі. Суару жүйесі деп, белгілі жерді суаруға арнал-ған су көздері мен бас саға, түрақты және уақытша тілінетін ка-налдар, гидротехникалық қүрылыстар, жолдар, ендірістік үйлер мен байланыс қүрылыстары және жүйені басқару комплексін ай-тады. Сонымен бірге жүйеге суармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатадыД

Бірінші суретте көрсетілген жүйелі түрде пайдаланылатын суа-ру жүйесінің элементтерін талқылайық (1-сурет).

1 Су көздері (өзен, бөгем, көл, жер асты сулары, сарқын су-лар_ және т. б.) суармалы ал.қапты сумен толық қамтамасыз ету-лері керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суаруға жа-рамды болуы керек.

2. 
   Бас саға құрылысы судіы су көздерінен бас каналға жіберіп
   тұрады.
   
3. 
   Арық-атыз жүйесіне су таратқыш каналдар және реттегіш
   арық-атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратқыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, ша-руашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады.
   

Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді.

Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекеленген суару учаскелеріне таратып тұрады.

Таратқыш каналдар құрылыстары суару жүйесін пайдалану-дың барлық мезгіліне түрақты өтіп жасалады.

Ал реттегіш арық-атыз жүйесі жерді беткейлеп суарғанда уа-қытша тілінетін құлақ арықтардан, оқ арық пен оман арықтардан, тақталап суару арықтарынан және бороздалар мен атыздардан құрылады. Ал жерді жаңбырлатып суарғанда реттегіш жүйесі бо-лып жаңбырлатқыш машиналар мен құбырлар саналады; сондай-ақ егісті астыңғы жағынан суарғанда оған жер асты құбырлары жатады.

Уақытша тілінетін құлақ арықтар, оқ арықтар мен оман арық-тар суармалы учаске ішінде суды суару бороздаларына тақталап суару алқаптарына және атыздарға таратуының арқасында ол топыраққа сіңіп, ағым түріндегі күйінен топырақ дымқылды күйге көшеді. Уақытша тілінетін құлақ арықтар және оқ арықтар мен оман арықтары кезекті суару жұмыстарын жүргізу алдында ар-паулы машиналар арқылы тілініп, одан кейін (жерді қопсыту, сгіиді ору және жерді жырту алдында) тегістеліп тасталады.

4. Су жинағыш-қашыртқы жүйесіне тау жақ каналдары (НК), су қашырту каналдары (ВК), корғау каналдары (ПК) және шеткі қашырту каналдары жатады (СР—3).

Тау жақ каналдары жоғары жатқан алқаптардан ағатын нө-сср және тасқын суларын суармалы жерден бүрып жіберу арқа-сында арық-атыз жүйесін су эрозиясынан сақтайды.

Ал су жинағыш каналдар суармалы жерде пайда болатын нө-сер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суару учаскесінен аға-тыи суларды жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.

Шеткі қашыртқы каналдары әдетте суару каналдарының жал-гасы болып саналып, каналдарды босатуға және ондағы артық суды су қабылдағыштарға жібереді.

5. Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары (керіз) мен әр дорежедегі коллекторлардан күралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алкаптардан ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекгорлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштаріа жібереді.

6. 
   Гидротехникалық құрьиыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мелшері мен жылдамдылығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай-ақ олар арқылы су жолдармен сай-салалардан өткізіледі.
   
7. 
   Жолдар, телефон және электр жүйелері мен басқару-өндірістік құрылыстар суару жүйесін пайдалану үшін жасалады.
   

Арық-атыз жүйесі өзінің юнструкциясына сәйкес негізгі үш түрге белінеді: ашық арық-агыз жүйесі, олар табиғи жерлерде жасалатын бёті төсемелермен жабылған, не болмаса жабылмаған каналдардан, немесе лотоктардан тұрады; жабық жүйелер, олар әдетте жер астына орналасткрылған қысымды және қысымсыз жүмыс істейтін су қүбырларынан түрады; аралас жүйе онда ша-руашылық аралық арық-атыз жүйесі ашық болады да, ал шаруа-шылық ішіндегі жүйе жабық болады. Сондай-ақ, ашық және жа-бық ж,үйенің баска да үйлестірілген түрлері болады.

Щренаждың екі түрі болады, біріншісі — жерге көлденең орна-ластырылатын (ашық каналдар, жабық кәріз түтіктері), екінші-сі — бүрғыланған скважиналар және аралас дренаж (көлденең және тік дренаждардың үйлестірілуі).

Жүйелі пайдаланылатын суару жүйесі төмендегі талаптарға жауап беруі керек:

суармалы жерге суды кезінде және керек болған мелшерде жеткізу;

ауңл шаруашылық дақылдарын суарудың оапасын қамтамасыз ету;

судың сүзілу, булану және қашырту шығындарының аз бо-луын;

суару жүйесінің элементтеріінің астында қалатын жер көлемі-ңің азырақ болуын;

ауыл шаруашылық дақылда.рын өсіруді механикаландыруға ке-дергі келтірмеу;

суды толық және үнемді пайдалану;

жер асты суының көхерілме;уін және топырақтың сорланбауын қамтамасыз ету.

Осы талаптарды орындаған жағдайда суару жуйесін салу жә-не оны пайдалану арзанға түседі.

Халық шаруашылығынын, талаптарына сай жылылықпен күн-ніц жарығына бай Орта Азия және Кавказдың ар жағындағы рес-публикаларда жер суарудың ең басты міндеті болып аса бағалы тсхникалық және дәнді дақылдардан мол өнім алу болып санала-ды: мақта, жүгері, кенеп, темекі, жеміс. Ал Қазақстан, Қырым, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Украина және Сібір мен Поволжье даланды аудандарында суармалы жерлерде суаруды өте қажет ететін дақылдар өсіріледі: күріш, бидай, жүгері, қант қызылшасы, кек өніс, картоп, жүзім және т. б. Орталық қара топырақты ал-Капта негізінен суару жұмыстары көк еніс, жүгері, қант қызылша-сы және мал азығы дақылдарьш суару үшін жүргізіледі.

Егісті суарудың өте тиімділігі туралы көптеген деректер бүл жүмыстардың өте пайдалы екендігін толығынан дәлелдеді. Мақ-таны, кенепті, төмекіні, күрішті, жүгеріні, бедені, қант қызылша-сын суаруды ұйымдастыруға жүмсалған күрделі қаржының орны 3...5 жыл ішінде қайтарылады.

Мысалы, 1960 жылы Мырзащөлде жаңадан № 6 совхозы кұры-

лып, оны үйымдастыру үшін үш жылда мемлекет тарапынан 16,2 млн сом қаржы жұмсалған болатын. Осы мерзім ішінде совхозда есірілген мақтамен одан өндірілген басқа да материалдарды ақшаға айналдырудың арқасында 46 млн сом табыс түскен.

Қазіргі уақытта суармалы жайылымдарды ұйымдастырудың өте тиімді екеғідігін Литва және Украина республикаларымен Қа-зақстанның және Ресейдің көптеген шаруашылықтарының кер-сеткіштері толығынан дәлелдеп отыр.

Еліміздің далалық, шел және шөлейт. аудандарында суару жүйесі құрылыстарын жасау техникалық, дәнді, мал азығы және басқа да дақылдардың енімін одан әрі арттыруға мүмкіншілік туғызады.

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУАРУ РЕЖИМІ

3.1. Топырақтың су режимі және оны реттеу

Ауыл шаруашылығы дақылдарының топырақтың ылғал және ауа режимінде қоятын талаптары. Ауыл шаруашылық дақылда-рының өсіп-өнуі үшін күннің жарығы, жылу, ылғал, ауа және қо-ректер бірдей керек. Ылғал, ауажәне минералды заттар күн жа-рығы әрекетімен болатын фотосінтез процестері арқасында орга-никалық заттар жасау үшін негіті материалдар болып саналады.

Өсімдіктер жапырақтарыньщ жас сабақтарының гүлдерінің және дәндерінің қүрамында 80...9) процентке дейін су болып, олар-дың тамырларының жалпы салмағының 70...80 проценті судан түрады. Барлық топырақ дымқыідығының 0,01...0,3 процентін ға-на өсімдіктер пайдаланып, қалғгны өсімдік жапырағы мен топы-рақ бетінен буланып кетеді. Мысілы, жүгерінің әр гектарына 5...6 мың текшеметр су жұмсалады. Топырақтан су өсімдік бойына оныңтамыр жүйесі арқылы келіх, тамырдан оның жапырақтары-на су түрақты келіп түрады. Өсіидіктердің жақсы өсІп-өнуі үшін тамырдан жапырақтарға көтерілегін ылғалдың мөлшері оның жа-пырақ бетіне буланатын мөлшеріке тең болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда, топырақта әрдайым ылгалдың қажетті мөлшердегі тиім-Ді қоры болуы керек. Осы жағдай өсімдердің барлық топырақтар-дын, ылғал және ауа режиміне қоятын басты талаптарының бірі больщ саналады. Бүл талапты орындау үшін топырақ ылғалдылы-ғы оның ең кем ылғал сыйымдылығы мөлшері шамасында болуы

• Сумен бірге топырақта өсімдікгер тамырларымен аэробты бак-териялардың тыныс алуы ушін оттегі де болуы керек. Оттегі сон-дай-ақ топырақта тотығу процестершің болуына да қажет бола-ды. Көп мөлшерде кездесетін аэробты бактериялар топырақтағы органикалық заттарды өсімдіктердің қоректенуіне қажет минерал-ды қоспаларға айналдырып шірітеді.

Сонымен, әсімдіктердің топырақтың ылғал және ауа режиміне қоятын екінші талабы болып — топыраққа ауаның түрақты кіруі болып саналады. )

Жалпы ылғалсыз топырақта ешқандай тіршілік бейнесі болуы мүмкін емес. Әдетте, топырақты қаншама қурғақ дегенмен оның і,ұрамында белгілі бір мвлшерде ылғал болатыны анық. Қөптеген гылыми-зерттеу мекемелерінің қорытындыларына сүйене отырып, гоііырақтағы ылғалды алты түрге бөлуге болады:

1. 
   Химиялық байланысты ылғал;
   
2. 
   Топырақтағы дымқыл;
   
3. 
   Жұка қабықшаланған ылғал;
   
4. 
   Қыл түтіктердегі (каіпиллярлардағы) ылғал;
   
5. 
   Қыйыршықталған ылғал;
   
6. 
   Бу түріндегі ылғал.
   

Ылғалды пайдалану топырақтың физикалық және сулық қа-жеттеріне байланысты болады. Топырақтың негізгі физикалық қа-сиеттеріне оның тығыздығы, көлем массасы, борпылдақтығы және механикалық құрамы жатады. Ал сулық қасиеттеріне ылғал сыйымдылығы, дымқылдығы, су өткізгіштігі жатады.

Жалпы топырақтың сулық-физикалық қасиеттерінің ондағы қорек қорымен пайдаланылатын тыңайтқыштардың тиімділігіне осерін тигізуі оның механикалық қүрамына байланысты болады. Мысалы, топырақтың келем массасыньщ мөлшері арқылы жеке-леп алған бір көлемдегі, не болмаса, қабаттағы ылғалдың қорын

анықтауға болады. Сондай-аі топырақ өте тығыз болғанда оның құрамындағы ылғал мен қсректі заттарды шалғын шөптердің пайдалануы қиын болады. Қелсінше, тогіырақтың тым борпылдақ болуы шымның тапталып қал)ына жол береді.

Шаруашылық жағдайындг топырақтың тығыздығы мен көлем массасын білу арқылы оның белгілі көлеміндегі уақ тесіктердің жалпы көлемін, яғни оның бсрпылдағын анықтауға болады.

Ал енді топырақтың борпіілдақтылығы оның ылғал ұстағыш қабілетіне және ылғалдың тшырақ бойында жылжуына байла-нысты болады. Топырақтың борпылдақтық көрсеткіші оңың ме-ханккалық құрамының ерекшеліктеріне және оны баптаудың әдіс-теріне байланысты. Мысалы, сазды топырақтың борпылдақтылы-ғы құмды топырақпен салыеіырғанда жоғары болып, шымтезек топырағынан аз болады. Егер топырақтың жалпы борпылдақты-лығы және оның ылғалдылығы белгілі болса, оның ауа өткізу дә-режесін, яғни қажетті ауаның көрсеткішін анықтауға болады.

Жалпы өсімдіктердің жақсы есіп-өнуі үшін топырақ ылғалды-лығының көрсеткіші жоғары болуымен бірге ондағы уақ тесіктер-дің жалпы көлемінің 20...25 процентінде ауа болуы керек.

Сонымен ауыл шаруашылық дақылдары үшін ең пайдалы то-пырақтың қыл түтіктеріндегі ылғал болып саналады. Олар топы-рақтардағы уақ тесіктерді толтырып, солар арқылы оның жоғар-ғы бетіне көтеріледі. Айта кететін бір жағдай, қыл түтіктер ар-қылы ылғалдың жоғары көтерілуі уақ тесіктердің мелшеріне бай-ланысты болады. Мысалы, олар кішірейген сайьш ылғалдың жо-ғары көтерілуі үлғая түседі. Жалпы құмды топырақтарда ылғал 50...70 см, ал саз балшықты топырақтар арқылы 3 метр және одан да жоғары көтерілетінін ғылыми-зерттеу мекемелерінің тәжірибе-сі дәлелдеп отыр. Топырақтың температурасы жоғарылаған сайын қыл түтіктердегі ылғал жоғары көтеріліп, ал оған керісінше топы-рақтың температурасы төмендеген сайын, оның қүрғақтығына қарамастан, қыл тутіктердегі ылғалдың жоғары кетерілуі азаяды. Жер асты суының деңгейі жер бетіне жакын болғанда, қыл түтік-тердегі ылғал жоғары көтеріліп, топырақтың өсімдіктердің тамы-ры орналасқан жоғарғы қабатының ылғалдылығы мөлшерден тыс кебейіп, оның сазданып кету қаупі туады.

Қыл түтіктердің бір-бірімен байланысы және олар арқылы ылғалдың жоғары көтерілуі топырақ дымқылдығының оның су сыйымдылығының 60% шамас:ьшан темендегенде тоқталып қала-ды. Бүндай жағдай топырақтыщ қыл түтіктері үзілгендегі дымқыл, немесе есіп-өнуді тежеу ылғалдылығы деп аталады.Ч

Топырақ ылғалдылығы одаін әрі төмендеген саиьш есімдіктер ылғал тапшылығына ушырай бзастайды. Өсімдіктердің топырақта-ғы қажет ылғал қорын суару .арқылы жасағанның өзінде де кет-пейтін солу шағын тұрақты со»лу дымқылдығы, не болмаса солу коэффициенті деп аталады. То>пырақ ылғалдылығы осы шамаға
жеткенде ондағы ылғалды өсімдіктер пайдалана алмайды. Әрине, өсімдіктер найдалана алмайтын ылғалдың мөлшері топырақтың құрамыиа байланысты. Топырақтың механикалық қүрамы неғүр-.щ.ім ауыр және онда қарашірік көп болса, оның дымқыл тартқыштығы жоғары болып, құрғақ топырақтың массасының 2...8 про-центіпе дейін жетеді.

Жалпы топырақтың тұрақты солу дымқылдығы оның дымқыл |ірткыштығының бір жарым — екі өсе мөлшеріңе сәйкес болады. Лл топырақтың солу дымқылдығынан жоғары жатқан ылғалды қшіайлы не болмаса өнімді ылғал деп атайды. Дегенмен, топырақ-ті.іц әсімдіктерге тиімді ылғалы болып, оның төменгі ылғал сый-ымдылығы мен қыл түтіктері үзілгендегі дымқыл арасындағы ыл-глл саналады.

Орине, топырақтың су өткізгіштік қасиеті оның механикалық кұрамы мен борпылдақтылығына байланысты болады. Мысалы, тоиырақ неғұрлым борпылдақ болса, ол соғүрлым су өткізгіш бо-ллды. Механикалык, қүрамы жеңіл топырақтардың су әткізгіштік ■ касиеттері жоғары болады, ал құрамы ауыр топырақтардың су «ткізгіштік қасиеті төмен болады. Суармалы аудандарда өсімдікті суару тәртібін анықтағанда, әсіресе суаруды жаңбырлатып суару үиіін жаңбырлатқыш машиналарды дұрыс таңдап алу үшін топы-рақтың су өткізгіштік керсеткішін білу керек. Бүл көрсеткішті дұ-рыстап анықтау суды тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызады.

Топырақтың су сіңіру жылдамдьіғы оның механикалық және химиялық құрамына, борпылдақтылығына -және басқа да қасиет-теріне байланысты. Мысалы, сортаң топырақтар суды ете нашар сіңіреді. Сондай-ақ сіңіру жылдамдылығына топырақтың ылғал-дылығы да әсер етеді, өйткені қүрғақ топырақ суды, дымқылды топырақ пен салыстырғанда, ете тез сіңіреді.

Суармалы жерлердің топырағы суды сіңіру мөлшеріне қарай үш түрге бөлінеді (Астапов, 1958 ж.): 1) Алғашқы бірінші сағат ішінде суды 0,15 метрден асқан жылдамдықпен өте жылдам сіңі-ретін топырақтар; 2) Су сіңіруінің жылдамдығы 0,15 метрден кем; бірақ 0,05 метрден кеп жылдамдықпен сіңіретін, су сіңіру жыл-дамдығы орташа топырақтар; 3) Алғашқы бір сағат ішінде су сі-ціру жылдамдығы 0,05 метрден кем болатын, суды нашар сіңіре-тін топырақтар.

2-суретте топырақтағы қатты фаза мен ауа және ылғалдың қа-рым-қатынасы көрсетілген. Неғүрлым топырақ ауыр болса, со-ғүрлым онда өсімдік пайдалана алмайтын судың проценті көбейіп, суарғаннан кейін онда ауа азайып кетеді.

Қүмды^ құмдақ және саздақ топырақтардың ылғалының ең жоғарғы шегі болып оның ең кем ылғал сыйымдылық мөлшері жатады. Топырақтағы ылғал мөлшері осы шамада болған жағ-дайда оидағы ауаның аумағы барлық өсімдіктердің есіп-өнуіне жеткілікті болады.

2-сурет. Әр түрлі ылғалданған топырақтағы су-дың мөлшері, оның аумағынан % есебімен: 1— максималды дымңыл тартңыштың; 2— солу коәф-фициенті; 3— мүмкін болғаа ең кем ыпшлдылың; 4— ең кем су сыйымдылың; 5— толың су сыйымдылың; А— пайдалана алынбайтын ылғал; В — өсімдік сіңі-ретін ылғал; С — ауа; Д — топыраңтың скелеті.

Әртүрлі өсімдіктер топырақтық температурасы және ауа режи-міне әр түрлі талаптар қояды. Мысалы, өсімдіктің дамуының әр езіне тән мезгіліне сәйкес, тіршіліктің басқа да факторларының жеткілікті болған жағдайында, температураның орташа тәулік мөлшерінің белгілі қосындысы қажет болады. Топырақтың темпе-ратурасының өте жоғарылап кетуі өсімдік тамырының өсуін бә-сеңдетеді және оттегінің суда еруінің кему себебінен жалпы өнім төмендейді. Сондықтан есімдік өсетін сыртқы орта жағдайы.олар-дың дамуының биологиясына сәйкес болуы керек.