Оқу-Әдiстемелiк кешен

Бірақ бұл айтылғандар логика ғылымының тіл білімінің дамуындағы қызметін төмендету емес.Логика тіл білімінің қалыптасуында, дамуында елеулі қызмет атқарады.Көптеген грамматикалық ережелер, терминдер логиканың әсерімен және соның тікелей қатынасымен жасалып қалыптасады.Тіл білімі тарихи логикалық грамматикалардың болғанын да біледі.

Логиканың бір саласы – математикалық логика соңғы жылдары тіл білімінің алдына жаңа проблемалар, тіл зерттеу ісінде математикалық формулаларды қолдану міндетін қойып жүр.Мұндай формула күрделі есептерді шығаратын және мәтінді бір тілден екінші тілге аудару міндетін атқаратын электрон машинасына әрекет үстінде басшылыққа алатын нақтылы нұсқау – ережелер жасау үшін, тілдік мазмұнды шартты белгілерге, кодтарға айналдыру үшін керек.Айтылғандарға қарамастан, тіл – логика үшін де негізгі нысан емес, жанама, көмекші нысан.

Тіл білімі және психология. Психология – психика туралы ілім. Психологияның мақсаты – адамдардың психикалық әрекеттерінің объективтік заңдарын, адамның ой – санасын, психикалық қасиеттерінің қалыптасып, даму жолдарын айқындау.Ал, психикалық құбылыстарға сезу, қабылдау, түйсіну, ойлау, байымдау, қиялдау сияқтылар жатады.Бұлардың барлығы да мидың жемісі және барлығы да сөйлеу процесімен тығыз байланысты.Сондықтан ойлау мен сөйлесудің арақатысы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде де көрнекті орын алады.Бұл салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі – сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам психикасымен байланысы, сөйлеу процесіндегі мидың қызметі мидың зақымдануының сөйлеу әрекетіне, сөйлеу органдарының қызметіне тигізетін зиянды әсерлері тәрізді мәселелер.Бұлар тіл білімі үшін де маңызды.Осы мәселелерді шешуде психология тіл біліміне, тіл білімі психологияға қол ұшын беріп, екі жақты байланысқа, қарым – қатынасқа түседі.Сөйлеу, сөйлесу процестерін, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның қатынасынсыз шешу мүмкін емес.Сөз мағынасындағы алуан түрлі құбылыстар, сөздердің келтірінді мағыналарында қолданылуы, т.б. психологияның ассоциация заңына негізделеді.

Адамның сөйлеу әрекеттерінің көп жағдайда психологиялық құбылыстармен ұштасып жататынына қарап, бірсыпыра ғалымдар психологияның қызметін сыңаржақ, асыра бағалап келді.Олар тілді – психикалық құбылыс, тіл білімін психологияның бір саласы деп жариялады, сөйтіп, тіл мәселелерін зерттеуде психологияға сүйенді.Психология сөйлеу әрекеті мәселесінде ғана тіл білімімен ұштасады.Бірақ тілде адамдардың психикалық құбылыстары тұрғысынан қарап қана шешуге болмайтын толып жатқан мәселелер бар.Оның үстіне, бұл екі ғылымның ортақ нысанды зерттеудегі көздейтін түпкі мақсаты да екі басқа: бірі – тілдік материалдардың жәрдемі арқылы психикалық құбылыстардың сырын ашуды, екіншісі (тіл білімі) – психология ғылымының табыстарына сүйене отырып, тілдік құбылыстарды жете түсінуді айқындауды көздейді.

Тіл білімі физиологиямен тіл дыбыстарының қалай жасалатындығы жөніндегі мәселеде істес болады.Тіл дыбыстарын жасауда қандай мүшелердің қызмет атқаратынын физиологияның артикуляция немесе артикуляциялық физиология деп аталатын саласы зерттейді.Ал, тіл дыбыстарының қалай жасалатынын білу – тіл білімі үшін, әсіресе оның фонетика саласы үшін өте қажет.Бұл мәселеде физиологиялық артикуляция тіл зерттеушілеріне көп жәрдем бере алады.

Дыбыстардың жасалу жағымен қатар естілу жағы, дыбыстық сапасы деген болады.Мұнымен физиологияның есту физиологиясы дейтін саласы да, физиканың акустика дейтін саласы да айналысады.

Акустика тек тіл дыбыстарын ғана емес, құлаққа естілетін басқа дыбыстарды да зерттейді.Ол – жалпы дыбыс әуезі жөніндегі ілім.Оған тіл дыбысының сапасын зерттеу – оны тек электр жазуына түсіруді айқындау үшін ғана керек.Ал, тіл дыбыстарының фонетика зерттейтін басқа толып жатқан мәселелерінің оған қажеті жоқ.

Сөйлеу әрекеті мимен, жоғары нерві жүйесінің сөйлеу, есту органдарымен тығыз байланысты.Бұлардың зақымдануы сөйлеу әрекетіне зиянды әсерін тигізеді.Бұл мүшелердің ауру – саулығын медицина ғылымы, оның психиатрия, дефектология, логопедия деп аталатын салалары тексереді.Олардың афазия (сөйлеудің бұзылуы, мылқаулар, саңыраулардың «тілдері») жөніндегі ғылыми табыстары тіл білімі үшін де пайдалы.Сол сияқты, физиология ғылымының сигналдар жүйесі жөніндегі ілімінің де дыбыс тілінің қалыптасу тарихын айқындауда берері аз емес.

Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы. Бұл екі ғылым ежелгі заманнан бірлікте және филология деген ортақ атаумен аталып келеді.Әдебиет пен тіл – айрылмас бірліктегі құбылыстар.Тіл - әдебиеттің жаны.Тілсіз әдебиет жоқ.Тіл әдебиеттің материалдық жағы болса, әдебиет – тілдің материалдық қызметінің жемісі.Тіл әдебиеттен бұрын пайда болған.Тіл білімі де, әдебиеттану ғылымы да ежелгі заманнан сақталған тілдік нұсқаулардың мазмұнын, тілін, пайда болу тарихын зерттеу негізінде қалыптасқан филология ғылымынан бөлініп өрбіген төркіндес, кіндіктес ғалымдар.Осы тұрғыдан алғанда, тіл маманы әдебиет заңдылықтарын, әдебиетші тілдің заң – ережелерін жақсы білуге және оны қатал сақтауға тиісті.Бұлай болу – аталған екі ғылымның арақатынасын күшейтуге, ортақ мәселелерін бірлесе отырып, терең де жан – жақты шешуге мүмкіндік береді.

Бірақ тәжірибеде бұлай бола бермейді.Кейде екі пән мамандары арасында қайшылықтар, «менің ісіме қол сұғасың» деушіліктер ұшырасады.Мұндай қырғиқабақтық сөз болып отырған екі ғылымның әрқайсысына тән нысанның ара жігі жете ашылмағандықтан болса керек.Бірақ ұқыптылықпен кіріскен адамға ондай нысанды айқындау онша қиынға соқпайды.Қорыта айтқанда, көркем туындының тілдік, стильдік сипаттарын айқындау – тіл білімінің қарауына жатады да, оның идеялық – көркемдік жақтарын ашу, көркем образдар, характерлер жасаудағы тілдік тұлғалардың қызметі деген тәрізділер әдебиеттану ғылымының үлесіне тиеді.Басқаша айтқанда, көркем мәтін талданғанда тіл мамандары тілдік тұлғалардың, тілдік категориялардың шығарманың көркемдік – эстетикалық мазмұнындағы қолданысын зерттесе, әдебиетшілер, керісінше, шығарманың идеялық – көркемдігінен бастап, оларды ашуда тілдік құралдардың қызметін зерттейді.

Тіл фактілері тарихшыларға халықтың шығу төркінін, оның даму тарихының әр кезеңдеріндегі мәдени дәрежесін, қандай халықтармен қарым – қатынаста болғанын, шаруашылықтың қандай түрлерімен айналысқанын айқындауға жәрдемін тигізеді.Бұл мәселелерде тілдің өзгелерден гөрі септігін молырақ тигізетін саласы – сөздік құрамы.Өйткені сөздік құрам – жаңалықты бойына сіңіргіш, қоғам өмірінің барлық саласына да талғаусыз енгіш, бір елден бір елге көшімпаз, жүрдек сала.Сонымен бірге, ол қоғам өмірінің әр дәуірдегі бейнесін, ізін жоғалтпай сақтайтын қойма.Бұл қойманы аша білген, онда сақталған сөздерді сөйлете білген тарихшы қоғам тарихы үшін де, тілдің өз тарихы үшін де пайдалы материалдар табады.Басқа тілдерден енген сөздер – тарихы зерттеліп отырған халықтың өткенде қандай халықтармен байланыста, қарым – қатынаста болғанын айқындауға септігін тигізеді.

Тіл білімінің халықтың материалдық мәдениеті тарихын зерттейтін – этнография, археология ғылымдарымен де байланысы бар.Қоғам өмірінде пайда болған, қоғам мүшелерінің кәдесіне жараған заттардың қай – қайсылары болса да тілде белгілі атауға ие болады.Сондықтан атауыш сөздердің қалыптасуы, даму жолдары, олардың мағыналық жақтарынан түрлену, жаңару немесе көнеленіп, ескіру тарихы сол атау болған заттар тарихымен байланысты.Демек, тілде сақталған атау арқылы қоғам дамуының белгілі бір тарихи кезеңдерінде қолданылған материалдық игілікті, әдет – ғұрыптық дәстүрді білуге болады.Мысалы, қазіргі әдеби тілімізге көнеленіп бара жатқан садақ, қорамсақ, жебе, сыңсу, ұрын келу, бәдік айту, жамбы тәріздес сөздер – қазақ халқы өмірінде қолданылған қару – жарақтардың, бұйымдардың, салт – ғұрыптардың атаулары.Аталған бұйымдар, ұзатылған қыздың сыңсуы, күйеудің ұрын баруы, бәдік айтып ауруды емдеу салттары бұл күнде жоқ, бірақ тіліміздегі бұл атаулар бір кезде солардың болатындығының куәсі.

Тіл ғалымдары мен археологтардың, этнографтардың бірлесіп еңбек етуі – тіл тарихы, ел тарихы сырларын ашуға өлшеусіз пайда келтіреді.Ондай бірлесе істеген еңбектердің нәтижесінде бір кездерде болып, кейін де құрып кеткен бірсыпыра халықтар, мемлекеттер, қалалар тарихының ашылған фактілері ғылым тарихында аз кездеспейді.

Сөз бен сөз білдіретін заттар тарихын бірлікте қарап зерттеу тек тарих үшін ғана емес, осы күннің қажеті үшін де керек: қазіргі замандағы алуан түрлі терминдік атауларды, термин ретінде алынатын сөздердің мағынасын, сол терминмен атамақшы болып отырған зат пен ұғымның қасиеттері мен қазіргі сипаттарын жете білмейінше, дұрыс қолдану мүмкін емес.

Тіл білімі және география. Тіл білімінің география ғылымымен ұштасуы 19 ғасырдың соңғы кездерінен басталады.Ондай ұштастық жергілікті диалектілік ерекшеліктерді зерттеу, олардың тараған аймақтарын диалектологиялық карталарға түсіру мақсатынан туды да, лингвистикалық география деген атқа ие болды.Оны кейде диалектография, ареалды (аймақтық) тіл білімі деп те атайды.

Диалектографияның ең негізгі мақсаты – диалектілік атластар жасау.Диалектологияның дамуында лингвистикалық географияның шешуші мәні болды.Бірақ лингвистикалық географияның міндеті тек диалектілік атластар жасаумен ғана бітпейді (рас, бұл негізгі міндеті). Әрбір тілдегі диалектілердің орналасқан аймақтарын айқындау – белгілі бір аймақта қандай тілдік ерекшеліктердің барын біліп, олардың тіл тарихын, оның қалыптасуын, даму жолдарын, қандай халық тілдерінің әсері болғандағын айқындауға мол материал береді.Халықтардың қоныс ыңғайының, географиялық жақтарының тілдерде болатын интеграциялық, дифференциялық процестерде, тілдер қарым – қатынасында мәні барлығы тіл білімінде ертеден мәлім.Мұны да лингвистикалық география қарастырады. Лингвистикалық география – тіл білімінің бір саласы.Оның мамандары тіл фактілерін картаға түсіру ісін жете білулері керек.География ғылымының тілдік зерттеулерге берері негізінде осы.Ал, географтардың тіл ғалымдарынан алары мол.Ол, ең алдымен, топонимикаға байланысты. Топонимика – география мен тіл білімінің аралық категориясы. Топонимикалық атаулар – ұзақ замандар бойына сақталатын, бір халық тілінен екінші халық тіліне көшіп отыратын, тіпті бұл күнде жоқ халықтың я тілдің қалдығы ретінде де сақталатын болғандықтан, ол – халық тарихы, оның ертеде мекендеген қоныстарын, алғашқылардың мекеніне кейін киімдер ие болғанын, ол жерде қандай этникалық топтардың бас қосқанын байқататын материал.Оны топонимикалық атауларды тілдік тұрғыда зерттеу арқылы ғана айқындауға болады.Ал, топонимикалық атаулардың ондай сырларын білу географтар үшін аса қажет.

Мұндай ізденіске түрткі болған, оның болашағынан үміт күттірген бір жайт – түрлі мәліметтерді қабылдау, хабарлау, сақтау, басқару, өзгерту, қайта шығару әрекеттері жағынан электрон машиналары мен тірі организм арасында біраз ұқсастықтардың болуы.Мысалы, қатты жүріспен келе жатқан шофер жол бойына қойылған «шұғыл бұрылыс» немесе «қауіпті» деген белгіні көріп, жүрісін бәсеңдетеді, болмаса «түс қайта күн райы бұзылады, қатты боран болады» деген хабарды естіген бақташы алдын ала қам жасайды т.б. Мұндағы шофердың көргені де, бақташының естігені де – хабар (информация). Ол хабарды шофер көру мүшесі арқылы, бақташы есту мүшесі арқылы қабылдап білді.Мұндай мүшелерді кибернетика қабылдау аспабы деп атайды.Қабылдау аспабы хабарды алысымен сезім мүшелері арқылы миға береді.Ми түрліше әсерленіп, алған хабарға жауап қайтарады.Мидың әрекеті кибернетика тілінде шығаратын (жауап қайтаратын) аспап деп аталады.Миды жауап қайтаратын, меңгеретін, басқаратын аспап дегенде, оның алған хабарға лайықты шараларды жүзеге асыратын мүшелер мен органдардың қимыл әрекеттерін реттеп, басқаруын айтады. Айталық, жоғарыда сөз болған хабарларды алысымен шофер де, бақташы да тиісті сақтық шараларын істейді.Ондай шаралар кибернетика тілінде басқару (меңгеру) аспабы арқылы іске асады. Басқару аспабы арқылы жүзеге асырылатын шаралар, әрекеттер бұрын да әлденеше рет істеліп, бақыланып, өмір тәжірибелерінен өтіп, солай істеудің бірден – бір дұрыс болатындығы есте сақталған.Оны сақтайтын орынды кибернетика ес аспабы дейді.

Бұл сияқты қабылдау, басқару, жауап қайтару, сақтау, өзгерту әрекеттерін өзінің аспаптары арқылы электрон машиналары да атқарады. Кибернетиктердің қарағанда, электрон машинасының негізгі міндеті – хабарды қабылдау, меңгеру, сақтау, өзгерту, қайта хабар беру.

Тіл білімі үшін кибернетиканың маңызды ісінің бірі – материалды, мәтінді электрон машинасы арқылы бір тілден екінші тілге аудару мәселесі.Бұл мәселе 1954 жылы алғаш рет Америкада басталды, бірақ машинамен аудару ісі жан – жақты шешілді деуге болмайды.

Электрон машиналарының қоғам өміріне өлшеусіз пайда келтіретіні даусыз.Бірақ ол кейбіреулердің айтатынындай, адам орнын түгелімен ауыстыра да алмайды, адам істегеннің бәрін істей де алмайды.Ол қаншалықты істер тындыратынына қарамастан, адамға жәрдемші, оның ақыл – ойы туғызған жаңалықты, адам міндеттейтін, үйрететін тапсырмаларды ғана орындай алатын жансыз техника.

Ғылыми – техникалық революция дәуірінің бұлар тәріздес жаңалықтары тіл біліміне де әсерін тигізбей қойған жоқ.Қолданбалы тіл білімі деп аталатын математикалық әдіс сондай әсерден пайда болған.

Тіл білімі және семиотика. Семиотика - әр түрлі хабарлар, мәліметтер беру үшін қолданылатын таңбалар жүйесі / знактар / туралы ғылым, семиотика сөйлеу тіліне таңбалар ретінде қарайды.Тілде таңбалық сипаттың барлығын тіл білімі де бекер демейді.Оны анықтауда кездесетін басқа таңбаларға төмендегідей ұқсастығы барлығын басшылыққа алады.Олар:

1.Таңба атаулының барлығы да, соның ішінде дыбыс тілі де, қатынас құралы қызметін атқарады, бірдемелер жайынан хабар береді.

2.Таңбаның барлығы да, соның ішінде дыбыс тілі де, қоғамдық кәдеге жарату үшін қоғам мүшелері туғызғандықтан, қоғамдық, әлеуметтік сипатқа ие.

3.Олардың барлығы да, солардың ішінде дыбыс тілі де, сезім мүшелері арқылы білдіретін материалдар.

4. Олардың барлығы да, солардың ішінде дыбыс тілі де, объктивтік өмірді, болмысты бейнелейді.

5.Таңбалардың барлығы да (ымдау, нұсқаудан, пиктографиялық таңбалардан басқалары) өздері білдіретін мағынамен шартты қатынаста болады.

Семиотиктер дыбыс тілін де таңба деп санап, оны өз нысандарының бірі есептеледі.Ал, тіл ғалымдары болса, жалпы семиотикалық заңдылықтарға, қағидаларға сүйене отырып, дыбыс тілінің басқа таңбаларға азды – көпті ұқсастығымен қатар, өзіндік ерекшеліктері қандай, тілдік элементтер ішінде таңбаға нелерді жатқызуға болады, нелерді жатқызуға болмайды деген тәріздес толып жатқан арнайы мәселелерді шешеді.

Сонымен, тіл білімімен байланысты ғылымдар көп және алуан түрлі.Бірақ олардың ешбірі тілге қатысты мәселелерді түгел қамтып жан – жақты зерттемейді, тек оның өздеріне қатысы бар жеке бір мәселесіне ғана тоқталады және тілді өздерінің негізгі нысаны деп санамайды.Тілді өзінің негізгі нысаны деп санайтын және оны терең де жан – жақты зерттейтін ғылым тек – тіл білімі.

Ал, тіл білімінің жоғарыда айтылғандай қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарының қай тобына жататынын анықтауда ең алдымен тілдің пайда болу табиғаты, қызмет ету аясы ескерілуі қажет.Тіл - өзінің пайда болуы, дамуы жағынан адамзат қоғамымен тікелей байланысты қоғамдық құбылыс, ол – қоғамда аса маңызды қарым – қатынас құралы қызметін атқарады.Сонымен бірге тіл, оны зерттейтін тіл білімі қоғамдық санамен, ойлаумен тығыз байланысты.Сол себепті тіл білімі адамды, адамзат қоғамын зерттейтін қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдарға жатады.Бұл – осы күнгі ғылымда анықталған қағида болып табылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Ғылымның жіктелу түрлері

2. Ғылымдар байланысының себептері

3 Тіл білімі және философия

4 Тіл білімі және логика

5.Тіл білімі және психология

6.Тіл білімі және физиология, физика, медицина

7.Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы

8.Тіл білімі және тарих, этнография, археология

9.Тіл білімі және география

10.Тіл білімі және кибернетика

11.Тіл білімі және семиотика.

Дәріс жоспары::

1. Тіл теориясы

2. Тілдің анықтамасы

3. Тілдің мәні, құрылымы мен функциясы

4 Тіл және сөйлеу

1. Тіл теориясы – тілді я тілдерді зерттеуден туатын ғылыми тұжырым.Сөйлеу тілі – сан – салалы, өте күрделі құбылыс.Ол біртұтас болғанымен, өз ішінен әр түрлі ұсақ бөлшектерге бөлінеді, ол бөлшектер бір – бірімен ажырамас бірлікте, шартты қатынаста бола тұра, екінші жағынан, бір – біріне қайшы сипатта болады.Сондықтан дыбыс тілінің барлық саласын бір шеңберге сыйғызып, бір ғана амал – тәсілмен зерттеу мүмкін емес.Тіпті тілдің жеке бір ғылым өрісіне сыймай, ғылымдараралық нысан болып келетін тарау – тармақтары да аз емес.Тіл адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқаратын болғандықтан, ол жеке адамдардың сөйлеу әрекетімен, ой – санамен, қоғаммен тығыз байланысты.Тіл ғылымының даму тарихында болған және болып келе жатқан социологиялық, этнографиялық, психологиялық, семиотикалық, математикалық тіл білімдері және менталингвистика деп аталатын күрделі терминдердің барлығы да ортақ нысанды бірлесе зерттейтін екі түрлі ғылым атаулары.Тіл ғылымының бұл салалары – бұрын да, қазіргі заман тіл білімінде де зор беделге ие болып келе жатқан негізгі проблемалар.

Теориялық тіл білімінің бұдан басқа нысандары да аз емес.Солардың ішінде күрделі, өзекті проблемалар: дыбыс тілінің табиғаты мен өзіндік мәні (тіл білімі тарихында бұрын – соңды болған әр түрлі лингвистикалық мектептердің, бағыт бағдарлардың барлығы да осы мәселенің қалай шешілуіне қарай аталып жіктелген); тілдің функциясы, ол функцияның қандай жолдармен іске асатынын айқындау; тілдің тіршілігі, оның қоғаммен, ой – санамен қарым – қатынасы; тілдің құрылымы, оның қандай элементтерден тұратыны, элементтердің бір – бірімен арақатынасы; тілдік элементтерде болатын өзгеріс – құбылыстар, тілдің дамуы, оның ішкі – сыртқы себептері; тілдің диалектілік және әлеуметтік салалары, т.б.

Тіл білімінің негізгі пәндерін, өзекті проблемаларын, олардың арақатынастарын айқындау мәселесі де даусыз, бірден айқындалған жоқ.Бұл тақырып төңірегінде күні бүгінге дейін пікір таластары толастамай келеді, яғни ғылым нысаны деген мәселе де теориялық тіл білімінің басты проблемасының бірі.Өйткені қандай ғылым болса да нысанды айқындаудан басталады, нысансыз ғылым болмайды.Ғылыми тұжырым нысанды зерттеуден туады.Зерттеу белгілі тәсілдер, амалдар арқылы жүргізіледі.Ондай тәсілдер зерттеу әдісі деп аталады.Ғылым үшін нысан қандай қажет болса, зерттеу әдісі мен әдістеме де сондай қажет.Теориялық тіл білімі үшін өзіндік зерттеу әдісі мен әдістемені айқындап, қалыптастыру да өзекті проблемалардың бірі.Тіл білімі құрамына түрлі ағымдар, лингвистикалық мектептер енеді.Айтыс – тартыстардың, түрлі көзқарастардың, қайшылықтардың барлығына қарамастан, тіл білімі солардың жиынтығы болып есептеледі.

Қазақ тілі деген сөзді екі мағынада – анатомиялық атау және сөйлеу, дыбыстау мағынасында қолданады.Тіл білімінде бұл сөз соңғы мағынаға ие.

Дыбыс тілі дегеніміз? Деген сұрауға тіл білімі тарихында берілген жауап көп.Оған анықтама бергенде біреулер тілге тән белгілерінің бірін басшылыққа алса, енді біреулер екіншісін басшылыққа алады.Оның үстіне анықтама беруде тілдің қандай белгісін басшылыққа алу – анықтама берушілердің философиялық көзқарастарына, тілдің өзіндік мәнін түсіндірулеріне де байланысты.Тіл білімі тарихында болған әр түрлі лингвистикалық мектептердің, әр түрлі көзқарастағы ғалымдардың тілге анықтамалары көп жағдайда бір – бірімен өте жақын, ұқсас бола тұра сол анықтамалардың мәнін талдап ашқан шақта, бір – бірінен мейлінше алшақтап кететіні де бар.

Тілдік теорияны қалыптастыруда тілге берілген анықтаманың шешуші мәні бар.Тілдің табиғатын, мәнін айқындау – көп жағдайда соған да байланысты.

2. Дыбыс тілін анықтауда оған – тіл дегеніміз не? Деген бір сұрау қою да, бұл сұрауға бір сөйлеммен жауап беруді талап ету де дұрыс бола қоймайды.Өйткені дыбыс тілінің өзіндік сипаттары бір сұраудың да, бір сөйлемнен құралған анықтаманың да шеңберіне сыймайды.Әңгіменің түйіні дыбыс тілінің несін, қай сипатын айқындағымыз келетіндігінде.Егер дыбыс тілін қоғамдағы қызметі жағынан айқындағымыз келсе, оған – дыбыс тілі дегеніміз – «адамдардың бір – бірімен қатынас жасайтын құралы» деп, егер дыбыс тілінің ой – санамен қарым – қатынасын айқындағымыз келсе, «ойды қалыптастырып, жарыққа шығаратын құрал, ойлау құралы, ақиқат, шын сана» деген анықтама береміз.Дыбыс тілін құрылымдық, материалдық жағынан айқындағымыз келсе, «қатынас жасауға қажетті элементтердің, ереже, үлгілердің жиынтығы», қоғам өміріндегі рөлін, алатын орнын байқатқымыз келсе, «қоғамның күресі мен дамуының құралы, мәдени өмір формаларының ең негізгілерінің бірі» деп атаймыз, т.б. Бұл тәріздес анықтамалар тіл ғылымы тарихында орасан көп, кейбір ғалымдар екі жүзге тарта анықтама бар дегенді айтады.

Олардың ішінде ең негізісі тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы дейтін жалпы анықтама.Басқа анықтамалар тілдің жеке сипаттарын ашуға арналған, сондықтан олар тілге жалпы анықтама бола алмайды.Жалпы анықтамада тілдің коммуникативтік қызметі де, экспрессивтік қызметі де ескеріледі. Коммуникативтік қызметі жағынан алғанда, «Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы» (В.И.Ленин), ал эксприссивтік қызметі жағынан алғанда, «тіл – ойдың тікелей шындығы... практикалық шын сана, ойды қалыптастырып жарыққа шығарушы құрал» (К.Маркс).Тілдің бұл екі функциясы айрылмастық бірлікте, бірінсіз бірі жоқ.

Тілдің қатынас құралы болу қызметі коммуникативтік деп аталса, оның ойды қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, жан сезімін, ішкі толғанысын білдіру қызметі эксприссивтік деп аталады.

Қатынас құралы болу – тілдің ең маңызды қызметі.Тілдің басқа қызметтерінің барлығы да осы негізгі қызметке тәуелді. Тілдің ең кіші бөлшегі фонемадан бастап, ең күрделісі сөйлемге дейінгі барлық элементтері де бір ғана қажеттіктен, қатынас жасау қажетінен туған және осы мақсатқа қызмет ету процесінде бірте – бірте жетіліп, жаңарып отырған.Тілдің мән – мағынасы, қасиеті, өзіндік сипаты – оның коммуникативтік қызметінде. Тілдің ойлаумен, қоғам өмірімен қарым – қатынасын да, өзіндік даму заңдылығын да оның осы қызметінен іздеу керек.Егер тіл адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқарып тұрса, ол тірі тіл делінеді де, осындай қызмет атқарудан қалса, өлі тіл деп аталады.

Тілге оның сипатына, құрылымына қарай беріліп жүрген анықтамалар ішінде тілді таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе дейтін анықтама да бар.Тұтас алғанда тіл таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе емес, өйткені семиотикалық таңбалар – бір жақты, тек материалдық қана белгі.Ал, тілдік тұлғалар екі жақты: материалдық көрсеткіш пен мағына бірлігінен тұрады.Сондықтан ол семиотикалық таңбалардан бөлек, онда тек таңбалық кейбір сипат қана бар.

3. Тілдің табиғаты дегенге оның қандай құбылыстар қатарына – қоғамдық, табиғи, психофизикалық екені жатады.Тіл білімі тарихында натуралистік мектеп деп аталатын бағыттағы ғалымдар тілді биологиялық құбылыс – демалу, қоректену, жүріп – тұру сияқты адам организміне тән, жаратылыстан берілген биологиялық қасиет деп саналады.Бұлай болғанда тіл атадан балаға, ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отырылуы керек.Бірақ өмір тәжірибесі тілдің тұқым қуалайтын биологиялық қасиет емес екндігін, тілді адам баласы өмірден, өзін қоршаған қауымнан үйренетіндігін көрсетеді.Қандай халыққа, қандай нәсілге жататындығына қарамастан, жас баланың өзін қоршаған қауым қай тілде сөйлесе, сол тілде сөйлеп кететіндігі тілдің биологиялық құбылыс еместігін білдіреді.

Сондай – ақ, тіл жеке адамның рухани қасиетіне тән психикалық құбылыс та емес.Олай болғанда, әр адамның тілі әр басқа болар еді де, халықтық, ұлттық тіл деген болмас еді.Сонымен, тіл – биологиялық та, психикалық та құбылыс емес, әлеуметтік құбылыс.

Тілдің шығуы туралы ежелгі Грецияда туған, 17-18 ғасыр ойшылдары тарапынан қолдау тапқан келісім теориясының өзі де, белгілі шамада тілдің әлеуметтік сипатын мойындағандық. «Тіл - қоғамдық» деген тезисті ұсынбағанмен, тілдің қоғам өмірімен байланыстылығы, қоғамдағы орны, рөлі деген мәселелермен 19 ғасырда өмір сүрген көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі – ақ айналысты.Я.Гримм, В.Гумбольдт еңбектері кейініректе туған лингвистикалық мектептердің тілдің әлеуметтік сипатына ерекше мән берулеріне түрткі болды.Бұл мәселеге Н.Я.Марр мектебі де ерекше мән берді.Тіл қоғам қажетін өтейтін, қоғамға қызмет ететін қоғамдық құбылыстар қатарына жатады.Пікір алысу, сөйлесу қоғамдасқан адамдар бар жерде ғана болады, адам жоқ жерде тіл де жоқ.Адам қоғамы қашан туған болса, тіл де осы кезеңде пайда болған.

Қоғамдық құбылыстардың барлығы да қоғамға қызмет етеді, қоғамдық қажеттікті өтейді. Қоғамдық қызметтерінің сипатына қарай әр қоғамдық құбылыстың өзіне ғана тән өзгешелігі болады.Сондай өзгешелік тілде де бар.

4. Тілдің қоғамдық қызметінің өрісі өте кең, тіпті шексіз дерлік.Бұл жағынан ол басқа қоғамдық құбылыстардың бәрінен: өндірістен, техникадан, ғылымнан, ойлаудан, базис пен қондырмадан да ерекше.Басқа қоғамдық құбылыстар қоғамға қызмет еткенде, тек белгілі бір салада, бір бағытта ғана қызмет етеді.Мысалы, базис қоғамға экономика тұрғысынан, қондырма қоғамға саяси, заңдық, эстетикалық және басқа идеялар арқылы қызмет етеді, ал, тіл адамдардың қатынас құралы ретінде қоғам өмірінің барлық саласымен де, қоғам мүшелерінің барлық ісімен де тікелей байланысты.Ол қоғамдық тіршіліктің барлық саласында бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді.Бұл – тілдің өзіндік мәні, басқа қоғамдық құбылыстардан елеулі өзгешелігі.Соның нәтижесінде тіл қоғамдық қондырмаға да жатпайды, қоғамдағы белгілі бір тапқа тәуелді емес, соның идеологиясы да бола алмайды.

Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі тағы бір белгісі – қоғамдық сананы білдіретіндігі.Қоғамдық сананы қоғамға қызмет ететін басқа құбылыстар да белгілі шамада көрсетуі мүмкін.Бірақ олардың бірде – бірі оны дәл тілдей толық, жан – жақты көрсете алмайды.

Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс- құбылыстар, белгілі мөлшерде тілде де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін қалдырады.Тіл, негізінен алғанда, өзінің объективтік заңы бойынша дамиды, бірақ оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен тығыз байланысты, көп жағдайда соған тәуелді болады.Тілдің қоғамдық құбылысқа тәуелді басқа қоғамдық құбылыстардай, мысалы, қоғамдық базис пен қондырмадай емес, соңғы екеуі өздері өмір сүріп тұрған әлеуметтік құбылыстың жойылуымен бірге жойылып отырса, тілде ондай кенет өзгеріс болмайды.Тіл алдыңғы қоғамға да, оның орнына келген жаңа қоғамдық құрылысқа бірдей қызмет етеді.Оның себебі тіл базис пен қондырма сияқты таптық болмайды, оны белгілі бір тап жасамайды, ол адамдардың бүкіл даму тарихы бойында, сол тілде сөйлеп жүрген барлық ұрпақтардың күшімен жасалып, бірте – бірте жетіліп отырады.Бұл – тілдің басқа қоғамдық құбылыстардан тағы бір іргелі өзгешелігі.

Тілдің құрылымы мен функциясы. Бұл екеуі өзара байланысты, бірақ бір емес.Тіл жалпыхалықтық дегенде, оның құрылымының жалпыхалықтылығы ескеріледі, өйткені бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі – бір бүтін.Ал, қызметі жағынан алғанда, тілде айырмашылық, өзгешелік кездесе береді.Істейтін кәсіптеріне, мамандықтарына, білім дәрежесіне, жас мөлшеріне, жынысына қарай әр түрлі әлеуметтік топтардың өз сөйлеу мәнерлері, өзіндік лексикондары болатыны даусыз.Бір кездерде «тіл таптық құбылыс» деушілер оның осы ерекшеліктеріне сүйенеді, сөйтіп олар тілдің қызметтік жағын оның құрылымдық жағымен шатыстырды.

Қоғамның әлеуметтік құрылысының тілге тигізетін әсері, ең алдымен, тілдің қызметінен анық көрінеді.Өйткені тілді қолданушы әлеуметтік топтар, таптар оған немқұрайды қарамайды.Оны өз талап – тілектеріне, өздерінің әлеуметтік жағдайларына сәйкес қолдануға тырысады.Мұндай талап тілдің құрылымдық негізін өзгертпегенімен, оны функциялық құбылыстарға, өзгешеліктерге, әр түрлі жіктерге бөлшектемей қоймайды.Ондай жіктелулердің ең елеулеріне қоныс ыңғайынан туатын ерекшелікті (яғни жергілікті диалекті), тіл қызметінің қандай жолмен іске асуынан туатын ерекшелікті (жазу тілі, ауызекі тіл), қоғам мүшелерінің таптық, кәсіптік ыңғайларынан, бірліктерінен туатын ерекшелікті, қоғам мүшелерінің жас мөлшері, мәдени өзгешеліктерінен туатын ерекшеліктерді жатқызуға болады.Бұлардың басым көпшілігі функционалдық стиль өзгешеліктері болып келеді.Тіл ғылымындағы әдебиеттерде бұл тәрізді өзгешеліктер жалпыхалықтық тілдің функционалдық нұсқалары деп те аталады. Функционалдық нұсқалар қауымның тілге тигізетін әр түрлі әсерінен болады.Тіл білімінің бір саласы – социологиялық тіл ғылымының (экстралингвистиканың) міндеті – қоғамның әлеуметтік таптарының тілге тигізетін әсерлерін зерттеу болмақ.

5. Тіл дегеніміз не? деген сұрауға жауап берілді. Енді сөйлеу дегеніміз не, ол қалай пайда болды? деген сұрауға жауап берілуі қажет.

Жай қарағанда сөйлеу арқылы қатынас жасау оп – оңай сияқты: біреу сөйлейді, екінші біреу тыңдайды, сөйтіп, өзара ұғынысады.Сөйлеудің мұндай жеңіл көрінуі – оның үйреншіктілігінде.Тереңірек ойласақ, сөйлеу актісі - өте күрделі құбылыс.

Психологтар тілімен айтқанда, сөйлеу дегеніміз - әрекет.Әрекет белгілі бір нәтижеге жету үшін, бағыты, мақсаты бірлігі арқылы топтасқан процестердің күрделі жиынтығы.Сөйлеу адам әрекеттерінің бір түрі болғандықтан, оның анықтамасы да әрекетке берілген анықтамаға ұқсас.Мұнда да алға белгілі мақсат қойылады, сол мақсатқа жету үшін адам сөйлеу мүшелері арқылы әр түрлі артикуляциялық, акустикалық әрекеттер жасайды.Айырмашылығы – сөйлеудегі әрекет тілдік таңбалардың жанама қатысы арқылы іске асады.Сондықтан да сөйлеу дегенді психологтар тілдік таңбалардың ынталандырушы құралы қызметінде қолданылатын әрекет деп анықтайды.

Сөйлеу тілдік материал арқылы жүзеге асады және тілдік заң – ережелерге, тілдік нормаға бағынады.Тіл мен сөйлеу бір – бірінен ажырамас бірлікте.Тілсіз сөйлеу жоқ, сөйлеу жоқ жерде тіл жоқ.Сөйлеу – тілдің тіршілік ету, өмір сүру формасы.

Сөйлеу әрекеті сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы пайда болып, ауа толқыны арқылы құлаққа естіледі.Сөйлеу әрекеті сөйлеу, есту, ұғыну деген үш бөлімнен тұрады.Бұл үшеуі бір – біріне ұқсамайтын үш бөлек дүние.Сөйлеуші ми орталығынан хабар алады да, сөйлеу мүшелерін қозғалысқа келтіреді, артикуляция жасайды.Соның нәтижесінде дыбыс пайда болады да, ол ауа толқыны арқылы тыңдаушының құлағына жетеді.Тыңдаушы есту мүшелерінің тітіркенуі арқылы сезінгенін есту талшықтарымен ми орталығына жеткізеді.

Сөйлеушінің айтқандары артикуляциялық жиынтық (комплекс) болады да, тыңдаушының еститіндері, қабылдайтындары акустикалық жиынтық болады.Сөйлеуші мен тыңдаушы бірін – бірі түсіну үшін, екі жиынтық берік бірлікте болуы шарт, яғни «көз» деген сөзді айтушы да, тыңдаушы да бір ғана мағынада түсінуі керек.Айту мен есту арасында бірлік болмаса, ұғынысу деген де болмайды.

Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас процесінде, өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз.

Тілдік элементтер (дыбыс, морфема, сөз, сөйлем) қоғам мүшелеріне өздерінің ойларын, сезімдерін білдіру үшін керек.Адамдар ойлау процесінде өздерінің сезгендерін, түйгендерін тілдік тұлғалармен білдіреді.Сөйтіп, тіл дерексіз тұлғадан жеке адамдардың нақты ойын білдіретін құралға айналады.Осыдан жалпының жалқымен, жекемен бірлігі пайда болады.Бірақ бұл екеуінің бірлігі тепе – теңдік, абсолюттік бірлік болмайды.Тіл дегеннен ондағы бүкіл дыбыстардың, сөздердің, грамматикалық формалардың жиынтығын түсінсек, сөйлеу дегеннен сол тілдік элементтердің өзара қарым- қатынасқа келуін, яғни тілдің қимыл үстіндегі күйін түсінеміз.Бұл жағынан алғанда тіл сөйлеуге қажетті материалдардың жиынтығы, Ф.де Соссюрше айтқанда, акустикалық бейненің қоймасы, ал сөйлеу – сол қоймадағы материалдардың жанданып іске қосылуы, адамдардың қатынас айналымына түсуі.

Тілдік материалдар да, тілдік заң – ережелер мен нормалар да жалпыхалықтық, қоғамдық, ал, сөйлеу тілдік материалдарға, тілдік нормаларға тәуелді.Бірақ соған қарамастан, сөйлеудің тілге, тілдік жүйеге, тілдік заң – ережелер мен нормаларға тигізер кері әсері өлшеусіз.Сөйлеу процесінде тілдік элементтер, тілдік нормалар жанданып, өз бойындағы мағыналық, функциялық мүмкіндіктерін жан – жақты көрсете алады.Мысалы, «қабырға» деген жеке тұрғанда жан – жануардың дене мүшесінің атын (яғни анатомиялық атау) немесе үйдің қабырғасы деген мағынаны білдірсе, «қабырғасы қайысу», «қабырғасына бату», «қабырғаңмен кеңес», «қабырғалы ел» дегендерде ол сөз жеке тұрғанда ойға кіріп – шықпайтын мағыналарды білдіреді.Сөздердің алуан түрлі келтірінді мағыналары да, экспрессивтік мәндері де сөйлеу процесінде ғана көрінеді.

Тіл, тілдік норма қоғамдық бола тұра, жеке адамдардың сөздері, сөйлеулері арқылы көрініп, өмір сүреді.Тілді пайдаланушы индивидуумдар да бірдей емес.Қоғамдық мүлікті олардың әрқайсысы өз шама – шарқынша әр түрлі пайдаланады: біреулер оның ішіндегі ең асылдарын іріктеп алып, оларды өз орындарына дұрыс қоя білсе, енді біреулерде ондай шеберлік, дарындылық болмайды.

Тілде бар нәрсенің бәрі сөйлеуде бола беруі мүмкін, бірақ сөйлеуде болғанның бәрі тілде бола бермейді.Сөйлеу процесінде сөздер кейде тілде қалыптасқан, үйреншікті мағынасында қолданылмай, тек контекст арқылы ғана түсінуге болатын келтірінді мағыналарда қолданыла береді.Мысалы, Абай өлеңдерінде кездесетін «Көңілдің жайлауынан ел кеткен соң...Жас жүрек жайып саусағын... Кірлетпей кетті жүректі... Ат жараттық, сән тараттық, әуейлік күйлестік...Көңілдің күні өшкен соң...Қу тілмен қулық сауған заңы құрысын.Бұлттың сүтін ішіп ержеткенмін» т.б. дегендердегі көңілдің жайлауы, жүректің саусағы, жүректі кірлетпеу, әуейлік күйлеу, көңілдің күні, қулық сауу, бұлттың сүті деген тіркестердің мағынасы тілде жоқ.Бұлар сөйлеу (жазу) процесі туғызған мағыналар.

Сондай – ақ, әр адамның өзіндік сөйлеу мәнері, дауыс ырғағы, үн құбылысы, интонациясы, рифмі, акценті, көңіл күйін, ішкі толғаныстарын, айтып тұрған хабарға өз көзқарасын сездіретін алуан түрлі модальдық жайттардың барлығы тек сөйлеу процесінде ғана болатын құбылыстар.

Тілге «жақсы», «жаман», «норма жатады, жатпайды», «керек, керексіз» деген ұғымдарды қолдануға болмайды.Тілдегінің барлығы да керек, барлығы нормалы.Керексіздік, жамандық, нормасыздық, сөйлеуде (жазуда) болады.Сөйлеуші (жазушы) тіл материалын орынды, дұрыс қолдана білмейді де, тіл шұбарлығын, нормасыздықты туғызады.Осыдан келеді де, қоғамдық сипаттағы тіл жеке адамдардың сөйлеу (жазу) процесінде даралық сипатқа ие болды.Тіл мен сөйлеудің бір – бірінен өзгешеліктері де осында.

Тіл мен сөйлеу арасындағы өзгешелік жеке адамдардың сөйлеу шеберлігіне, даралығына ғана емес, одан әлдеқайда күрделі факторларға да байланысты.Ондай факторлар қатарына диалектілік ерекшеліктер, көршілес тілдердің әсері мен ықпалдары, сөйлеу тілі мен жазу тілі, әдеби тіл арасындағы өзгешеліктер, қоғамның, ой – сананың күрделене дамуы, тағы сол сияқтылар жатады.

Сөйлесуді екі я бірнеше адамдардың бетпе – бет отырып, ауызша сөйлеуді деп қана түсінбеу керек, оған жазба тіл де, іштен сөйлеу де, үн шығармай, ойды іште топшылау да жатады.Бірақ бұлардың әрқайсысының мән – мағынасы, көріну, қабылдану жолдары әр басқа.

Тіл мен сөйлеудің бір еместігі, бұлардың арасында айырма барлығын ғалымдар ертеде – ақ байқаған. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін жете ашып, екі бөлек мәселе етіп қоймағандарымен, сөйлеу мен тілдің бір еместігін 19 ғасырда өмір сүрген В.Гумбольдт, Г.Штейнталь, Г.Шухардт сияқты ғалымдар да айтқан.Бірақ тіл мен сөйлеуді екі бөлек мәселе етіп қараудың қажет екенін ғылыми тұрғыдан алғаш дәлелдеп берген ғалым деп, әдетте, Ф.де Соссюрді атайды.

Оның басқа теорияларының (ішкі және сыртқы лингвистика, синхрондық және диахрондық зерттеу, т.б.) барлығы да тіл мен сөйлеуді екі бөліп қарау тезисінен туатын логикалық қорытынды. В.А.Звегинцев: егер Ф.де Соссюр ілімінің тіл мен сөйлеу арасына шек қою жөніндегі тұжырымын алып тастаса, онда оның ішкі және сыртқы линвистика, синхрондық және диахрондық линвистика деп бөлулері ақылға сыймайтын, ештемемен дәлелдеуге болмайтын бірдеме болып шығар еді, - дегенді айтады.

Ф.де Соссюр тіл ғылымын тіл лингвистикасы, сөйлеу лингвистикасы деп екі салаға бөледі де, мұның алғашқысы – негізгі, оның нысаны – тіл, тіл индивидуумға тәуелсіз, әлеуметтік құбылыс, соңғысы негізгі емес, көмекші нәрсе, оның нысаны – сөйлеу әрекетінің индивидуалдық жағы, ол – таза психофизикалық пән, бұл екі пән өзара тығыз байланысты: тіл сөйлеу түсінікті болу үшін және өзінің барлық әрекетін жарыққа шығару үшін қажет, ал сөйлеу тіл қалыптасу үшін қажет деп біледі.

Ф.де Соссюр «сөйлеу әрекеті» деген терминді де қолданады.Оның пікірінше, тіл мен сөйлеу – сөйлеу әрекетінің екі саласы, екі жағы.Ол: «Тіл – сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі, рас, маңызды бөлшегі ғана», - деп жазады.Бірақ Ф.де Соссюр сөйлеу әрекеті дегенді сөйлеу мағынасында да қолдана береді.

Ф.де Соссюрдің тіл мен сөйлеуге қатысты көптеген құнды пікірлерімен қатар кейбір қайшылықтары да бар, ол сөйлеуді тек индивидуумдық даралық құбылыс, онда әлеуметтік ештеме де жоқ дей тұра, тілді сол сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі дейді.Бұл арадағы қайшылық – тілді әлеуметтік, сөйлеуді индивидуалдық дей тұра, тілді сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі деп қарауында.Егер тіл әлеуметтік болса, онда ол индивидуалдық болып табылатын сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі болмауы керек не болмаса сөйлеу әрекеті таза индивидуалдық болмауы керек.Сол сияқты, тіл «сөйлеу әрекеті» түсінікті болу үшін, ал, сөйлеу тілдің іске асуы, әжетке жарауы үшін қажет дей тұра, сөйлеуді таза индивидуалдық құбылыс деуі де қисынсыз.Егер сөйлеуде тек индивидуалдық қана сипат болса, адамдардың бір – бірімен түсінісуі мүмкін болмаған болар еді.

Сөйлеген адам жалпыхалықтық тілдегі бар тұлғаларды, формаларды пайдаланады, оларды тілде қалыптасқан жалпы ережеге, нормаға сәйкес бір – бірімен байланыстырады,ал, тыңдаушы адам айтылған тілдік тұлғаларды, олардың тіркестерін тілде қалыптасқан, қауым қабылдаған мағынада түсінеді.Бұл жағдай сөйлеуді түгелдей индивидуалдық құбылыс деп қараудың, оны тілге қарсы қоюдың жөн еместігін байқатады.Жоғарыда айтылғандай, сөйлеуде даралықтың болатындығы даусыз.Бірақ ондағы даралық сөйлеудің индивидуалдығын сөз еткенде, оның әлеуметтік негізде құрылатынын, әлеуметтік материалды (тілді) пайдаланатынын естен шығармаған жөн.Сөйлеудің индивидуалдық сипаты дегенді жеке адамдардың сөйлеу (жазу) процесінде кездесетін жалпы нормадан, қабылданған, орын тепкен дәстүрден ауытқуы деген мәнде түсінген жөн.Тілдегідей жүйе, норма сөйлеуде де болады.Сөйлеудегі өзгешелік қауым мүшелерінің бәріне бірдей міндетті сол тілдік жүйеден, нормадан ауытқудан көрінеді.

Ф.де Соссюрдің жоғарыдағы көрсетілген қайшылықтары бұл проблеманы одан кейін зерттеушілер арасында елеулі ала ауыздықтар туғызып келеді.Олардың кейбіреулері (Л.Ельмслев, А.И.Смирницкий, Н.Хомский т.б.) Ф.де Соссюр қағидаларын негізінен қабылдай отырып, оны дәлелдей, толықтыра түсуді көздесе, екінші бір топ ғалымдар бұл мәселені пікір таластарына нысан боларлықтай мәнді проблема деп есептемейді.Ал, дескриптивтік лингвистиканың өкілдері тіл мен сөйлеу арасына шек қойып, оны екі бөлек мәселе етіп қараудың тіпті қажеті жоқ деп есептейді.

Бір – біріне қарама – қайшы пікірлердің барлығына қарамастан, тіл мен сөйлеу арасындағы бірлік пен өзгешеліктерді айқындау талабы – қазіргі заман тіл білімінің өзекті бір мәселесі ретінде әбден орнықты.Сондықтан бұл екеуінің арасындағы байланысты көрмеу немесе оларды бір – біріне мейлінше қарсы қою, сондай – ақ олардың арасындағы өзгешеліктерді ескермеу, тіпті оны лингвистикалық проблемалар қатарына қоспау сияқты әрекеттер негізсіз, бос талас.