-сурет Енгізілген жолдағы символдар санын есептеу терезесі Ұсынылатын әдебиеттер: [1-9]

1. 
   Object Pascal тілінде мәтіндерді өңдеу үшін қандай типтер пайдаланылады?
   
2. 
   Жолдың ағымдағы ұзындығы қандай функцияның көмегімен беріледі?
   
3. 
   Ең үлкен ұзындықтағы жолдың типі қалай хабарланады?
   
4. 
   Жолдық айнымалылар хабарланғаннан кейінгі жадының жұмыс механизмі қандай?
   
5. 
   Екі байттық символдар мен Unicode символдары қандай типпен хабарланады?
   
6. 
   Нөлдік терминалдық жолдың типі қалай аталады?
   
7. 
   Нөлдік терминалдық жолдар қай кезде пайдаланылады?
   
8. 
   StrCopy процедурасының қызметі қандай?
   
9. 
   Мәтіндегі ең ұзын сөзді басып шығаратын программа құрыңыз. Мәтіндегі сөздер бос орынмен бөлінген.
   
10. 
    Берілген сөздің мәтінде қанша рет кездесетінін анықтайтын программа құрыңыз. Сөздер үтір арқылы ажыртылған.
    
11. 
    Берілген мәтіндегі барлық бос орынды үтірге алмастырыңдар. Соңғы символы үтірге алмастырмай өшіріңдер. Егер мәтінде бірнеше бос орын кездесетін болса, онда олардың орнына бір үтір қойыңдар.
    
12. 
    S₁,…,S₃₀ символдар тізбегі берілген. Берілген тізбектің символдарын кері ретпен S₃₀,…,S₁ орналастыратын программа құрыңдар.
    
13. 
    Берілген мәтіндегі eto сөзін to сөзіне алмастыратын программа құрыңдар.
    
14. 
    Мәтін берілген. Осы мәтіннің бүтін сандардың ондық жазылуы болатынын анықтайтын программа құрыңыз.
    
15. 
    Мәтін сөздері бос орынмен бөлінген. Ішінде а және в әріптері ең көп кездесетін сөзді табыңыздар.
    
16. 
    Мәтіндегі ing әріптері тіркесімен аяқталатын сөз бөлігін ed жалғауына алмастырыңдар.
    

Дербес компьютердің жадысы ақпаратты сақтауға арналған ұяшықтардың жиынтығын-әрқайсысының жеке нөмірі бар байтты береді. Бұл нөмірлер адрес деп аталады, олар жадының кез келген байтына баруға мүмкіндік береді. Object Pascal тілі программистің құзырына динамикалық жадыны басқарудың қолайлы құралын ұсынады, ол көрсеткіштер деп аталады. Көрсеткіш- бұл өзінің мәні ретінде жадының байтының адресін сақтайды. Көрсеткіштердің мәліметтердің кез келген типін орналастыруға болады. Олардың кейбіреулері (Byte, Char, ShortInt, Boolean) жадыдан бір байт орын алады, ал қалғандары аралас. Сондықтан көрсеткіштер мәліметтердің тек алғашқы байтының орнын анықтайды.

Әдеттегідей, көрсеткіш мәліметтердің қандай да бір типімен байланысады. Мұндай көрсеткіштерді типтелген деп атаймыз. Типтелген көрсеткішті хабарлау үшін ^ белгісін қоямыз, ол сәйкес типтің алдына орналасады, мысалы,

Var

p1:^integer;

p2:^real;

type

PersonPointer=^PersonRecord;

PersonRecord=Record

Name:String;

Job:String;

Next: personPointer

End;

Мысалдағы мына жазуға назар аударыңыз: personPointer типін хабарлағанда программада алдын-ала хабарланғаан PersonRecord типіне келістік. Осыған дейін атап көрсеткенімізде. Object Pascal тілінде идентификаторлар пайдаланбас бұрын алдын-ала хабарланатын. Бұл ереже тек көрсеткіштер үшін ғана орындалмайды, мұнда әлі хабарланған мәліметтер типіне сілтеме жасалынады. Object Pascal тілінде көрсеткішті қандай да бір нақты мәліметтер типімен байланыстырмай-ақ хабарлауға болады. Ол үшін Pointer стандартты типі пайдаланылады. Мұндай көрстекіштерді типтелмеген деп атаймыз. Типтелмеген көрстекіштер нақты типпен байланыспағандықтан олардың көмегімен құрлымы мен типі программаның жұмысы барысында өзгеріп отыратын мәліметтерді динамикалық орналастыру өте ыңғайлы.

Жоғарыда айтылғандай, көрсеткіштердің мәндері жадыдағы айнымалылардың адресі болғандықтан, бір көрстекіштің мәнін басқасыа беруге болатын сияқты көрінеді. Бірақ, шын мәнінде олай емес. Object Pascal тілінде мәліметтердің тек сол типімен байланысқан көрсеткіштердің арасында олардың мәндерін алмастыруға болады.

Мысалы, егер,

болса, онда меншіктеу

жазуы орынды болады, сонымен бірге,

деп жазуға рұқсат етілмейді, өйткен РІ1 мен РR әртүрлі мәліметтер типін көрсетеді.

Процедуралар мен функциялар салыстырмалы түрде берілген атауы бойынша шақырылып орындалатын программаның бөлігі болып табылады. Программа мәтіндегі процедура (функция) атауының кездесуі оның шақырылуы деп аталады. Функцияның процедурадан айырмашылығы функция денесін құрайтын операторлардың орындау нәтижесінен алынған мән біреу ғана болады және ол функция атауына меншіктеледі.

Бұдан кейін функция мен процедураны жалпы атауымен «қосалқы программа» деп атайық.

Қосалқы программа орындалмас бұрын негізгі программаның бөлімінде сипатталуы тиіс.

Қосалқы программаны сипаттау дегеніміз оның тақырыбы мен денесін көрсету. Тақырыбында программаның аты мен формальды параметрлер тізімі хабарланады. Ал, функция үшін, мұнымен қатар, оның атауына меншіктелген мәннің типі көрсетіледі. Қосалқы программаның тақырыбынан кейін оның бейнелеу бөлімі мен орындалатын операторлар бөлімі жазылады. Қосалқы программаның бейнелеу бөлімінде төменгі деңгейдегі қосалқы программа кездесуі мүмкін. Оны жалпы түрде былай бейнелеуге болады:

Қосалқы программа

Қосалқы программа А

Қосалқы программа А1

Қосалқы программа А2

Қосалқы программа В

Қосалқы программа В1

Қосалқы программа В2

...

Кез келген деңгейдегі программа әдетте, тұрақтылар, айнымалылар, типтер және төменгі деңгейдегі программалар атауларының жиынтығынан тұруы мүмкін. Қосалқы программаның ішінде сипатталған барлық атаулар сол қосалқы программаға тән. Сөйтіп, қосалқы программамен шақырылатын операторлар тұрғысынан, қандай да бір алгоритм орындалатын, «қорап» тәрізді. Мұндай орындалу барысында қосалқы программаның әрбір бөліктері пайдаланушыдан жасырылған, жеке оларды шақыра алмайды. Мысалы, жоғарыда қарастырылған мысалдан А және В процедураларын шақыруға болады, олардың ішіндегі А1, А2, В1, В2 процедураларын шақыруға болмайды. Бұл айтылғандар тек қосалқы программаның атауына ғана тән емес, сонымен бірге, ондағы хабарланған кез келген типтер, айнымалылар мен белгілер атауларына да тән. Қосалқы программадағы хабарланған барлық атаулар бірегей болуы және ол қосалқы программаның атауына сәйкес келмеуі тиіс.

Кез келген қосалқы программа өзін-өзі шақыра алады, шақырудың бұл тәсілі рекурсия деп аталады.

Бізге төмендегідей жазулар берілсін:

Var V1:…;

Procedure A;

Var V2:…;

End {A};

Procedure B;

Var V3:…;

Procedure B1;

Var V4:…;

Procedure B11;

Var V5:…;

?..

Object Pascal тілінде тұрақтыларды, айнымалыларды, типтерді, белгілерді, қосалқы программаларды сипаттау пайдаланушының қалауы бойынша жазыла береді. Мысалы,

Var V1:…;

Procedure S;

Var V2:…;

End {S};

…

S процедурасынан V1 және V2 айнымалыларына баруға болады, бірақ V3-ті пайдалануға болмайды, өйткені бұл айнымалының сипатталуы программада S процедурасынан кейін орналасқан.

Мұндай жағдайда жергілікті атау глобальды атауды жауып, оған кіру мүмкіндігін шектейді. Мысалы,

Var I: integer;

Procedure P;

Var I: integer;

Begin LbOutput.Caption:=IntToStr(i);

End {P};

Begin

P End;

Var I: integer;

жоларын алып тастаса, онда экранға глобальды І айнымалысының мәні, яғни 1 шығады.

Сөйтіп, бір атаулы глобальды және жергілікті айнымалылар – бұлар әртүрлі айнымалылар. Қосалқы программа денесіндегі мұндай айнымалыны шақыру жергілікті айнымалыны шақырумен бірдей.

Қосалқы программаны бейнелеу қосалқы программа тақырыбынан және денесінен тұрады.

Procedure <аты> (<формальды параметрлер тізімі>);

Функцияның тақырыбы

Function <аты> (<формальды параметрлер тізімі>): <типі>

Мұндағы <аты> - қосалқы программаның аты; <формальды параметрлер тізімі> - формальды параметрлер тізімі; <тип> - функция нәтижесінің алатын типі. Қосалқы программаның тақырыбынан кейін ASSEMBLER, EXTERNAL, FAR, FORWORD, INLINE, INTERRUPT, NEAR тәрізді стандартты директиваларының бірі келуі тиіс.

Бұл директивалар өзі жазылып отырған қосалқы программа үшін орындалады, бірақ өзі орналасқан қосалқы программадан кейінгі қосалқы программа үшін орындалмайды.

Қосалқы программада формальды параметрлер тізімінің болуы міндетті емес және болмауы да мүмкін. Формальды параметрлердің атауы және типі көрсетіледі. Мысалы,

Procedure Geron (a: real; b: integer; s: char);

Қосалқы программа денесіндегі операторлар формальды параметрлер тізімін сипаттау бөлімінің кеңейтіліуі ретінде қарастырылады: осы тізімде пайдаланыдған барлық айнымалылар қосалқы программа ішіндегі кез келген өрнекте пайдаланылады. Осылайша қосалқы алгоритмдердің көмегімен нақты есептерді шығару жүзеге асырылады.

Формальды параметрлердің шынайы параметрлерге ауысуы қосалқы программадағы жазылған алгоритмді қажетіне қарай түзетуге мүмкіндік береді.

Object Pascal тілінде қосалқы программаны шақырған кезде формальды параметрлердің типі мен мөлшері шынайы параметрлердің типі мен мөлшеріне сәйкес келуі тиіс. Пайдаланылып отырған шанайы параметрлердің мәні қосалқы программаны шақырғанда оның қандай ретпен орналасуына тәуелді. Программист қосалқы программаны шақырғанда шынайы параметрлердің дұрыс орналасу ретін қадағалауы тиіс.

Қосалқы программаның кез келген формальды параметрлері мән параметр немесе айнымалы параметр немесе тұрақты параметр болуы тиіс. Алдыңғы мысалда А және В параметрлері мәндер параметрлері ретінде анықталған. Егер параметрлер айнымалы параметрлер ретінде анықталса, онда олардың алдында міндетті түрде қызметші var сөзі, ал тұрақтылар параметрлері болса const сөзі орналасады.

Мысалы,

Мұндағы А – айнымалы параметр, В – мән параметрі, С – тұрақты. Параметрлердің қай типін қандай жағдайда пайдалану қажеттілігін түсіну үшін қосалқы программа шақырылған кезде формальды параметрлер шынайы параметрлерге қалай ауысатынын қарастырайық.

Егер параметр мән ретінде анықталса, онда қосалқы программамен шақырар алдында бұл мән есептеліп алынған нәтиже уақытша жадыға (стек) көшіріліп, қосалқы программаға беріледі.

Егер шынайы параметр ретінде айнымалы немесе тұрақты түріндегі қарапайым өрнек көрсетілсе де, бәрібір қосалқы программаға айнымалының (тұрақтының) көшірмесі беріледі.

Қосалқы программадағы мәндер параметрінің кез келген өзгерісі шақырып отырған программада қабылданбайды (ескерілмейді), өйткені бұл жағдайда шынайы параметрдің көшірмесі өзгереді.

Егер параметр айнымалы параметр ретінде анықталса, онда қосалқы программаны шақырғанда айнымалының көөшірмесі емес, өзі беріледі (шындығында, бұл жағдайда қосалқы программаға айнымалының адресі беріледі). Айнымалы параметрлердің өзгерісі шақырып отырған программадағы шынайы параметрлердің өзгерісіне әкеледі.

Қосалқы программада тұрақты параметрлер болған жағдайда айнымалы немесе есептелген мән орналасқан жады бөлігінің адресі беріледі. Бірақ қосалқы парограмма денесінде тұрақты параметрге кез келген жаңа мән меншіктеуді бұғаттайды.

Сөйтіп, қосалқы программадағы параметрлер сыртқы, негізгі программамен байланыс құралы ретінде пайдаланылады: осы параметрлердің көмегімен қосалқы программа өзінің жұмысының нәтижесін негізгі программаға бере алады. Әрине, программист мұны басқа тәсілмен де орындай алады: нәтижені ортақ параметрлер арқылы да беруге болады. Бірақ бұл тәсіл программаны түсініп, жүргізуде қиындық туғызады. Тиімді программалау стилінің талабына сәйкес, мүмкін болатын жерде нәтижені беруде шынайы айнымалы параметрлерді пайдаланған дұрыс. Формальды параметрлерді таңдауда ескеретін тағы бір жағдай бар. Мәндер параметрлерін хабарлауда шынайы параметрлер уақытша жадыға көшіріледі. Егер бұл параметр үлкен өлшемді массив болса, онда бұл параметрді тұрақты параметр ретінде хабарлап көшіруге жіберілетін уақыт пен жадыны үнемдеуге болады.

Тұрақты параметр жадының уақытша жұмыс істейтін бөлігіне көшірілмейді, сөйтіп қосалқы программаны шақыруға кететін уақыт үнемделеді. Сонымен қатар, мұнда қосалқы программа денесіне кез келген өзгеріс енгізу мүмкін емес, оны компилятор қадағалап отырады.

Object Pascal тілінің тағы бір қасиеті – типтік емес параметрлерді пайдалану мүмкіндігі. Егер формальды айнымалы параметрлердің типі қосалқы программа тақырыбында көрсетілмесе, онда ол типтік параметр болып есептеледі. Бұдан, оған сәйкес келетін шынайы параметр кез келген типті айнымалы болуы мүмкін. Бұдан, типтік емес параметр тек айнымалы параметр бола алады. Мысалы,

Procedure Myself (var Parametr);

Ескерілмейтін параметрлер

Delphi-дің 4, 5, 6 нұсқауларында ескерілмейтін параметрлер бар. Ескерілмейтін параметрлер формальды параметрлер тізімінен кейін орналасады. Оның жалпы түрі

Мысалы, Procedure P(a: array of integer; s: string=’’);

Мұндай жағдайларда қосалқы программаны төмендегідей шақыруға болады:

P ([1, 2, 3],’’);

P ([1, 2, 3]);

Егер қосалқы программада екі немесе одан да көп ескерілмейтін параметр пайдаланылса, онда қосалқы программаны шақыруда олардың біреуін алдын-ала анықтау жағдайында оны соңғы анықталатын параметрге дейін толық көрсету қажет (яғни алдын-ала анықталмаған ескерілмейтін параметрлерді үтірмен алмастыруға болмайды). Мысалы,

Procedure P(a: array of integer; s: string=’’; b: integer=0);

Процедураның шақырылу жолдары:

P ([1, 2, 3]);

P ([1, 2, 3],’’);

P (1, 2, 3,’’,1).

Массив параметрлер және жолдық параметрлер

Қосалқы программаның формальды параметрлер тізіміндегі айнымалыны хабарлау оларды айнымалыларды сипаттау бөлімінде хабарлаудан ешқандай айырмашылығы жоқ деп ойлап қалауыңыз мүмкін. Шындығында да, аталған екі жағдайда да ортақ нәрселер өте көп, бірақ айтарлықтай бір ерекшелік бар: формальды параметрлер тізіміндегікез келген парамерт тек стандартты немесе алдын-ала хабарланған тип болуы мүмкін. Мысалы, процедураны төмендегідейхабарлауға болмайды:

Procedure S(a: array[1..10] of real);

Өйткені формальды параметрлер тізімінде массив индексінің шекараларын көрсететін аралық тип хабарланып отыр.

Егер массивтің қандай да бір элементін беру қажет болса және сонымен қатар, қосалқы прграммаға массив толығымен берілетін болса, онда алдымен оның типін көрсету қажет.

Мысалы,

Mas=array[1..10] of real;

Procedure S(var a:real);

…

Қысқа жолдың өзі массив болып табылатындықтан, оны қосалқы программаға беру былай жүзеге асады:

Input Type=String [15];

Output Type=String [30];

Function St(s: Input Type):Output Type;

…

Ашық массивтер

Object Pascal тілінде қосалқы программада ұзындығы айнымалы болып келген массивтерді сипаттау үшін «ашық массивтер» деп аталатын массивтер пайдаланылады.

Ашық массив дегеніміз – массив элементінің барлық типін сипаттайтын, бірақ оның өлшемі мен шекарасын анықтайтын қосалқы программаның формальды параметрі:

Procedure Myself(JpenArray:array of integer);

Қосалқы программаның ішінде мұндай параметр төменгі шекарасы нольден басталатын бір өлшемді массив ретінде қабылданады. Ашық массивтің жоғарғы шекарасы “High” деп аталатын стандартты функция арқылы анықталады. Нольді төменгі индекспен мән ретінде пайдалана отырып, ал жоғарғы мән High функциясымен анықталатын массивті қосалқы программа ұзындығы кез келген санмен алынған бір өлшемді массив ретінде анықтайды.

Procedure TfmExample,bbRunClick(Sender:TObject);

{Ашық массивті пайдалану мысалы: программа П компонентіне ұзындықтары әр түрлі бір өлшемді екі массивтің мазмұнын бір ғана П процедурасының көмегімен шығарады}.

Procedure ArrayPrint(aArray:array of integer);

Var k:integer;

S:string;

Begin

S:=’’;

S:=s+IntToStr(aArray[k]);

mmOutput.Lines.Add(s);

end;

a:array[-1..2] of integer=(0,1,2,3);

b:array[5..7] of integer=(4,5,6);

begin

ArrayPrint(B);

End;
Бұл мысалда байқап отырғандай, шақыру параметрі ретінде ArrayPrint процедурасына берілген А және В массивтерінің шекараларының мәндері болмайды. Дегенмен, ашық массивтердің өлшемділігі барлық уақытта 1-ге тең, мұны компилятор қадағалап отырады.

Егер біз программаға екі өлшемді с массивін қоссақ, var c:array[1..3,1..5] of integer; оның шақырылуы:

ArrayPrint(C);

қате жөнінде хабарламаны сөзсіз шығарады.

Қосалқы программаны шақырғанда ашық массив түріндегі формальды параметрдің орнына массив конструкторын көрсетуге болады. Массив конструкторы дегеніміз үтір арқылы ажыратылып, квадрат жақшаға алынған масссив элементтерінің мәндері. Алдынғы мысалдағы:

const

a:array[-1..2] of integer=(0,1,2,3);

begin

ArrayPrint(B);

End;
жазуының орнына

begin

ArrayPrint(B);

End;

деп жазуға болады.

Delphi 32 жүйесінде қосалқы программаға ұзындығы мен өлшемі айнымалы болып келген массивті бергенде вариантты массивтерді пайдаланған ыңғайлы. Төменгі мысалда GetArrayAverage функциясының көмегімен өлшемі 5-тен артпайтын ұзындығы айнымалы болып келген вариантты массивтің барлық элементтерінің арифметикалық ортасы анықталады:

Function GetArrayAverage(const V:Variant):Double;

{ұзындығы мен өлшемі айнымалы болып келген массивтің арифметикалық орта мәнін береді}

Var

I, j, k, l, m:integer;

NItem:integer;

Begin

Result:=-1E-309;

(VarArrayDimCount(v)>5) then

Exit;

Sum:=0;

//Массив элементтерінің саннын есептейміз

For K:=0 to VarArrayDimCount(v) do

NItem:=Nitem+VarArrayHighBound(v,k)-

VarArrayLowBound(v,k);

//Элементтердің қосындысын есептейміз

Case VarArrayDimCont(v) of

1:for i:= VarArrayLowBound(v,1) to VarArrayHighBound(v,1) do

Sum:=Sum+v[i];

2:for i:= VarArrayLowBound(v,1) to VarArrayHighBound(v,1) do

Sum:=Sum+v[i,j];

3:for i:= VarArrayLowBound(v,1) to VarArrayHighBound(v,1) do

for j:= VarArrayLowBound(v,2) to VarArrayHighBound(v,2) do

for k:= VarArrayLowBound(v,3) to VarArrayHighBound(v,3) do

Sum:=Sum+v[I,j,k];

4:for i:= VarArrayLowBound(v,1) to VarArrayHighBound(v,1) do

for j:= VarArrayLowBound(v,2) to VarArrayHighBound(v,2) do

for k:= VarArrayLowBound(v,3) to VarArrayHighBound(v,3) do

for l:= VarArrayLowBound(v,4) to VarArrayHighBound(v,4) do

Sum:=Sum+v[I,j,k,l];

5:for i:= VarArrayLowBound(v,1) to VarArrayHighBound(v,1) do

for j:= VarArrayLowBound(v,2) to VarArrayHighBound(v,2) do

for k:= VarArrayLowBound(v,3) to VarArrayHighBound(v,3) do

for l:= VarArrayLowBound(v,4) to VarArrayHighBound(v,4) do

for m:= VarArrayLowBound(v,5) to VarArrayHighBound(v,5) do
Sum:=Sum+v[I,j,k,l,m];

End;

End;

Процедуралық типтердің негізгі қызметі – басқа процедуралар мен функцияларды шақыруда шынайы параметр ретінде пайдаланылатын процедуралар мен функцияларды беру құралы ретінде оны программист анықтайды. Процедуралық типті хабарлау үшін процедураның тақырыбы пайдаланылады, бірақ онда оның аты жазылмайды, мысалы:

type Proc1=Procedure(a, b, c:real; var d:real);

Proc2=Procedure(var a, b);

Proc3=Procedure;

Func1=Function:string;

Func2=Function(var s:string):real;

Келтірілген мысалдан байқалып отырғандай, екі процедуралық тип бар: процедура типі және функция типі. Келесі программа мысалында процедураны шақырудың шынайы параметрі ретінде процедураны беру механизмі бейнеленеді. Программа экранға екі функцияның кестесін шығарады.

sin(x)=(sin(x)+1)*Exp(-x) және

cos(x)=(cos(x)+1)*Exp(-x)

Бұл функциялардың мәндерін есептеп, басып шығару, PrintFuncП процедурасы арқылы жүзеге асады. Мұнда параметр ретінде х 0-ден 2-ге дейінгі аралықта функцияны есептеу мөлшері мен функцияның аты беріледі.

Function sin1 (x:real):real;

Begin

Result :=(sin(x)+1)*Exp(-x)

Function cos (x:real):real;

Begin

Result :=(cos(x)+1)*Exp(-x)

Procedure TfmExample,bbRunClick(Sender:TObject);

type

func =function (x:real):real; //h

Var

X:real;

For k:=0 to NP do

Begin

X:=k*2*Pi/NP;

FloatTostrF(F(x),ffExponent, 10, 2));

End;

End; //PrintFunc

mmOutput.Lines.add(#9’sin1 функциясы:’);

PrintFunc(10, sin1);

mmOutput.Lines.add(#9’cos1 функциясы:’);

PrintFunc(10, cos1);

End;