Оқулық Алматы, 012 ƏОЖ
6.3 Ақынның жыр-дастандары
жүктеу/скачать 3.28 Mb. Pdf көрінісі
|
| 159
6.3 Ақынның жыр-дастандары Шəкəрімнің төл туынды ретінде саналатын үш поэмасы бар. Олар – “Қалқаман-Мамыр”, “Еңлік-Кебек” (алғашқы аты “Жол- сыз жаза, яки кез болған іс”), “Нартайлақ пен Айсұлу”. Жоғарыда атап өткеніміздей, бұлардың ішінде “Нартайлақ пен Айсұлуды” Шəкəрімнің өзі көркемдік деңгейі төмен деп бағалаған. Бұл шығармалардың тақырыбы – бір сөзбен айтқанда, əйел теңсіздігі. “Қалқаман-Мамыр” мен “Еңлік-Кебекте” өз дəуірлерінің тарихи болмысы ашылып, өмір шындығы көркемдік шындыққа айналып, көркемдік шешім тапқан. Осыдан 123 жыл бұрын жазылып, 100 жыл бұрын жарық көрген “Қалқаман-Мамыр” – Шəкəрімнің іргелі шығармаларының бірі. Кезінде бұл шығарма туралы Əлихан Бөкейханов “Қазақ” газетінің 1915 жылғы 121 санында сын жазып, поэманың жанрын тарихи жыр деп таныған. Кейінгі зерттеушілер (М. Мағауин) бұл поэманы лиро-эпикалық дастан санайды. 1912 жылы Семейдегі “Жəрдем” баспасынан жарық көрген поэмасын ақынның өзі “Қазақ тіліндегі тарихи хикая” деп атаған. “Мұтылған” деген бүркеншік есіммен жазған автордың кіріспе сөзі де осының бір дəлеліндей. Онда автор былай дейді: “Бұл əңгіме 1722 жылы біздің Орта жүз қазағы Сырдария бойында жүргенде болған анық іс. Біздің қазақ қалмақтан жеңіліп, “ақтабан шұбырынды” болғаннан бірақ жыл бұрын Қалқаман-Мамырдың ісіне ескі қазақтар теріс көзімен қараса да, осы күнгі көңілінің көзі ашықтар жазықсыз екенін біліп, дұға қылса керек. Өлгенді тірілтпесем де, өткенді жандырғандай болсын деп, биыл жүз тоқсан жыл, ұмытылған істі алдыңызға қойдым. Бұл əңгіме ақсақалдар аузынан қалып бара жатыр. Сол асықтардың өзі кет- се де, ізі жоғалмасын дедім. Біздің де ізіміз жоғалатынын ойлап”. Кіріспеден көріп отырғанымыздай ақын бұл шығармасын – тарихи дүние ретінде жазуды ойластырған. Дəл тарихи дастан болмағанмен, мақсат солай болған. Екі ғашықтың махаббат трагедиясын арқау өткен бұл поэма – Қалқаман мен Мамыр атты екі жастың ғашықтық сырын шертеді. Шығармада екі ғашықтың махаббаты романтикалық сарын да бей- неленген. Мəселен мұны Мамырдың Көкенай батыр қолынан қаза табар сəттегі сөзінен айқын аңғаруға болады: 160 Тілегім келді орнына арманым жоқ, Артында Қалқаманның қалғаным жоқ, Мені сен өлтіргенмен жасармайсың, Сүйткенмен жас жанымды алғаның жоқ. Тағдырдың сүйгенінің алдында алып махаббатының пəктігі сақталғанын жұбаныш еткен Мамыр рухының биіктігі осы жол- дардан анық сезіледі. Ақын екі жас жағында, ол екі жастың тра- гедиясы арқылы олар өмір сүрген тұстағы қоғамның қатігездігіне өз үкімін шығарады. Тақырып желісі махаббат болғанмен де, ақын сол тұстағы қазақ өмірінің, салт-дəстүрінің, ой-сана, көзқарастар қайшылығының бүкіл қыр-сырын ашуға ұмтылған. Поэмада баяндалған оқиғаның қысқаша мазмұны мынадай. Ағайындас екі жас Қалқаман мен Мамыр бір-біріне ғашық болып қалады. Шын сүйген жүрек өз дегеніне жетіп, олар қосылады. Бұған Мамырдың немерелес ағасы Көкенай батыр қарсы болып, ақыры ол Мамырды садақпен атып өлтіреді. Қалқаманның жақыны, тобықтының əулиесі іспетті Əнет бабадан Қалқаманды ұстап беруді сұрайды. Əнет баба үкімді қанша жұмсартқысы келгенімен, одан ештеңе шықпайды. Ақыры жүйрік атпен шауып өтетін Қалқаманды Көкенайдың садақпен атуына шешім шығарады. Көкенай батырдың атқан оғы Қалқаманның қара санынан тиіп, ердің қасын жарып өтеді. Тірі қалған Қалқаман еліне өкпелеп, Ұлы жүздегі нағашы жұртына жол тартады. Осы кезде қалмақ-қазақ соғысы басталып кетіп, бұл оқиға ұмытылып, аяқсыз қалады. Кейін ел есін жиған тұста Қалқаманды іздестіру мүмкін болмай қалады. Шəкəрім сюжеттік желіге осынау тарихи оқиғаларды негіз ете отырып, қазақтың бұрынғы тұрмысын, əдет-ғұрпын кеңінен көрсететін махаббат драмасына құрылған дастан жазып шыққан. Поэмадағы махаббат мəселесі Шəкəрімнің жалпы адамгершілік, азаматтық көзқарасының негізі ретінде көрініп, оның бостандық сүйгіш бағытын айқындайды. Поэмадағы басты кейіпкер – екеу. Олар – Қалқаман мен Ма- мыр. Ақын осы екі кейіпкерін сырттай ғана бейнелеп қоймай, ішкі сезімдеріне терең бойлап, олардың өздеріне ғана тəн табиғи болмы- старын аша алған. Ақын оқиғаны екі жастың балғын кезінен бастап дамытады. “Əрі сұлу, əрі есті, еркекшора” бай қызы Мамыр бозба- лаша киініп жүрсе де, жігіттердің көз құрты болады. Оған ғашық Қалқаман өз сырын жылқы бағып жүргенде білдіреді. Жұмбақ 161 күйінде айтылғанмен, жігіт ойында не бар екенін сезген ақылды қыз өзіне туыс болып келетін жігітке басу айтады. Бірақ өзінің ғашықтығын қайта-қайта еске салған жігітке ақыры кездеседі, бір шешімге келеді. жүктеу/скачать 3.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|