Оқулық Алматы, 013 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

166
түзілуіне себепкер болады, ал терісі ақшыл адамда рак ауруын 
қоздыра алады. Қара, коңыр теріде қара меланин пигменті түзіледі, 
олар ультракүлгін сəулелерді өздеріне сіңіріп, жасуша ДНҚ-сын 
қорғай алады. Сондықтан қара түсті адамда рак ауруы өте сирек 
кездеседі.
Химиялық мутагендер. Мутагендердің бұл класы табиғатта кең 
таралған. Химиялық мутагендер адам ағзасына тамақ, су, ауа, дəрі-
дəрмектер арқылы енеді. Қоршаған ортаның ластануына байланыс-
ты мутагендердің ауадағы, судағы жəне топырақтағы мөлшері 
жыл сайын артатыны белгілі. Ортада органикалық канцерогендер, 
тотықтырғыштар, мышьяк, қорғасын, фтор, хром, меркаптандар, пес-
тицидтер, т.б. химикаттардың мөлшері артуда. Өндірістік химиялық 
заттардың аз ғана бөлігі (0,1%) тексерілетініне қарамастан, біраз 
заттардың мутагенділігі анықталды. 
Өндірістік қосылыстардың 20-дан астамының (алкилдер, хи-
нондар, гидроксиламиндер, акридин бояулары, алкалоидтар, 
тотықтырғыштар, т.б.) мутагенділік əсері байқалды. 
Кейбір алкилдеуші қосылыстар (иприт, нитрозометилмочеви-
на, т.б.) мутация жиілігін 5-50 есе көбейтеді, сондықтан олар су-
пермутагендер деп аталады. Азотты негіздердің ұқсастары ДНҚ-
ның құрамына оның репликациясын бұзбай ене алады. Мысалы, 
5-бромдезоксиуридин тиминді алмастыра алады. Бұл аяғында ақуыз 
ерекшелігінің өзгеруіне əкеледі.
Ауыл шаруашылығында қолданылған пестицидтердің барлық 
түрлерінің (гербицидтер, фунгицидтер, инсектицидтер, т.б.) жəне 
нитраттардың мутагендік əсері бар екені дəлелденді. Өсімдіктерде 
жəне суда жиналған пестицидтер ағзаларда мутация деңгейін 
көтереді. Əртүрлі пестицидтер жиі қолданылған аймақтарда 
мекендейтін адамдарда хромосомалық мутация екі есе жиі 
кездесетіні байқалады. Нитраттардың шығу көзі болып минералды 
тыңайтқыштар саналады. Нитраттар бактериялардың əсерінен ни-
триттерге айналады. Нитриттер екінші аминдермен реакцияға түсіп, 
мутагендік қосылыс – нитрозо-аминге айналады. 
Көптеген дəрілік препараттардың (сульфаниламид, тиазин 
қатарының туындылары, нитрофурандар жəне т.б.), əсіресе олардың 
жоғары концентрациясының мутагендік əсері дəлелденді. Қазіргі 
кезде циклофосфамид, акрихин, митомицин С, нинкристин, хлоро-
пропазин, тренимон, мажетин сияқты препараттардың мутагенділігі 
белгілі болды. Мутагендік белсенділігі тексерілмеген жаңа дəрілік 
препараттарды қолданудың генетикалық аппарат үшін қауіптілігін 

167
гикантон мысалы көрсетеді. Оның балаларда кездесетін гельминт 
ауруы – шистосомиазға қарсы емділігі болғандықтан, онымен əр 
елде жүздеген мың бала емделді. Алайда оның гендік жəне 
хромосомалық мутациялардың түзілуіне əсері кейін белгілі болды.
Адамға əсер етуші жəне ең көп таралған химиялық заттың бірі – 
кофеин. Оның микроағзалар үшін мутагендік əсері бар екені белгілі. 
Ағзаға кофеин негізінен шай жəне кофе, кейде дəрілік препараттар-
мен бірге енеді. Ғалымдар ағзада кофеиннің шамадан тыс көбеюі 
салдарынан мутацияның түзілу мүмкіндігін талқылауда. 
Кейбір жағдайда ағза тағам арқылы химиялық мутагендер 
əсеріне душар болуы мүмкін. Жапонияда АҒ-2 (транс-2 пурин-
3,5-нитро-2 фуринакриламид) тағамдық консерванты балық 
шұжықшалары мен соядан жасалған сүтте бактериялардың өсуіне 
қарсы қолданылды. Бірақ бұл консерванттың кең мутагенділігі кейін 
белгілі болды. Сол сияқты натрий тұздары, бисульфаттар, цикломат-
тар, хош иісті көмірсулар, т.б. тағамдық қоспалар мутагенді болып 
саналады. 
Биосфераны əртүрлі мутагендермен ластаудың генетикалық 
салдарының алдын алу оңай мəселе емес. Мутагенез үрдісін тө-
мендететін заттар антимутагендер деп аталады. Антимутагендер-
ге 200-дей табиғи жəне жасанды қосылыстар жатады. Олардың 
арасында амин қышқылдары, витамин жəне провитаминдер, фер-
менттер, фармакологиялық дəрілер, антитотықтырғыштық қасиеті 
бар заттар бар. Антимутагендердің бір тобы сыртқы мутагендер-
ден ДНҚ-ны қорғай алса, екінші тобы мутагеннің түзілуін тежейді, 
мысалы, С жəне Е витаминдері жəне кейбір фенолдар шұжық 
өндіруге қосылатын натрий нитратының нитрозоаминге айналуын 
тежейді, үшінші тобы глутатион мен кейбір оксидаза ферменттері 
мутагендерді жойып жіберетін ағзаның ферменттік жүйесінің 
белсенділігін жоғарылатады. Антимутагендердің басым көпшілігі 
репарация үрдісін іске қосады. 
Бірқатар елдерде генетикалық тексеруден кең таралған химиялық 
заттармен қатар жаңадан синтезделген химиялық қосылыстар өтеді. 
Эксперименттік мутагенездің жетістіктеріне сүйенген осындай зерт-
теулер нəтижесінде генетика мен токсикологияның жаңа бағыты – 

жүктеу/скачать 3.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: