Оқулық Алматы, 013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

126
алюмокремний қышқылының калий тұзы. Оған су əсер еткенде 
гидролизденеді:
К
2
Аl
2
Si
6
O
16 
+ 2HOH = H
2
Аl
2
Si
6
O
16 
+ 2KOH.
Еркін алюмокремний қышқылы жəне екі молекула ащы калий 
бөлініп шығып, судың сілтіленуі байқалады. Пайда болған алюмо-
кремний қышқылының молекуласы тұрақты емес, ол əрі қарай као-
лин жəне аморфты кремний қышқылына ыдырайды:
H
2
Al
2
Si
6
O
16
H
2
Al
2
Si
6
O
16
+ 4 Si
2
H
2
Al
2
Si
2
O
8 
+ H
2
O = H
2
Al
2
Si
2
O
8 
H
2
O (каолин)
4SiO
2
+ 4n H
2
O = 4SiO
2 
. 
nH
2
O ( аморфты кремний қышқылы).
Үгітілу кезінде түзілген ащы калий ауадағы көмір қышқылы 
газының молекуласын қосып алып, нəтижесінде поташ пайда бо-
лады:
2КОН + CO
2
= K
2
CCO
3
+ H
2
O.
Егер үгітілуге альбит ұшыраса, гидролиз кезінде поташ емес, 
сода (Na
2
CO
3
) түзіледі. Ал қалған заттар өзгермейді. Анортит ги-
дролизденсе, көмір қышқыл кальций (СаСО
3
) жəне каолин пайда 
болады.
Қарапайым силикаттардың үгітілуі де гидролизден басталады, 
кейін түзілген негіздерге көмір қышқылы қосылады. Мысалы, эн-
статит минералына (MgSi
3
) су жəне көмір қышқылы əсер еткенде, 
көмір қышқыл магний жəне аморфтық кремний қышқылы түзіледі. 
Соңынан ол өз бойындағы суды жоғалтып, кварцқа айналады.
Оливин судың жəне көмір қышқылының əсерінен көмір 
қышқыл магнийге, көмір қышқылды темірге жəне ортокремнийлі 
қышқылға aйналады, ал тұрақсыз минерал сидерит (FeCO
3
) судың 
гидролиздеушілік əсерінен темір гидрототығын, көмір қышқылын 
жəне суды түзеді.
Апатиттің үгітілуінен қарапайым фосфат, хлоридтер жəне каль-
ций фторидтері түзіледі.

127
Химиялық үгітілу процесіне қарап: сиалиттік жəне аллиттік 
екі негізді ажыратады. Бірінші тип қоңыржай климатты, жауын-
шашын орташа мөлшерде түсетін территорияларға тəн. Осындай 
жағдайларда өтетін үгітілуде негізінен алюмосиликаттар жəне фер-
рисиликаттар түзіледі. Үгітілудің екінші типі ылғалды жылы кли-
маты бар территорияларға тəн. Мұндай жерлердің жыныстарында 
гидролиздің интенсивті өтуіне байланысты алюминийдің, темірдің, 
кремнийдің гидроксидтері түзіледі.
4.8.4. Биологиялық үгітілу
Жоғарыда минералдың ыдырауы тірі оганизмдердің қатысуынсыз 
өтетін процестерді қарастырдық. Жер қабығының өсімдіктер 
жəне жануарлар мекендейтін жоғарғы бетінде үгітілу процестері 
күрделенеді. Физикалық, химиялық үгітілудің нəтижесінде түзілген 
минералдар биологиялық процестердің əсерінен тұрақтылығын 
жоғалтып, бөлшектенуін жалғастыра беруі мүмкін.
Биологиялық үгітілу топырақ түзілумен тығыз байланыс-
ты. Минералдарға өсімдіктердің тамырлары, сонымен қатар 
микробтардың, өсімдіктердің жəне жан-жануарлардың тіршілігінен 
туындайтын қалдықтар, тіршілігін тоқтатқан организмдердің ыды-
рау қалдықтары əсер етуі мүмкін.
Организмдердің физикалық жəне химиялық түрде үгітілуге 
ұшырамайтын жыныс бөліктеріне əсері үлкен. Үгітілу 
процесіндегі организмдердің атқаратын үлкен рөлін көрсете 
отырып, академик В. И. Вернадский əрі қарай физикалық жəне 
химиялық үгітілуге ұшырамайтын каолин минералының тірі 
организмдердің əсерінен өзінің тұрақтылығын жоғалтатынын, 
соңынан биологиялық үгітілуге ұшырайтынын айтқан. Кейбір 
су жалбыздарының түрлері каолинді коллидты кремний 
қышқылдарын жəне сусызданған алюминийдің коллидты гидрат-
тарын бөле отырып, ыдырауға ұшырайды. Осы ыдырау су жал-
быздары бөліп шығаратын, негізінен пектин заттарынан тұратын, 
шырыштың əрекетінен болады.
Майлы қышқылдық жəне нитрификациялаушы микрорганизм-
дер өздері бөліп шығаратын заттармен апатитты жəне силикатты 
жақсы ыдыратады. Көк-жасыл су жалбыздарының жыныстардың 
бетіне тигізетін əсері бұрыннан белгілі. Осы аталған жалбыздардың 
жəне нитрификациялаушы бактериялардың гранитке тигізетін 

128
əсері анықталған. Келтірілген мысалдар мүжілу процесіндегі тірі 
организмдердің маңызды рөл атқаратынын дəлелдейді.
Сонымен физикалық, химиялық жəне биологиялық үгітілу 
процестері бір мезгілде өтіп жатады. Үгітілу дəрежесіне, олардың 
əрқайсысының қосар үлесі, сыртқы ортаның жағдайына байланыс-
ты болады.

жүктеу/скачать 5.39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: