ТАРАУ. Ә. Бөкейханұлы – әдебиеттанушы ғалым

Әдебиеттану ғылымында акаде- миялық зерттеу мектептері қалып- тасқан елдердің зерттеу еңбектері- мен қатар қоюға болатын алғашқы ғылыми сипаты айқын мақалалар да жазыла бастады. Ол – қазақ хал- қының ардагер перзенттерінің бірі Әлихан Бөкейхановтың «Туземец» деген жасырын атпен жазылған «Қо- быланды» жырындағы әйелдер» деп аталатын мақаласы. Бұл – ұлттық әдебиет туралы ғылымның арғы бас- тауларынан бері келе жатқан ғылыми ізденістер жолында нақты бір көркем шығарманы ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық тұрғыда тұтастай алып талдаған алғашқы еңбек. Шо- қанның өзі жазып алған эпостық жырларын тарихи, ғылыми тұрғыда сөз еткенімен, теориялық талдауларға бара бермегені белгілі.
«Ұлтшыл-алашордашыл» атанған
арыстарымыздың соңғы кезге дейін ғылыми айналымға қосылмай келген еңбектері секілді, бұл мақаланың да ғылыми-зерттеушілік ой-пікірді дамытудағы үлесі назардан тыс қа- лып келді. «Қобыланды батыр»
жырын немесе қазақтың эпостық жырларын кейіндегі кеңес өкіметі тұсында монографиялық тұрғыда қарастырған фольклористика ғылы- мындағы еңбектердегі басты тұжы- рымдарға негізгі өзек болған ойлар осы мақаладан туындап отырса да, белгілі себептермен сілтеме жасау құрметіне де ие бола алмай қалды. Қоғамды қайта құруға байланысты жаңаша көзқарастың әсерінен ал- ғаш рет «Қазақ фольклористикасы- ның тарихы» (1988) атты еңбекте С. Қасқабасов «ХІХ ғасырдың ІІ жар- тысындағы қазақ фольклористика- сы» деген тарауында сөз етіп, ғылыми ой-пікірдегі маңызын ашып берді. Соның өзінде Ә. Бөкейханов туралы ештеңе айта алмай, амалсыздан «Ту- земец» мақала авторының лақап аты, В. М. Сидельниковтың айтуынша ав- торы Ә. Диваев. ...Сол уақыт үшін әрі озық, әрі баспа бетінде ашық айтылмайтын ойларды батыл көтер- гені үшін өз есімін жасырып, «Тузе- мец» деп қол қойған», – деп қорқа- қорқа барған [8, 138]. Қалай дегенмен де қазақ фольклорының зерттелу

тарихы туралы еңбекке Ә. Бөкейха- нов еңбегін жасырын атымен болса да енгізді.
Бұл мақаланың ғылыми сипат- тағы мазмұны мен көтерген проб- лемасы сол кездегі ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірдің деңгейін көр- сететінін айта келіп ғалым С. Қас- қабасов: «Мақалада қазақ фолькло- ристикасы үшін аса маңызды бір- неше мәселе көтерілген. Бұлар: эпостың тарихилығы, «Қобыланды» жырының шығу мерзімі, қазақ фоль- клорының түрлері, жыршы және оның шеберлігі, қоғамдық ой-сана- ның көрініс табуы, «Қобыланды» жы- рындағы әйелдер бейнесі, олардың атқарып отырған идеялық қызметі», – деп жазады. Біз бұған толығынан келісеміз. Өйткені, ұлттық ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдің сол кезде нақты сөз етуге ұмтылған басты мәселелерінің өзі осы болатын. Тың- нан қосылғаны – жырдың образ- дық жүйесіне теориялық талдау жа- саудағы алғашқы қадамның көрініс табуы. Ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікір бұған дейін тарихи-мәдени мектептің тарихилық принципі бо- йынша фольклорлық жырдағы та- рихи оқиғалардың көрініс табуын, жырдың алғаш рет пайда болуын, аңыздық желілер мен тарихи дерек- тер бойынша қарап келген болатын. Мақала авторы оны жырдың сю- жеттік құрылымынан іздейді. Бас- қа жыр-аңыздар мен тарихи дерек-
терді салыстырмалық тұрғыда қара- мауының себебі де осында.
«Мақаланың басты концептуаль- дық идеясы, – деп жазады одан әрі С. Қасқабасов – қазақ тұрмысы мен мәдениетіне ислам ықпалының кү- шеюі заңды деген ой». Бұл – Ә. Бө- кейханов еңбегінің зерттеушілік мә- нін дұрыс таныған пікір. Өйткені, мақала авторының ғылыми-зерт- теушілік көзқарасында тарихи-са- лыстырмалық бағыттың басты бел- гілері нақты орын алған. Тарихи- салыстырмалық әдебиеттану әдеби мұрадағы екі дінділіктің (двоеверия) көрініс табуын арнайы зерттеу проб- лемаларының бірі етіп қойған бо- латын. «Немало затруднений – при- чем не только западноевропейским, а и русским исследователям – достав- ляло истолкование так называемого
«двоеверия» – смешения языческих элементов с христианскими. Оно наблюдалось как в средневековой европейской литературе так и в фольклоре», – деп жазылғандай, бұл мәселе орыс зерттеушілерінде әр түрлі бағыттағы пікірталас туғызды [12, 273]. Әдебиеттегі екі дінділіктің көрінісі туралы ғалымдардың бір тобы, әсіресе славянофилдар, халық- тың христиан дініне деген ықыласы мен ынтасы шамандыққа негіздел- ген дүние-танымды (языческую культуру) ығыстырып шығарды да, олардың белгілері әдеби мұрада- ғы мифтік таным мен образдарда

ғана қалды деп есептесе, мифолог әдебиетшілер шамандық дініне не- гізделген аңыз-жырларды ерекше құрмет тұтқандықтан христиан ді- ні мифтік образдардың сыртқы бел- гілерімен ғана ұқсасады деп тапты. А. Н. Веселовский бастаған зерт- теушілер бұл екеуіне де қарсы шы- ға келіп, жаңа діннің догмалық қа- ғидаларын халық бірден қабылдауы мүмкін еместігіне сүйене отырып, шамандық пен христиандықтың бір- біріне үстемдік етуі үшін күреске түсуі барысындағы дүниетанымдық көзқарас әдеби шығармаларда кө- рініс табатынын, олар бір-бірін то- лықтыратынын, жаңа ескінің өзіне қажетті деп тапқан белгілерін ал- май қоймайтынын айтады. Олар тұрмыс-тіршіліктің өзгеруіне бай- ланысты шамандыққа тән мифтік ұғымдар ескіріп, жаңа дінге тән сипат қабылдап өзгеріске түседі де- ген тұжырымға ден қояды. А. Н. Ве- селовский жаңа фантастикалық об- раздар жасау үшін шамандық мифо- логияның ерекше дамуы қажет емес екенін айта келіп: «Если в такую умственную среду попадает остов какого-нибудь нравоучительного апо- лога, легенда, полная самых аске- тических порывов, они выйдут из него сагой, сказой, мифом», – деп жа- зады. Мақала авторы «Қобыланды ба- тыр» жырын зерттеуде осы А. Н. Ве- селовский бастаған ғалымдар по- зициясы тұрғысынан қарайды. Оны
автордың: «В былине ярко обрисо- вана глубокая симпатия народа к своим старым верованиям, поневоле уступающим место и значение новым мусульманским. Герой Кобы- ланды тотчас же навлекает на себя и свой народ бедствия, как только перестает следовать старым верова- ниям. Но язычество уже доволь- ствуется лишь пассивным участием в жизни, предоставив деятельное направление и судьбы и поступков человека мусульманству, введшему в жизнь неумолимый закон пре- допределения. Мы выбрали эту ин- тересную для изучения киргизов и их культуры былину «Кобыланды», для рассмотрения типов киргизской женщины, как более подходящую по своей популярности и отно- сительной правдивости. Никакая другая былина не может лучше отве- тить на интересные вопросы, чем
«Кобыланды», благодаря ее поло- жению на рубеже двух верований народа – на вопросы о киргизке- язычнице, о том, как стала она мусульманкой, и о взглядах на жен- щину киргиза-мусульманина и кир- гиза-язычника», – деп жазуы анық көрсетеді [13, 320]. Әрине, мұн- дағы киргиз дегеннің қазақ екені түсінікті. Еңбек орыс тілінде жазыл- ғандықтан және орыс тіліндегі ба- сылымда шыққандықтан автор со- лай алуға мәжбүр болған. Сол сияқ- ты ескі наным-сенімді, бұрынғы

дүниетанымдық сананы қазақ да- ласын зерттеген орыс фольклористе- рі секілді шамандық деп алмай, та- рихи-салыстырмалық әдебиеттануға сай «язычество» деп алуы да соның дәлелі.
«Қобыланды батыр» жырының шығу кезеңін анықтауда да осы тарихи-салыстырмалық талдау тұр- ғысынан келеді. Ол үшін қазақ халқының қалмақтарға қарсы соғы- сы өте ұзаққа созылып ХVІІ ғасыр- ға дейін келгенін тілге тиек ете келіп, жырда осы қалмақтарға қар- сы соғыс суреттелетінін айта отыр- са да, жырдың ең алғашқы айтыла бастауының басты белгісін сол кез- дегі басқа зерттеушілер секілді та- рихи оқиғаның орын алуымен бай- ланыстыра қарамайды. Керісінше, жырдағы образдардың жырлану сипатына орай халықтық дүниета- нымның көрініс табуына үңіліп, жыр- дың алғашқы шыққан уақытының белгілерін табуға ұмтылады. Бұл сол кездегі ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кір үшін үлкен жаңалық екені дау- сыз. «Қазақтардың мұсылман болған уақытында шыққан бұл жыр, – деп көрсетеді автор – шамандықтың көп белгісін сақтап қалған, ендеше бұл жағдай сол замандағы қазақ ша- мандықтан исламға көшкен тұсын бейнелейді. Бұл жерде, тіпті ша- мандық өте әлсіреген болса да, қа- зақ халық наным-сенімінің екі эле- менті бой көрсетіп тұр». Кейінде
кеңес дәуіріндегі әдеби мұраны иге- ру саласындағы ізденістерде «Қо- быланды батыр» жырының шыққан кезеңіне байланысты пікірталас 1940 жылдардың соңына дейін созылып, оған М. Әуезов, М. Ғабдуллиндерге дейін араласқаны белгілі. Ендеше ХІХ ғасыр соңында әдеби мұраны игерудегі зерттеушілік бағыттағы ой-пікір қандай ғылыми биіктіктерге дейін қол созғаны өз-өзінен түсі- нікті. Жыр ислам діні ене бастаған кезден бастап жырлана бастады деген ойды шығарманың сюжеттік желісі бойынша кейіпкерлерге сипаттама беру барысында үнемі ескертіп оты- рады.
Ә. Бөкейханов мақаласының әде- би мұраны игеру жолындағы ұлт- тық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге қосқан үлесін анықтау үшін негізгі сөз еткен мәселелері мен қосқан жаңалығын атап көрсету қажет.

1. 
   Ә. Бөкейханов өз мақаласы ар- қылы көркем шығарманы құрылысы мен сюжеттік желісіне қарай тал- даудың алғашқы үлгісін салды. Бұл бұрын таныстыру, бағалау және та- рихи арналарын ашудан әріге бара алмай жүрген ұлттық ғылыми-зерт- теушілік ой-пікір үшін үлкен жа- ңалық болып табылады.
   
2. 
   Көркем шығарманы образына орай талдауға тұңғыш қадам жа- салды. Жырдағы образдар жүйесін сөз еткенде баяндаушылық сипаттан көрі іс-әрекетіне, сюжеттік-компо-
   

зициялық құрылысындағы алатын орнына қарай талдау, сол арқылы шы- ғарманың айтар ойы мен тәрбиелік мәнін ашуға деген ұмтылыс басым. Ең бастысы – әйелдер образын бір- бірімен салыстырмалық тұрғыда тал- дауы. Аналық, Қарлығаш және Құрт- қа, Қарлыға-Құртқа бейнелерін бір- бірімен салыстыра қарастыруда, бұл образдарды жасаудағы шамандық- қа негізделген мифтік дүниетаным мен ислам дініне сай жырды шы- ғарушы көзқарасын ашуда, қазақ әйелінің қоғамдағы орнын анықтауда зерттеушілік мақсат ұстайды. Жыр- дағы қазақ әйелдерінің тағдырына ислам дінінің әсеріне, әйелдерге де- ген мұсылмандық көзқарасқа сын- шылдық тұрғысынан келуінен сол кездегі әйелдер теңдігі туралы қо- ғамдық ой-пікірдің әсері анық бай- қалады. Жырдағы образдар жүйесін сөз етудің нәтижесінде Ә. Бөкейха- нов ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге шығарма кейіпкері деген ұғым енгізді. Қобыланды бейнесі ар- қылы тарихи, Көктен кемпір, Құртқа образдары арқылы мифтік кейіпкер деген түсініктің орын алуына бастама салды.

3. 
   Әдеби шығарманың тарихқа қа- рым-қатынасы мен шыққан кезеңін анықтауда бұрын тарихи оқиғаның жырлануы мен шежіредегі тарихи деректерді, аңыздық желілерді қатар алып жүрген тарихилық принци- піне жаңа бағытты, яғни көркем
   

шығарманың өзі арқылы, ондағы образдардың жасалуындағы көзқа- рас арқылы зерттеуді бірінші боп қолданды.

4. 
   Ғылыми-зерттеушілік ой-пікір- де айтылып келген әдеби мұраның халықтығы проблемасын белгілі бір шығарманы талдау арқылы ғы- лыми негіздеді. Әсіресе, ол Қарлыға образын сөз етуде анық көрінеді. Бұрын нақты образдың жасалуын- дағы халықтық көзқарас деген мәселе сөз болмаған еді. Расында да Қар- лыға бейнесі басқа батырлар жырын- да ұшыраспайды. Аналық, Қарлығаш бейнелерін жасаудағы ислам діні- нің, Құртқа, Көктен кемпір образ- дарын сомдаудағы мифтік ұғымның ықпалын қазбалай айтқан мақала авторы Қарлыға бейнесіне келгенде, оны өз бақыты үшін күресуші, ол үшін ештеңеден тайынбайтын қай- сар жан деп түсіндіреді. Мақаладағы Қарлыға бейнесіне байланысты ай- тылған баға кейінгі зерттеу еңбек- терде қайталана айтылып, әлі күнге дейін келе жатыр. «Несмотря на ее безумную отвагу, чудовищные жес- токости и кажущуюся бессердеч- ность, народ признал Карлыгу, – деп жазады Ә. Бөкейханов – за нор- мальное явление при наличности непосильных и крупных препят- ствий к восстановлению попран- ных прав женшины, видя в ней не безнравственное чудовище, а свою надежду на лучшее будущее киргиз-
   

ской женщины... Народ не отказался признать за нею право на это счастье, что не мог сделать мусульманин Кобланды» [13, 326].

5. 
   Ә. Бөкейханов өз мақаласында образ жасаудағы автор шеберлігі деген мәселені тұңғыш рет сөз етті. Қобыланды батырға лайық жар іздеудегі автор позициясын «Автор не удовольствовался в выборе под- руги для своего любимого героя обыкновенным мерилом, а поставил ее в совершенно исключительное положение. Он как будто сознавал, что иначе она не играла бы никакой роли в жизни героя, усвоившего себе мусульманский взгляд на жен- щину», – деп түсіндіреді. Мақала авторы жырдың фольклорлық шы- ғарма екенін біле тұрса да оны ал- ғашқы шығарушының образ жа- саудағы шеберлігінің халықтық көзқарасқа сай келуімен байланыс- тыра бағалайды. Мысалы, мына пікір сол кездегі ғылыми-зерттеу- шілік ой-пікір үшін үлкен жаңалық екені даусыз. «Надо отдать должную справедливость таланту и сообра- зительности с полным знанием воспеваемой им жизни и ее предста- вительницы. Он совершенно спра- ведливо не стал искать героиню среди своих соплеменниц-мусуль- манок, которые как более восприим- чивый элемент народа, уже давно превратились под давлением рели- гии в робких и забитых существ,
   

утерявших способность к личной и самостоятельной жизни. Автор вернулся за героиней к оставленному язычеству» [13, 322].

6. 
   Шығарма сюжетіндегі негіз- гі және әсерлі эпизодтар мен оны жырлаудағы жыршының іс-әрекетін, орындаушылық шеберлігін тығыз байланыстылықта қарастырады. Бұл жерде Ә. Бөкейханов шығарманың авторының позициясы және оны жырлаған жыршы көзқарасы деген мәселені көтереді. Образ жасаудағы автор позициясы мен орындаушы жыршы шеберлігінің сәйкес келуі жырды айтудағы басты шарт болуы қажеттігіне көңіл аударады. «Мұндай тұрғыдан батырлар жырын талдау қазақ фольклорында жатқан көпте- ген рухани байлықтарымызды аша түсетініне көз жеткізуге болады. Ислам тарихынан, грек эпосынан мысалдар келтіру, Мұхамедтің қызы Фатима мен күйеу баласы Әли, Баба түкті шашты Әзіз туралы аңыздарды пайдалануда жыр мазмұнын қысқа қайырып отырып, тұлғаларға мінез- деме беруде Әлихан Бөкейхан үлкен әдебиетші, сыншы, текстің терең білгірі екендігін танытады».
   

Ә. Бөкейхановтың бұл мақаласы ұлттық ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің таза ғылыми мәнге ие болу жолындағы ұмтылысының үлкен дәрежеде көрінуін дәлелдеді. Оны фольклор туралы ұлттық ғылым- ның ғасырларға созылған тарих

алдындағы кезеңінің аяқталғанын, енді туу дәуіріне нық қадам басуға бет алғанын байқататын ғылыми ма- ңызы жоғары еңбектерінің бірі деп бағалау керек.
1903 жылы Петербургте «Ресей. Біздің отанымыздың толық геогра- фиялық сипаттамасы» деп атала- тын көп томдықтың XVІІІ томы қазақ халқының тарихына арна- лып, «Киргизский край» деген атау- мен шықты. Осы томның «Қазақ аймағының тарихи тағдыры және оның мәдени жетістіктері», «Қазақ аймағының территория бойынша орналасу тәртібі және оның этни- калық құрамы, тұрмысы мен мәде- ниеті» деген тарауларын Ә. Н. Бө- кейханов жазды. Қазақ халқының мәдениеті мен өнерін, әдебиетін сөз ете келіп, Әлихан ұлттық ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде әдеби мұ- раны ең алғаш рет ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті деп бөледі. Ауыз әдебиетінен көптеген халық жырларын атап келіп, «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырына әдеби талдау жасайды. Жазба әдебиет өкілдері деп Ноғайбай, Шортанбай, Шөже, т.б. ақындарды атап Абайға арнайы тоқталып, оны қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттағы жаңа әдебиеттің көш басшысы деп бағалайды. «Енді қазақ поэзиясындағы жаңа ағымның өкілі ретінде Құнанбаевты – формасы жағынан айрықша және мазмұны жағынан (әсіресе бейнелеуде) арынды
көптеген өлеңдердің авторы деп атау- ға болады. Осы автор «Евгений Оне- гин» және Лермонтовтың көптеген өлеңдерін (қазақтарға түсініктілерін) жақсы аударған, сондықтан да Се- мей әншілерінің аузынан «Татьяна- ның хаты» атты өлеңін тыңдауға бо- лады», – деген пікірді классикалық мұраны ғылыми тұрғыда игеру жо- лындағы ғылыми-зерттеушілік ой- пікірде мәнді жаңалық деуге болады. Ұлттық әдебиет тарихын зерттеудегі ізденістің елеулі бір қадамы екені анық.
Осы кезеңдегі ғылыми бағалау- шылық мәнде жазылған мақалалар- ды қарап отырсақ, жеке ақын-жазу- шының шығармашылық ерекшелі- гін ашу арқылы әдебиеттің халық- тығы, ұлттығы мәселелерін таныту- ға деген талап байқалады. Әрине, шығармашылық дүниетанымның кө- рініс табуы секілді күрделі мәселе- ге бара қойған жоқ. Бірақ, Ә. Бөкей- хановтың жоғарыдағы пікіріндегі Абайды жаңа ағымның өкілі деген уақытында сыншыл реализмді ай- тып отырғанына, ал жанр, форма мен мазмұн мәселелерін сөз етуі, ақын творчествосына талдау жасауға деген ұмтылысты байқатады. Бұл ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдің классика- лық мұраны игеру барысында жал- пыдан жалқыға қарай даму заңды- лығына орай нақтылыққа бой ұра бастағанына айқын дәлел.

Бір айта кететін жағдай, тәуелсіз- дік алғанымызға дейін Ә. Бөкейханов есімін атауға тыйым салынған кеңес дәуіріндегі талап-тілекке сай бұл томдағы Абай туралы пікірлерді орыс ғалымы А. Н. Седельниковке апарып таңып жүрген тұжырым абайтану ғылымында әлі күнге дейін орын алып отыр. Еуропацентристік көзқарасқа әбден мойынсұнып, бізге барлығын орыстар жасап берді деп өзімізді өзіміз мансұқ етіп келгеніміздің бұл да бір мысалы. ХVІІІ томдағы қазақ әдебиетінің тарихы, оның көрнекті өкілі Абай туралы пікірді А. Н. Се- дельниковке апарып таңғанда, оның қазақ фольклоры мен әдебиеті тура- лы басқа орыс фольклористермен са- лыстырғанда жартымды ештеңе жаз- бағанын да естен шығардық. Оның қазақ даласын зерттеудегі негізгі ны- санасы географиялық жағдайлары мен жануарлар, өсімдіктер дүниесі, этнографиясы болған. Әзірге бізге белгілі еңбегі «Распределение насе- ления киргизского края по терри- ториии, его этнографический состав, быт и культура» деп көрсетіліп жүр. Бұл – біз жоғарыда сөз еткен ХVІІІ томдағы Ә.Бөкейханов жазды деп отырған тарау. Оның авторы Ә. Бөкейханов екенін мына дерек дәлелдей түседі. Осы тараудағы Абай шығармашылығы туралы айтқан- дағы «Семей әншілерінің ауызынан
«Татьянаның хаты» атты өлеңін тыңдауға болады» деп жазған пікірін
1905 жылы «Семипалатинский лис- ток» газетіндегі «Абай Құнанбаев» (некролог) атты мақаласында «1899 го- ду в Кокенской волости киргизский певец Адылхан предложил нам по- слушать «Письмо Татьяны» под аккомпанемент его скрипки», – деп нақтылай түскен болатын. Ә. Бө- кейхановтың басқа да ғылыми еңбектерімен тарихи және стильдік жағынан салыстыра зерттесе көп сыр ашылатыны анық. Өкінішке орай, бұл тарау 1995 жылы шыққан Ә. Бө- кейхановтың таңдамалы жинағына енгізілмеген.
Бұл томдағы қазақ әдебиетін сөз еткен тарауды Ә. Бөкейханов жазған дегенде Әлихан мен Абай бір-бірін білген бе деген мәселе туындайды. Бұл, әсіресе, Абай өмірбаяны туралы алғаш жазылған К. Ысқақов пен Әлихан мақалалары төңірегінде жиі- рек айтылып жүр. Бұл мәселені ше- шіп алу – абайтану ғылымы және Бөкейханов мұрасын зерттеу үшін ғана емес, ұлттық ғылыми-зерттеу- шілік ой-пікірдің қалыптасу жолын көрсетуде де маңызы бар. А. Н. Се- дельников жазсын, Әлихан жазсын әйтеуір Абай тұлғасы орыс жұртшы- лығына осы еңбек арқылы таныл- ды ғой деп «жауырды жаба тоқып» кете беруге енді болмайды. Бұған Әлихан, Кәкітай мақалалары мен басқа да еңбектерді сөз еткенде әлі де тоқталамыз. Әзірше, осы томдық-

тағы мақалаға байланысты кеңірек сөз етіп көрелік.
Біздің ойымызша, Әлихан Абай- мен көзі тірісінде кездескен және пікірлес болған. Оған екі түрлі дә- леліміз бар. Бірінші. Әлихан 1894 жылдан бастап Орыстың импера- торлық география қоғамының Ба- тыс Сібір бөлімінің жұмыстарына белсене араласып, 1896 жылы то- лық мүшелігіне қабылданып, 1901 жылы оның басқару комитетіне сай- ланады. Осы қоғамның Семей бөлім- шесін ашуға ат салысып, оның ста- тистика комитетінде Г. Потанин, П. П. Семенов-Тянь-Шанский, Е. П. Михаэлис және А. Құнанбаев- пен бірге мүше болады. Қазақтың екі данасының бұл комитет атқарған жұмыстар барысында таныс болмауы мүмкін емес. Комитет құрамында Е. П. Михаэлистің болуы да көп жайды аңғартады. Е. П. Михаэлис қайтыс болғанда «Қазақ» газетіне (1914, 1944) жазған «Офат» деп ата- латын азасөзінде Абайдың «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма» деген өлеңін келтіріп, осы өлең жолдары- мен аяқтауы жақсы сыйлас адамдар болғанын байқатады. Осы азасөздегі
«Қазақтың жалғыз ақыны Абайды тура жолға салған осы Михаэлис еді. Абай өле өлгенше «менің кө- зімді ашқан, маған жанашырлық қылған Михаэлис еді» деп айтып отырушы еді», – делінген пікір де көп жайды аңғартады [14]. Батыс
Сібірлік Географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің «Запискиінің» 1914 жылы Е. Михаэлиске арналған VІІІ шығуында «Қазақ халқы да Ми- хаэлисті жоқтайды» деп Әлиханның осы азасөзін атап өткен.
Екінші. Көкшетау мешітінің има- мы атақты Науан хазірет (Наурыз- бай Таласов) пен осы мешіт жанын- дағы интернат мұғалімі Шаймерден Қосшығұловтың Ресейдің отаршыл- дық саясатына, діни мекемелерді, мектептерді, мешіттерді жауып, дін иелерінің мұсылман дінінің шариғат жолымен қызмет жасауына тиым сала бастаған жаңа тәртібіне қарсы күрес ұйымдастыру мақсатында жер- жердегі ел сыйлайтын адамдармен байланыс жасады. Бізге Ш. Қосшы- ғұловтың Абайға жазған екі хаты белгілі. Алғашқысы – ақынның ба- ласы Турағұлға беріп, ол «шылым орау» үшін болыс Р. Құдайбердинге беріп, тініткен кезде соның қалта- сынан шыққан хат. Екіншісі – Абай Семейдің уезд бастығы Навроцкий- дің қатысуымен Арқат почта бө- лімінен алып берген хат. Абай үйін тініту – 1903 жылы болған оқиға. Науан Хазірет пен Ш. Қосшығұлов бастаған адамдардың қазақтарды орыстандыру, шоқындыру саясатына қарсы іс-әрекеті ертерек басталған болуы керек. Абайға жазылған екін- ші хатта Ш. Қосшығұлов Семей- дегі жәрмеңкеде болатын кездесу мен Жетісу жеріндегі кеңес туралы

жазғанда Абай бұлар жайлы бұрын хабардар болғаны байқалады. Соны- мен қатар, полиция Науан хазірет пен Ш. Қосшығұловты тұтқындағанда мешіт пен интернаттан жүзден астам гектографқа басылған қолжазба кітапшалар тауып алған. Бұл тура- сында Ә. Бөкейханов: «Лет 6 тому назад, по доносу волостного писа- ря, уволенного киргизом-управите- лем, администрация познакомилась впервые с казахской (еңбекте кир- гизской. – Ж. С.) прокламацией, напечатанной на гектографе и по- лучившей широкое распространение в степи. В этой первой казахской прокламации авторы на арабском и казахском языках призывали детей Алаша подняться, как один чело- век, против посягательств русского правительства на религию – ислам и против попытки обратить казахский народ в «крестьян» и православную веру. Эта основная идея прокламации богато иллюстрировалась частными фактами обрусительной политики... В связи с этой прокламацией были проведены впервые политические обыски у известнейших казах, у мулл и учителей, были арестованы библиотека и переписка» деп жазады [13, 74]. Міне, осы прокламация- мен Ә. Бөкейханов алғаш рет Абай ауылында танысқан. А. уезінің қа- зақтары Қ. және Б. дегендердің сол уездің священигінің өздерін жән- е дінін қорлағаны үшін жазған
шағымына Архипастырдың «дерз- кий кляузник киргиз забыл, что он живет не в Турции, а в России, православно-христианской. Оставить без последствий», – деп жазып, жауап бермегенін мысалға келтіріп өтеді де прокламациямен қалай танысқанын айтады (Мұндағы К. мен Б. деген Ш. Қосшығұлов және Абайға жазылған хатта аталатын З. Баширов болуы мүмкін. – Ж. С.). «В глубокой степи, за 700 верст от Сибирской ж.д., сидя в гостеприимной юрте богатого казаха, я рассказывал соб- равшимся старикам и молодежи о русских писателях и, в частности, о Л. Н. Толстом. Хозяин дома, богатый влиятельный казах, выслушав меня, улыбнулся, попросил жену достать его шкатулку, где он держал свой архив и вынув оттуда бумагу, передал мне. С нее я и снял вышеприведен- ную копию. Оказалось, что казахи все знали ее содержание и, не желая обидеть подозрением мой рассказ, они высказали мнение, что они, т.е. русские писатели, вероятно не русские, особенно Л. Н. Толстой. Все они должны быть мусульмане, иначе и быть не может. «Кто знает, они может быть, казахи», заметил один старик», – деп нақтылайды [13, 74]. Осындағы Л. Толстой мен басқа орыс ақын-жазушыларын жақсы білген ауыл Абай ауылы болуы ықтимал, ал беделді қазақ Абай болуы да мүмкін. Өйткені Ш. Қосшығұлов саяси мәнді

үгіт қағаздарын және хаттарын ел тыңдайтын сыйлы, көзі ашық, оқы- ған-тоқығаны көп, халық мұңын ойлайтын адамдарға ғана жіберген. Олардың ішінде әзірге белгілері Баянауылда – Садуақас Шормановқа, Зайсанда – Кеншіновке, Семейде – Абайға жіберілген. Әрине Ә. Бө- кейхановтың Абай ауылында бол- ғаны әлі де дәлелдей түсуді қажет етеді. Қалай дегенмен де Әлихан Абай шығармашылығымен тек Кә- кітай арқылы танысты деу тым күмәнді. Алғаш рет Кәкітайды 1900 жылы көріп танысқан Әлиханның 1904 жылы «Абай өлеңдерін кітап қылып басыңдар» деп бірінші болып хат жазуы да бұл томдағы тараудың авторы Ә. Бөкейханов екенін дә- лелдей түседі.
«Дала уалаятының газеті» баға- лаушылық мәндегі ой-пікірді зерт- теушілік арнаға бұруға ықпал жасау- ға ұмтылды. Оны Ә. Бөкейхановтың
«Қыр баласы» деген атпен «Басқар- маға хат» деген тақырыпта жария- ланған мақаласынан туған пікірта- лас дәлелдейді. «Қазақ халқының ежелден келе жатқан өлең-жыры бар. Кім білмейді, қазақ ақындары Шор- танбай мен Шөжені, Орынбайды, Найманбаланы, Сырым керейден Кү- лембайды һәм ғайырларын? Қазақ- тарға осы ақындардың қайсысы- ның сөз күшті, білуге жөні бар ма? Шерниязды ойласақ, қызыл тілдің арқасында жаны қалған. Шөже
Қарынбай секілді сараң кісіден сый алған», – деген Ә. Бөкейханов көз- қарасында классикалық мұраны жа- риялау, әр ақынды өлеңі мен өне- ріне сай бағалау, зерттеу, әдебиет тарихындағы орнын белгілеу мә- селесі көтеріліп отыр [15]. Сондық- тан да газет бетіне ақын-жазушы- лар шығармаларын көбірек басу қажет деген ұсынысы да заңды. Бұл эстетикалық таным-біліктің ғы- лыми арнаға бой ұрғанын, ұлттық әдебиетті тарихи тұрғыдан тануға ұмтылыс жасауының тағы бір белгісі. Бұл бастама тарихи-этнография- лық тақырыпта газетке мақала жазу- мен шектеліп жүрген А. Шонаевтың
«Баспаханаға хат» («ДУГ», №26, 1889), І. Наурызбаевтың «Баспаха- наға хат» («ДУГ», №29, 1889) секілді мақалаларында қолдау таппады. «Бұл ақындардын көбісі сый алу үшін өлең шығарды» дегенді тілге тиек етіліп, басты назарды фольклорға бұрғысы келетіндердің пікірталасын туғызды. Олар «бұл ақындардың өлеңдерінің газет оқитындарға еш пайдасы жоқ. Олар өлеңді сый-сияпат алу үшін ғана айтады. Өсиет сөз емес», – дегенде газет оқушылар мүддесі тұрғысынан келді. Алайда, бұл да ізденіс. Тек олардың эстетикалық талап-талғамы әлі де болса фольклор төңірегінен ұзай қоймағандығы байқалады да, классикалық мұраны бағалауға өресі жете алмай жатқаны сезіледі. Бұл – эстетикалық таным-біліктің ғылыми

мәнге ауысу жолында ескі көзқарас пен жаңаша түсінудің арасындағы болмай қоймайтын қайшылық.
Ә. Бөкейхановтың бар мүмкін- дігінше классикалық мұра үлгілерін көбірек жариялау арқылы ұлт әде- биетінің өкілдерімен таныстыра беру керек деген ұсынысын Х. Сеңгір- баев деген автор қолдаса, редакция атынан жазылған «Газетшілерден» деп аталатын мақалада («ДУГ», №30, 1889) нақты тұжырымдалған. Онда ауыз әдебиеті үлгілері мен жазба әдебиет шығармаларын салыстыра қарап бағалауға деген ниет жатыр.
«Себебі ақындар көңілдері жүйрік, өлеңді көбіне ойламастан шығарады, сонда да өлеңдері әуенге келіп, жақсы ұйқасып дәмді болып шығады. Осыдан көрініп тұр, ақындардың не сөз турасында болса да өлең-жыр- мен келтіріп айтуға халдарының келетіні. Мысалы, атақты ақын Шор- танбай дайын сый алу үшін өлең айтқан жоқ, халықтың пайдасы үшін, халықтың мінезі көтерілуге себеп болар ме екен деп, қисса раушылы қылып «Зар заманды» шығарды, үш бөлек қылып халықтың, заманның, мәнін келтіріп», – деген бағалаудан ғылыми-зерттеушілік ой-пікір өзінің туу процесінде әдебиеттің халықтығы деген күрделі мәселені сөз етуге ыңғайлана бастағанын аңғару қиын емес [10, 162]. Бұдан әдебиет тарихы деген ұғымның кең қанат жайып, оны зерттеу проблемасы төңірегінде
ізденістер туып жатқаны байқалады. Тек ізденістер бар жерде ғана пікір таласы туып, қате көзқарастар бо- латыны белгілі. Неміс ақыны Гете айтқандай: «Кім ізденсе, сол адасуға мәжбүр болады».
Әдеби-теориялық ой-пікірдің әде- би мұраны игеру барысында нақты көрініс таба бастағанын байқата- тын еңбек – Ә. Бөкейхановтың «Қо- быланды жырындағы әйелдер бей- несі» атты мақаласы. Автор ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік бере келіп, оның жанрлық түрлері мен халық өнерпаздары туралы таныс- тырмалық мәндегі пікір білдіруден бастайды. Халық фольклорының мазмұны мен түрі алуан түрлі де сан жағынан едеуір көп екенін айта келіп:
«Бұлардың ішіндегі ең бастылары – эпикалық және лирикалық өлеңдер... Қазақтың ауызша поэзиясының ай- рықша белгісі – лиризм. Әрбір өлең, тіпті эпикалық та, шығарушының өмірге деген субьективтілік көз- қарасын, оның үміті мен идеясын аңғартады, сонымен бірге ол ба- рынша тарихи шындыққа жақын келеді», – деп жазады [13, 319].
«Қобыланды батыр» жырындағы образдарда бұл секілді теориялық түсініктеменің өз кезеңі үшін мәні зор екені түсінікті. «Мақала авторы қазақ фольклорында лирикалық жә- не эпикалық шығармалар бар еке- нін, олардың негізгі белгісі лиризм мен тарихилық екенін, жырдың

қандай жағдайда орындалатынын, жыршылар мен орындаушылардың екі типті екенін және олардың фоль- клорлық шығармаға өз әсері болаты- нын қысқаша болса да тиянақты айтып берген». Бұл мақала ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірдің жаңа ұғымдарды меңгере отырып, көркем шығарманы құрылысына және об- раздар жүйесіне қарай талдауда ал- ғашқы қадамның жасалғанын дә- лелдейді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында ұлттық әдебиет тарихын зерттеуді жеке дарын шығармашылығын ғұ- мырнамалық бағытта сөз етуден бас- таған әдеби-тарихи ой-пікірдің бір жүйеге түсіп нақтылана бастағанын көрсететін зерттеу ретінде Кәкітай Ысқақовтың 1909 жылы Петербург қаласында бастырған «Қазақ ақы- ны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңдері» жинағына жазған «Абай (Ибраһим) Құнанбайұлының өмірі» атты мақаласы саналып жүр. Рас, бұдан бұрын алғашқы қазақ газет- тері мен Мүрсейіт қолжазбалары арқылы халық арасына тарап жүрген Абайдың ақындық даңқының одан сайын көтеріле түсуіне жинақ пен мақаланың маңызы зор болды. Ол біріншіден, Абайдың өмірбаяны, ата-тегі, әлеуметтік ортасы туралы біршама толық мағлұмат берсе, екін- шіден, ұлы ақын поэзиясының сын- шыл реалистік бағыттағы ағарту- шылық және жаңашылдық сипаты-
мен таныстыра отырып, ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясының жас өкілдеріне Абай өнерін үлгі етті.
К. Ысқақов жазған деп саналатын осы ғұмырнамалық мақала Абай мұрасын зерттеушілер тарапынан өз бағасын алды. Ғ. Сағди, Б. Күлеев, Ә. Қоңыратбаев, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Т. Кә- кішев, М. Мырзахметов т.б. зерттеу мақалалары мен ғылыми еңбекте- рінде қазақ әдебиеттану ғылымында Абайтану ілімінің алғашқы бастауы саналып, К. Ысқақов ұлы ақын өлеңдерінің жинағының тұңғыш құ- растырушысы ғана емес, ең бірінші болып ғылыми пікір айтушы ретінде де қарастырылған. «Абайдың ғылыми өмірбаянын жазуда М. Әуезов сүйе- нер жазба дерегі тек қана К. Ысқақов жазған Абайдың қысқаша өмір- баяны жайлы дерек қана болатын- ды» деп атап айтылғандай, кейіннен М. Әуезовтің Абай ғұмырнамасын ғылыми тұрғыда зерттеуіне табан тірер негізгі нұсқа болуының өзі ма- қаланың ғылыми-зерттеушілік сипа- тын ашып тұр деп бағаланды.
Тарихи шындыққа көз жіберсек, К. Ысқақовтың ұлы ақын мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеуде жазған бұл мақаласының орысша нұсқасы сәл ертерек жарық көрді. Мақала Ә. Бөкейхановтың авторлығымен 1905 жылы «Семипалатинский лис- ток» газетіне жарияланғанда «Абай Құнанбаев» (некролог) деген және

орыс Географиялық қоғамының Ба- тыс Сібірлік бөлімінің «Записки Се- мипалатинского подотдела...» деп басталатын жинағына 1907 жылы
«Абай Құнанбаев» деген атпен жа- рық көреді.
Қазақ зиялыларының еңбегін әділ бағалау тұрғысынан келсек, Абай- дың 1909 жылғы жинағының шы- ғуына Ә. Бөкейханов Турағұл мен Кәкітайдың Абай шығармаларын бастыруды қолға алмақшы екенін, өзінің осы іске басшылық жасамақ ниеті бар екенін атап көрсете келіп, ақынның өмірбаяндық деректерін К. Ысқақовтан алғанын ескерте кетеді. Орыс тілінде шыққан бұл мақалалар Ә. Бөкейханов атымен шыққанымен, оны Т. Жұртбаев Ә. Бө- кейхановтікі деп көрсеткенімен Абай ғұмырнамасын алғашқы жазушы К. Ысқақов деген пікір әлі де болса өз күшін жоя қойған да жоқ. Оны Т. Кәкішев өз еңбегінде ғылыми дәлелдеп те берді. Сондықтан оған қайталап барып жату артық.
Ә. Бөкейхановтың ғұмырнама- лық мақаласында әдеби-тарихи ба- ғыттағы ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің соны ізденісі ретінде таны- латын екі түрлі мәселеге ерекше көңіл аударылған. Біріншіден, Абай- дың дін иелеріне арналған өлеңдері- не түсіндірме жасай келіп, ақынның ағартушылық, жаңашылдық идея- сын ашып берсе, екіншіден, Абай- дың табиғат лирикасы, әсіресе жыл
мезгілдеріне байланысты туған өлеңдері қазақ поэзиясында үлкен жаңалық болып саналатынын көр- сете отырып, табиғатты жырлау Еу- ропа ақындарында ерекше орын алатынымен тығыз байланыста қа- райды. Абай творчествосының ағар- тушылық және жаңашылдық сипа- тын көрсету мақсатында айтылған бұл пікірлердің абайтану ғылы- мында алғаш айтылғанын былай қойғанның өзінде, ұлы ақынның өмірі мен өнерін, сол арқылы қазақ поэзиясының кескін-келбетін орыс- тың әдебиет сүйер қауымы мен қазақ оқығандарына таныстырудағы рөлінің өзі зор.
Мақаланың К. Ысқақов жазған деп саналатын қазақша нұсқасында бұлар кездеспейді. Сонымен қатар, Ә. Бөкейхановтың өз мақаласында
«Абаем переведен на киргизский язык «Евгений Онегин», особенно в степи популярностью пользуется
«Письмо Татьяны», для которого тот же переводчик сочинял мотив. В 1899 году в Кокенской волости киргиз- ской певец Адылхан предложил нам послушать «Письмо Татьяны» аккомпанемент его скрипки. На наше удивление, откуда он знает «Письмо Татьяны», Адылхан указал на себя, пояснил, что у русских был такой же, как он певец-ахын Пушкин который воспел, как Татьяна «слу» (краса- вица) полюбила жигита Онегина, которому и написала письмо. В тот

же вечер Адылхан, знающий много оргинальных стихов Абая, спел нам несколько его переводов из Лер- монтова, пояснив при этом, что Лермонтов был недоволен жизнью, а Пушкин относился к кей как мудрец», – деп жазуының ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдің даму жолы үшін үлкен мәні бар [16, 5]. Бұл біз жоғарыдағы тарауда сөз еткен 1903 жылы Петербургте «Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы» деген көп томдық- тың ХVІІІ томындағы Абай туралы ғылыми пікір білдіріп, оны жазба әдебиетінің көш басшысы деп ба- ғалаған тұжырымның иесі бұрын айтып жүргендей А. Н. Седельников емес, Ә. Бөкейханов еді деген ойы- мызды дәлелдей түседі. Онда Ә. Бө- кейханов Семей әншілерінің аузынан
«Татьянаның хатын» тыңдауға бо- лады деп атап тұрып жазған болатын. Ә. Бөкейхановтың Көкен болысында болдым деуінің өзі қызық дерек. Ол Абай мен Әлихан кездеспеді ме екен деген ойға жетелейді.
Ә. Бөкейханов мақаласын ғасыр басындағы әдеби-тарихи бағыттағы ой-пікірдің көріну дәрежесіне сай бағаласақ, бұл еңбектер – шын мә- ніндегі ғылыми зерттеу. Қазақ әде- биеті тарихында ерекше орын ала- тын дарындар туралы алдыңғы та- рауда сөз еткен ғұмырнамалармен салыстырғанда, бұлардың салма- ғы өзінің ғылымилық сипатымен
ерекшелене түсетіні сөзсіз. Бұл тұр- ғыдан келгенде мақала мен аудар- маның ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кірдегі жаңашылдық сипаттарына көңіл аудару қажет. Ол үшін бұрын сөз еткен ғалымдарды қайталамай, тек негізгі проблемалық мәселелерді ғана атап өтсек те болады.

1. 
   Ұлы ақын Абайдың ата-тегі мен өмірбаяны естелік деректер кел- тірілген үлгіде тұңғыш рет жазылып шығып, әдебиет тарихын зерттеуге бастама жасалды.
   
2. 
   Қазақтың халық ауыз әдебие- тінің, XVІІІ-XІX ғасыр басындағы қазақ поэзиясы мен шығыс ақын- дарының, әсіресе озық үлгідегі орыс әдебиет өкілдерінің Абайдың өнерпаздық тұлғасының қалыпта- суына тигізген игі әсерін, өнерге деген эстетикалық көзқарасын қа- лыптастырудағы ықпалының мәнін ашуға деген ұмтылыс көрініс тапты.
   
3. 
   Абай поэзиясының құдіретін таныту,ақындық әлемін жан-жақты көрсету мақсатында К. Ысқақов пен Ә. Бөкейханов жинақтағы өлеңдерді
   

17 түрлі тақырыпқа бөліп жүйелей отырып құрастырады. Академик М. Әуезов: «Жинақтағы жасалған жіктеулер дәл, дәлді емес» деп атап өткендей онша сәтті шықпаса да, осы жинаққа дейінгі қазақ кітаптарын- да бұл сипаттағы тақырыпқа бөліп құрастырудың кездеспейтініне көңіл аударсақ, жинақтың жаңашылдығы

көріне түседі. Себебі, бұл Т. Кәкішев айтқандай «Ақын шығармаларын, оның үстіне тұңғыш рет жарық кө- рейін деп тұрған Абай жинағын, белгілі бір жүйемен топқа бөлу ән- шейін іс емес, творчестволық про- цесс…».

4. 
   Абай өлеңдерінің қазақ поэ- зиясындағы жаңашылдық келбетін танытуда ойлылығы мен әсемдігін ашу үшін ғылыми-зерттеушілік си- паттағы талдаулар жасап, нақты пі- кірлер айтылған. «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап» т.б. өлеңдеріне тақырыптық және идеялық мағынасы жағынан жасаған талдаулар көңіл аударарлық. Абай өлеңдерінің құ- рылысы мен көркемдігі туралы те- рең талдау жасамаса да, Абайдың қазақ өлеңіне жаңа түрлер қосқан жаңашылдығы үнемі аталып отыра- ды. Осындағы өлеңдерге жасалған ғылыми-теориялық талдаулар қазақ әдебиеттану ғылымында тек Абай өлеңіне ғана емес, қазақ поэзиясына жасалған алғашқы талдаулардың бірі екенін ескермеске болмайды.
   
5. 
   Абайдың өлеңді өнер деп тү- сінуі мен өз айналасына ұстаздық,
   

ақындық үлгісі туралы да біршама дұрыс ой қорытады. «Абай өзі өлең- нің өнер екенін біліп жаза баста- ғаннан-ақ бұрынғы надандық пен өлеңді өнер орнына жұмсамай, ғиб- рат үшін айтпай тіршілік орнына айтқандықтан да өлеңнің қазақ орта- сына бағасы кемігендігін айтып», өзі олардың айтқанынан басқаша жолмен жүруге шақырғанын, өз тө- ңірегіндегі жастарға да осы жолмен жүруге ықпал еткеніне ерекше көңіл аударады.
Міне, әдеби-тарихи ой-пікірдің күрделене түсіп нақты арнаға, яғни әдебиет тарихындағы ерекше тұлға- ларға байланысты айтыла баста- уында осындай келелі мәселелердің сөз етілуі – сол кездегі ғылыми ізде- ністердің мәнін көтере түсері анық. Сол себептен де Ә. Бөкейханов Абай өмірбаянын тұңғыш рет жазушы ғана емес, алғаш зерттеп ғылыми пікір айтушылардың бірі деп қарау қажет. Қазақ әдебиеттану ғылымында ұлт- тық әдебиет тарихын ғылыми тұр- ғыда тану жолында алғашқы болып қалам тартқан, Абайтану деп ата- латын үлкен жолдың соқпағын салған тұңғыш зерттеуші санау керек.