Оқулық Астана-2017 Әож кбж қ Баспаға Е. А. Бөкетов

Төңкеріске дейін эстетикалық таным-біліктің аясында көрініп қалған, ұлт әдебиетін теориялық тұрғыдан тануда алғашқы қадамдар жасаған әдеби-теориялық ой-пікір өз ізденістерін жалғастыра түсті. Ол жаңа заманға Шоқан мен Абайдың өлеңтану бағытындағы ғылыми-эс- тетикалық көзқарасымен, баспасөз бетіндегі жарияланған қазақ тілінің тазалығын сөз еткен мақалалардағы және С. Торайғыровтың қазақ өлеңі туралы ойларымен, роман бәйгесінің жариялануымен орай шыққан жанр мәселесіне арналған мақалалардағы теориялық ұғым-түсініктерімен та- нылған біршама дайындықпен кел- ген еді. Төңкерістен соң басталған әдеби айтыс-тартысқа тайсалмай араласа жүріп, жаңа дәуір тала- бын кейде қабылдай, кейде қарсы шыға отырып тың ізденістер жасай бастады. Осы кезеңде, яғни 1920- 1925 жылдар аралығында, қазақ баспасөзінде өзінің жанрлық кескін- келбетін танытуға, даму жолын бастағанын дәлелдеуге ұмтылған әдебиет сыны әдеби-тарихи және
әдеби-теориялық ой-пікірдің ғылы- ми сипатқа ие болуына өз көмегін аяған жоқ. Әдеби-сыншылдық және ғылыми-зерттеушілік ой-пікір ара- ласа жүріп, дәуір алға тартқан әдеби процестің күрделі пробле- маларына шама-шарқынша қызу араласты. Жарияланған кітаптар мен театрлық қойылым, драмалық шығармалар мен жеке ақын-жазу- шылар шығармашылығын сөз ет- кен мақалаларда сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікір бір- бірін толықтыра отырып, қанат- таса қатар дамыды. Себебі, кез келген рецензиядағы немесе әдеби сын мақаладағы ой-пікір негізі- нен теориялық ұғымдарға табан ті- рей айтылатыны белгілі. Ғалымдар Т. Кәкішев пен Д. Ысқақов қазақ әде- биеті сынын зерттеген еңбектерінде әдеби-теориялық мәселелер басым көрінетін мақалаларды да сынмен байланыстылықта қарастыратыны сондықтан. 1920-1925 жылдарда таза бір теориялық мәселені ғана арнайы ғылыми сөз ететін мақала жоқтың қасы. Сондықтан да бұл

кезеңдегі мақалаларды мынау сын, мынау теориялық зерттеу деп бө- лектеу қиын. Ендеше «оларды не- гізгі бір мәселеге, яғни әдебиеттің көркемдік әдісі жөніндегі теория- лық-эстетикалық проблемаға бұрсақ, қазақтың сол кездегі сыншылдық, ғылымдық ой-пікірінің өресін анық аңғаруға мүмкіндік туады» [2, 238]. Бұл жерде әдебиет теориясының көркемдік әдістен басқа мәселелері назардан тыс қалды деген ұғым ту- мауы керек. Олар туралы тек шет- пұшпақтап қана сөз ете бастаған әдеби-теориялық ой-пікірдің негізгі көңіл аударғаны – әдеби жанр мен көркемдік әдіс проблемасы болды. Оған 1920 жылдардың бас кезіндегі көркемдік даму процесіне байла- нысты болған айтыс-тартыс пен пролеткультшылдық көзқарас өз әсе- рін тигізгені анық.
Әдеби жанр туралы теориялық ой- пікірдің айқын басымдықпен көрінуі заңды. Өйткені, 1920 жылдардың бас кезінде қазақ әдебиеті жанрлық тұрғыда өркен жая бастағаны шын- дық. Сын мен әдеби-теориялық ой- пікірдің алғашқыда ерекше назар аударғаны драматургия мен театр қо- йылымдары болды. С. Сейфуллиннің
«Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолын- да» драмалары туралы «Тілекші» деген автордың «Сауық кеші» («Ең- бекші қазақ», 1922, №44), Нәзір Төреқұловтың «Бақыт жолындағы сын» (Темірқазық, 1923, №2-3),
Т. Арыстанбековтің «Жыл құсы» («Еңбекші қазақ», 1923, №64; «Қы- зыл Қазақстан», 1923, №14) жария- ланды. М. Әуезовтің «Бәйбіше- тоқал», «Еңлік-Кебек», «Қарагөз» шығармалары жайында «Бөкейше» деген автордың «Еңлік-Кебек», («Тіл- ші», 1923, № 12), Д. Ысқақовтың
«Бәйбіше-тоқал» («Ақжол», 1923,
№384), «Қорғансыздар» («Сана», 1924, № 2-3), А. Елшібекұлының
«Еңлік-Кебек» («Еңбекші қазақ», 1925, № 419) секілді мақалалар жарық көрді. 20-жылдардағы дра- матургияны дамытуға үлес қосқан басқалардың да шығармалары назар- дан тыс қалған жоқ. Қ. Кемеңгеровтің
«Алтын сақина», Б. Майлиннің «Неке қияр», Ж. Шаниннің «Арқалық ба- тыр», «Торсықбай», «Айдарбек қу» және Ж. Аймауытовтың «Шернияз» шығармаларына арналып жазылған мақалалар соның айғағы.
1920 жылдардың бас кезінде әде- би-теориялық ой-пікірдің сипатын айтқан уақытта мына бір мәселеге көңіл аудару керек. Төңкеріске дейін бір-екі ғана туындысы бар қазақ әдебиетінде тек осы 20-жылдардың бас кезінде отызға тарта драмалық шығармалардың жазылуы және дә- уір алға тартқан тақырыптарды бірден игеріп әкетуі ғажайып құ- былыс. Дәстүрлі жолы бар орыс әдебиетінде В. Ивановтың «Броне- поезд 14-69», Треневтің «Любовь Яровая» тәрізді пьесалары «Қызыл

сұңқардан» кейінірек, төңкерістің он жылдығына арнап жазылғаны тарихи шындық. Сапалық деңгейі әр түрлі болғанымен, сандық жағынан осын- шама шығарманың жазылуы және ол баспасөз бетіндегі мақалаларда қызу талқыға түсуі тегін емес. Бұл ұлттық сыншылдық және ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірдің дра- малық жанр туралы теориялық ұғым-түсініктерді біршама мең- гере алғандығын дәлелдейді. Осы драмалық шығармалардың біразы классика ретінде қазақ драматур- гиясының алтын қорына енуі де оған айқын мысал. Сонымен қатар, ол осы драмалық шығармаларды сөз еткен рецензиялық, сыни жә- не әдеби мақалаларда көрінетін әдеби-теориялық ой-пікірдің си- патынан да анық көрінеді. Қазақ драматургиясының тарихын зерттеу- шілер Ә. Тәжібаев, С. Ордалиев, Р. Нұрғалиевтер осы кезеңдегі драма жанры жаңа пафос, тың идея, соны концепцияларға бара алғандығын атап көрсетеді. Ендеше оларға бару үшін әдеби-теориялық білімнің жо- ғары болуы керектігі айтпаса да тү- сінікті. Жалпы алғанда, төңкерістен кейінгі алғашқы он жылда әдебиет- тің қай жанр болса да құлаш сер- меп, қанатын кеңге жайғаны ақиқат. Әрине, төңкеріске дейінгі әдебиет- пен салыстыра қарағанда. Олай болса, жанрлық тұрғыда осынша өркендеуге тек қана табиғат берген
дарындылықтың аздық етерін ой- ламаса болмас. Мұндайда теориялық білімдер жүйесінің арқалар жүгі мен атқарар қызметі де оңай емес.
Рас, сауық кештерінде қойылған және жарық көрген драмалық шығар- малар туралы әр түрлі сипаттағы ма- қалаларда көп жағдайда дәуір тала- бына сай социологиялық арқауы ба- сым талдау, образ тұлғасынан таптық сипат, диалогтан саяси астар іздеу, кейде автордың саяси көзқарасын анықтау мақсатында жеке басқа ұрыну, ол жолда өткенді қазбалап
«тырнақ астынан кір іздеу» де бол- май қалған жоқ емес. Әйтсе де әдеби- теориялық ой-пікір драмалық образ және тип, тартыс проблемасы, оқиға динамикасы, шығарма және өмір шындығы, драма және сахналық қо- йылым, тақырып пен идея секілді күрделі мәселелерді игеру жолында танымдық қадамдар жасап жатқаны байқалды. Бұл мақалалардың әр қайсына тоқталып драма жанры- на теориялық талдау жасаған тұс- тарын іздеп жату артық және сын тарихын тексерген еңбектерде сын- ның теориялық деңгейін көрсету мақсатында жан-жақты қаралған- дықтан қайталап жату орынсыз. Сол себептен де негізгі ойымызды айтуды жөн деп санаймыз.
Әдеби жанр, оның ішінде дра- маны сөз еткен 1920 жылдардағы жазылған осы мақалалар үш түрлі сипатта көрінді. Оның алғашқысын

драманы жанрлық тұрғыдан зертте- уге ұмтылған, ұлттық әдеби-теория- лық ой-пікірдің өресін танытқан мақалалар деп атауға болады. Оған М. Әуезовтің «Қызыл сұңқарларға» жазған сынын («Шолпан», 1922, №2-3), Д. Ысқақовтың «Бәйбіше-тоқал»,
«Қорғансыздар», С. Садуақасовтың
«Алтын сақина» ойыны туралы («Ең- бекші қазақ», 1926, № 18), «Бәйбіше- тоқал» («Еңбекші қазақ», 1926, №24) секілді мақалалар жатады. Бұларды жеке жанрды ішкі құрылысына тал- дау жасай отырып теориялық тұрғыда зерттеудің ең алғашқы ізашарлары деп бағалаған орынды болмақ.
Екінші сипаттағы мақалаларды
«тұрпайы социологизм» ықпалы мен маркстік-лениндік эстетиканың талаптарына сай жазылғандар деп атаған дұрыс тәрізді. «Тұрпайы со- циологизм» маркстік-лениндік әдіс- наманың әдебиеттің таптығы прин- ципіне сай туындап, солақай социо- логиялық талдауды басшылыққа алғандықтан, екеуін бірге алып отыр- мыз. Оларға «Тілекшінің» «Cауық кеші», Н. Төреқұловтың «Бақыт жо- лындағы сын», Т. Арыстанбековтің
«Жыл құсы», «Жауқашар» деген автордың «Еңлік-Кебек», «Алакөз» деген автордың «Арқалық батыр», М. Көшекұлының «Қаракөз», О. Жұ- мабайұлының «Қаракөз» және тағы басқа да мақалаларды жатқызуға болады. Бұлардан «тұрпайы социо- логизмді» көзқарас араласа жүріп,
әдеби-теориялық ой-пікірде маркс- тік-лениндік эстетика талаптарының үстемдік құруға ұмтылған қадам- дары анық сезіледі. Мысалы, О. Жұ- мабайұлының «Қаракөз» мақа- ласы тұнып тұрған «тұрпайы со- циологизмде» жазылып, шығарма оқиғасын таптық көзқараста сабақ- тап әкету басым түсіп: «Қаракөзге» бәйге беру түгіл, басылғанына таң қаламыз. «Қаракөзді» мұнан бы- лай еңбекшілердің театрына қоюды доғарып, қараттырмау керек. Дін құ- ралы, қиялилардың құралы, қазақ еңбекшілерінің әдебиетін былғамай, еңбекшілерді байлардың әдебиетіне үгіттеп үндетпей, тез арада тиісті орындар қарап, «Қаракөзді» зерт- теп керекті шарасын қолдансын», – деген үкім шығарды [59, 37]. Мұн- да трагедияға теориялық талдау жасаудың еш белгісі көрініс тап- паса, Мұстафаның «Еңлік-Кебек»,
«Қаракөз» атты мақалаларында шы- ғармаға маркстік-лениндік ілім не- гізінде талдау жасауға деген талпы- ныс танылады.
Үшінші сипаттағы мақалаларды драмалық шығарманың сахналық қо- йылымына арналып жазылған театр сыны деп атаған дұрыс. Алғашқыда театр труппаларының сауық кешін- де қойылған шығармаларды сөз еткен бұлар ұлт театрының ашы- луына байланысты көптеп жария- ланды. Саны жағынан жүзден ас- там бұл мақалаларда драманың

жанрлық сипаты мен сахнада ой- налу дәрежесі нақты сөз болуынан, әдеби-теориялық ой-пікірдің ғылы- ми мәнге ауысуы жолындағы бір белесін ғана емес, қалың көрермен, оқырман қауымның теориялық білім деңгейін де көтеруіне үлкен үлес болып қосылғанын атап айту қажет. Сахналық қойылымды қарастыру барысында образ тұлғасының сом- далуы, тартыс, режиссерлік шешім, тақырып және идея мәселелеріне байланысты теориялық ой-пікірлер көрініс тауып отырылды.
Шығарманы жанрлық тұрғыдан зерттеуде алғаш жол бастаған осы үш түрлі сипаттағы мақалалар – қазақ әдебиеттану ғылымының туу дә- уіріндегі әдеби-теориялық ой-пікір- дің алдына жаңа зерттеу нысанасын айқындап беруімен құнды. Сонымен қатар, бұл басқа да жанрларды әдеби- теориялық тұрғыдан ғылыми зерттей бастаудағы жаңа бағыттың жанда- нуына әсер етті. С. Сейфуллиннің
«Асау тұлпар» өлеңдер жинағының, М. Жұмабаев лирикасының, Б. Май- лин өлеңдерінің әдеби сында талқыға түсіп, арты айтысқа айналуын, по- эзияны теориялық тұрғыдан тануға деген талпыныстың бір көрінісі десе де болады. Рас, бұл мақалаларда теориялық ой-пікірдің поэзияны, жеке ақын шығармашылығын әде- биет теориясының қисындарына сай жүйелі тексеруден гөрі, сөз етіп отырған ақынның творчестволық
бағытын анықтау мен қай таптың жырын жырлайтынын айқындау жағына көп бой ұрып кеткені де бар. Пролеткульшылдық пен «тұр- пайы социологизм» көзқарасын- дағы төңкерісшілдер дәстүр мен жаңашылдықтың тарихи сабақтас- тығын жоққа шығарып, әдебиеттің таптығы принципіне саяси астар беру арқылы идеологиялық күрес ба- стап отырған шағында бұл түсінікті де еді. Одан сол кездегі әдебиет сынының классикалық үлгісі санала- тын Ж. Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы» мақаласының өзі де сау қалған жоқ.
1920 жылдардың бас кезінде жаңа заман идеологиясының негізі бола- мын деген маркстік-лениндік ілім- нің, оның әдіснамасының өз тізгініне ие бола алмай, пролеткультшыл- дық пен тұрпайы социологизмге ерік беріп алғандығын дәлелдейтін мақалалар жарық көрді. Мысалы, Н. Төреқұловтың «Байдың тол- ғағы», М. Дәулетбайұлының «Мағ- жан жыры-хандар жыры», С. Мұқа- новтың «Оқығандар кім еді?», «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, ше- шендер», Ғ. Тоғжанұлы, С. Сапар- бекұлы, К. Шекенұлы, Ө. Тұрман- жанұлыларының «Ешкімнің қол шоқ- пары бола алмаймыз» деген секілді мақалалар жарияланды. Бұл келді де әдеби-теориялық ой-пікірді қа- зақ поэзиясының жанрлық өркендеуі мен ескі және жаңа өлең пробле-

масын әдеби дамудың дәстүрлі жо- лына сай зерттеуді қолға алуының орнына, «ұлтшылдық-байшылдық» және пролетариат әдебиетінің бас- ты ерекшеліктерін анықтаумен ай- налысуына мәжбүр етті, ақын-жа- зушылардың творчестволық бағытын тексеруді басты нысанаға алып ке- туіне ықпал жасады. Н. Төреқұловтың
«Темір қазықта» жарияланған «Асау тұлпар» (1923, №1) атты сынына бай- ланысты айтыста С. Сейфуллинді жақтаушылардың өз мақалаларында пролетариат ақыны екенін дәлелдеу- ге көп күш жұмсаулары да сол се- бептен еді. «Сәкеннің сырын» ашқан Ғ. Жәнібекұлының мақаласы («Еңбек- ші қазақ», 1929, 21 тамыз) секілді бірнеше әшкерелегіш дүниелер, төң- керісшілдер Ж. Орманбайұлы бас- таған бірнеше адамның «Сәкеннің сыры олай емес, былай» («Еңбекші қазақ», 1929, 16 қыркүйек) деп ара- ша түскеніне қарамастан револю- ция жыршысы деп жүрген Сәкенге
«Менің қаталарым туралы» («Еңбек- ші қазақ», 1929, 2 қыркүйек) деген мойындау мақаласын жаздыртып тынды. Ал Сәкеннің бұл мойындауы дегеніміз – төңкерісті теңдік деп ұғып қуана жырлаған әдебиеттің бірте- бірте таптық, партиялық қағиданың қамытын киіп жасқаншақ тартып, саясатқа ашықтан ашық бас шұлғуға көшкен бүкіл әдебиеттің мойындауы. Бұл Мағжан поэзиясы төңірегін-
де болған айтыста да анық байқалды.
«Тұрпайы социологизмге» қарсы ұлттық әдеби-теориялық ой-пікір екіге жарылды. Төңкерісшілдер Сә- кенді пролетариат ақыны екенін дә- лелдеп жатса, «ұлтшыл» атанған- дар Мағжанның «ұлтшыл-байшыл» емес екенін көрсету үшін ара түсіп,
«Мағжанның ақындығы» секілді ғылыми мәні терең мақала да жаз- ды. Бірақ, Ғ. Тоғжанұлының «Мағ- жанның ақындығы, Жүсіпбектің сыны», «Көркем әдебиет туралы марксшілдер не дейді, Жүсіпбек не дейді» секілді дүниелері жазы- лып, ақыры Мағжан өз кредосы- нан бас тартып, «Тоқсанның тобы» атты өлеңін жазуға мәжбүр болды. Біле білсек, бұл да ұлт әдебиетінің ғасырлар бойы келе жатқан дәстүрлі жолынан жаңылып, жаңа заман идеологиясының қол шоқпары бо- луға айналған жеңілісі. «Тұрпайы социологизмді» жақтаушыларды айтақтап қойып, соның негізінде өз үстемдігін құруға жанталасқан маркстік-лениндік идеологияның жеңісі. Әдебиетті өз идеология- сын жырлатуды, ғылымда өз әдіс- намасын қолдануды толық та- лап еткен партиялық саясаттың 1925 жылғы «Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты» де- ген қаулысынан кейін бар билікті өз қолына алуы еді. Кейінде «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» деп келгенімізбен екеуі космополит- тік, социалистік болған әдебиетті

жасаудың алғашқы негізгі осы 20-жылдардың соңында қолға алын- ды.
Алайда, осы кезеңде болған азды-көпті сөз бостандығын ұлттық әдеби-теориялық ой-пікір пайдала- нып та қалды. Ол біз енді ғана біліп, енді ғана көңіл аударып жатқан 1920 жылдардағы поэзияда ұраншыл- дық, үгіт-насихаттың басым болуын, әдебиеттің саясат қол шоқпарына айналып бара жатқанын тап басып тани білуі еді. Жаңа заманды, ре- волюцияны, оның жеңістерін жыр- лады деп келгеніміздің көбі нау- қандық тақырыптарды жырлау болғанын, әдебиет ауылынан көп алыс жатқанын енді біліп отыр- мыз. Кәмпеске тұсында халық жер ауып, артынша жартысы аштықтан қырылып жатқанда «коллективтің жырын айтып» кеткен қазақ по- эзиясы тап тартысының қағидалы қалыбынан шықпай, жасқаншақ, жалтақ күйге түскені тарихи шындық қой. Сол науқаншыл үгіт-насихат- тың арты қайда апаратынын білген Қ. Кемеңгеров: «Шынында, біздің көркем әдебиет қоғам тұрмысын шет- пұшпағынан тартып жүр. Сол шет- пұшпақтың өзін көбінесе кейбір жа- зушылар романтизмге, символизмге айналдырып отыр. Кейбір жазушылар не үгітке, не жалаңаш порнографияға айналдырып отыр. Осы күнге дейін шын реализммен жазылған Бейімбет өлеңдері (мұның да біразы үгіт, на-
сихат, ұран) шын реализмнен қоныс теппеу себебі не? Шын тұрмыстың бәрін қисайтып жібергендік», – деп жазады [60]. Автордың айтайын деп отырған ойы түсінікті. Әдебиеттің ұран, үгіт-насихатқа салынып өмір шындығын «қисайта» суреттеп отырғандығын әдеби-теориялық ой- пікірдегі көркемдік әдіс ұғымымен сабақтастыра көрсетіп отыр.
Қошкенің мақаласындағы ой «Ті- кен» деген жасырын атпен жазған автордың «Әдебиет мәселесі тура- лы» атты мақаласында өз жалғасын тапқан. Пролетариат әдебиетін құ- рып жатырмыз деп жүрген төңке- рісшілдердің шығармаларының көр- кемдік деңгейінің өте төмен екені айта келіп:«Октябрь төңкерісіне орта жолдан қосылған жазушыларымыз шу дегенде балға, төс, фабрика, за- вод, автомобиль, аэропланнан бас- тап, жалпы бұқараның тұрмысынан алыс болса да (астын сызған біз. – Ж. С.), интернационализм бағытымен әдебиетке бір тарау жол салды. Міне, бұл – төңкерістің олжасы. Бұл жолдағылардың бағыты бол- маса, өлеңдерінде, қара сөздерінде суретшілік кем. Көбі айқай, еліктеу, әдеби ұрлық», – деп жазуында шындық жатыр. Әдебиеттің халық өмірінен, заман шындығынан алыс- тауының түбі көркемдік дамуды дағдарысқа ұшырататынын нақ- ты дәлелдейді де: «Тоғыз қабат тас үйді, қаңғыр-күңгір заводты, әуені

шарықтаған аэропланды жырлаған- ша, қазақтың қара лашық үйін, жер ошағын, майсыз арбасын, бақырауық түйесін жырлаған жақсы» деген та- лап қояды [61]. Бір жақты айтылғаны- мен автордың әдебиеттің халық өмірі мен мүддесін жырлауы қажеттігін теориядағы халықтық ұғымына сай түсіндіруге ұмтылғаны мақаладан анық сезіледі.
Қошке мен «Тікенді» толғандыр- ған ұлт әдебиетінің ұран мен үгітке ауысқан көркемдік деңгейі Ж. Ай- мауытовты да бей-жай қалдыр- мады. Өзінің «Көркем әдебиетті саралау» атты мақаласын жазып, төңкерісшілдердің пролетариат әде- биетін жасаймыз деген даурықпасын сынап, оларға әдеби-теориялық тұрғыда баға береді. Ұлт әдебиеті- нің келешектегі дамуы үшін жаны қиналған Жүсіпбек: «Төңкерістен кейін қазақ өлеңшілері, жазушы- лары көркем сөздің не екенін біл- мегендіктен, әйтпесе өнері жетпеген- діктен не болса соны баспаға түсіріп, көркем әдебиеттің құнын түсіріп ба- рады. Төңкерістің алғашқы екпінінде айғай сөз, үгіт жарастықты еді. Сән болып еді. Төңкеріс сабасына түскен заманда алғашқы айғаймен жүре беру келіспейтін кінәратты нәрсе. Дәмсіз, кенеусіз сөзбен қандай әдебиет болса да туғыза алмаймыз», – деп жазады. Автордың «көркем сөздің не екенін білмегендік пен өнері жетпегендікі» атап көрсетуінде мән бар. Шынын-
да да, төңкерісшілдердің әдеби-тео- риялық білімі мен ақындық талант- тылықтың кемдігі, «бесікте жатқанда да тап деп жатқанын» жырлаған тап деген тар тақырыптың аясынан шы- ға алмай қалуына басты себептер- дің бірі болғаны белгілі. Бұл келті- рілген мысалдар 1920 жылдардағы әдеби-теориялық ой-пікірдің қазақ поэзиясының сол кездегі көркемдік деңгейі мен келешегін арнайы проб- лема етіп көтере отырып, оны әде- биеттің халық өмірі мен сабақтас- тығы, тақырып және идея, сөз өне- рінің эстетикалық мұраты секілді теориялық ұғымдармен тығыз байла- ныстылықта қарастырғанына куә бо- ламыз.
Сөз бостандығы болып, не айта- мын десе соны емін-еркін баспасөз бетіне шығаруға еріктілік берілген осы 1920 жылдарда қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттануында «бұқара- шылдық әдебиет» деген жаңа термин қалыптасты. Орыс әдебиеттануын- да бұл термин болған жоқ және оны
«Леф», «Кузница», ОПОЯЗ т.б. са- лыстырмау керек. Теориялық тұрғы- дан келсек, бұл өте кең ұғым және кеңестік идеологияға мойынұсына қоймаған, ғасырларға созылған тари- хы бар ұлттық әдебиеттің халықтан ажырамаған дәстүрлі жолының күш- пен тұншықтырылған жалғасы. Егер кейінгі ұрпақ 1920 жылдардағы әде- биетті іштей жіктеп жататын болса,
«бұқарашылдық бағыттағы әдебиет»

және «пролетариат әдебиеті» деп бөлетіні анық. Бұл терминдік атау- ды берген төңкерісшілдер де емес, олардың берген бағасы – В. И. Ле- ниннің «әр ұлттың мәдениетінде екі түрлі мәдениеттің элементі бо- латыны» туралы қате қағидасынан туындаған – «ұлтшыл-байшылдық әдебиет». Олар алғашқыда ақын- жазушыларды «еңбекшілдер, кеңес үкіметіне қарсылар, шөре-шөреде жүргендер» деп үшке бөлсе, кейін идеология ықпалында «төңкерісшіл- тапшылдар, ұлтшылдар және жол- бикелер» болып аталып кетті. «Бұ- қарашылдар» деген атауды алғаш кім қолданғанын анықтау мүмкін емес.
«Ұлтшыл» атанғандар мен «жол- бикелер» өздерін бұқарашыл ақын- жазушыларымыз деп санаған. Бұл атау 1920 жылдардың орта шенінде болған көркем әдебиет туралы ай- тыста теориялық мәнге ие болып, сын мен әдеби-теориялық ой-пікірде берік орын тапты. Біздің ойымызша, бұл атаудың пайда болуы «Алқа» ұйымын құру идеясына тығыз байла- нысты.
Д. Қамзабекұлы ҰХҚ-індегі тер- геуде Ж. Сәрсенбіұлының берген жа- уабынан: «...1924 жылдың аяғында Ә. Бөкейханұлы, М. Жұмабайұлы, мен үшеуіміз мұғалімдер съезіне келген А. Байтұрсынұлы орналасқан жатақханаға барып, ол кісіні жа- зылып, даярланып қойған «Алқа» ұйымының бағдарламасымен таныс-
тырдық», – деген сөзін келтіре отырып, «Алқа» ҚазАПП-тан бір жыл бұрын және бірнеше кісінің қатысуымен жасалған бағдарлама болды деген тұжырым жасайды. Қазақ халқын тапқа бөлмегені сияқ- ты «Алқа» бағдарламасын жасау- шылар әдебиетті де түрге бөлмей тұтас қараған. Негізгі мақсат – про- летариат әдебиетін жасаймыз деп даурығып, әдебиетті үгіт-насихат құралына, тапшылдық саясаттың қол жаулығына айналдырғандарға қарсы тұрып, қазақ қаламгерлерінің басын біріктіру. Яғни, «жастарға жөн сілтейтін, адасқандарды жолға салатын, қисыққа тез болатын» бағ- дарлама жасаудағы негізгі ой ұлт әдебиетіне қорған болу екені сезіледі. Оны бағдарламаны жасаушылардың
«Табалдырық» деп аталатын алғы сөзіндегі: «Бұл құрғанымыз – сегіз қанат боз орда, алты қанат ақ отау емес – абылайша. Майдан, ойран, жорық дәуірінде дағарадай орда, ай- дай ақ отау құрып отыруға болмай- ды. Аттан дәуірінде абылайша керек. Жорық басылар, жаңа тұрмыс орнар, абылайша қалып, бәріміз сиятын боз орда тігілер. Бұл – келешек», – де- ген пікірі дәлел. ҚазАПП құрылмай тұрып-ақ «байшыл-ұлтшыл» деп бөліп тастаған көзқарастың әсерінен жазылған мақалалардағы негізгі пи- ғылды сезген және ұлт әдебиетінің келешегі үшін жаны ауырған арыста- рымыз «Алқа» ұйымын құру арқылы

тосқауыл қоюды жоспарлаған бо- луы керек. Ол үшін қазақ қаламгер- лерін бір бағытта жұмыс жасауға жұмылдыруды басты мақсат санаған.
«Ұлт әдебиетінің өткен кезеңдерін сөз ете келіп:...қысқасы, қазақтың күні кешегісі, бұл күнгісі – бәрі де айтарлықтай суретке түскен. Осылар түспей өз әдебиетіміз бола алмақ емес. Сондықтан жас әдебиетіміздің осы күнгі мойнындағы жауапты міндеті – қай жаққа болса да бір езу болмау. Бұл бір бағытты болмау деген сөз емес. Бағыттың аты – бағыт, бір езудің аты бір езу», – деп жазады. Осындағы бір бағытты болу деген ой бағдарламада бұқарашылдық ұғымына сай көрініс тапқан. Бұқарашылдық әдебиет де- ген түсініктеменің «Алқаға» байла- нысты туды деп отырғанымыз сон- дықтан. Өйткені, «саяси ұйым» ре- тінде ресми сыналып, басты идеясы тапшылдық көзқараста бұрмалана тү- сіндірілгенімен «Алқа», оны жасау- шылар бірден қудаланбады. ҚазАПП- қа оппозиция ретінде өмір сүріп, ақын-жазушылар арасына кеңінен та- рады. Бұқарашылдық әдебиет атауы әдеби сын мен теориялық ой-пікірде кеңінен қолдануы сол себептен де еді. Қайта оралған арыстарымыз- ды «ұлтшыл-байшыл», «ұлтшыл- алашордашыл» атанғандар деуден көрі «алашшылдар» деп атауға ұсы- ныс та бар. Біздің ойымызша, олар- ды «бұқарашылдар» деп атаған дұ- рыс секілді. Сонда олар 1920 жыл-
дағы әдебиетте бұқарашылдық ба- ғыттың өкілдері болып табылады да, төңкерісшілдік бағыттағыларға қарсы тарихи тұлғасы ашыла түседі. Сөз орайы келгенде айта кететін бір мәселе – ұйымның «Алқа» аталу сыры. «Алқа» бағдарламасын жа- саушылар бұл атауды әшекейлік бұ- йым мағынасында алмаған. Ресей- де құрылған әр түрлі әдеби топтар мен ұйымдар өз атауларын белгілі бір бағыт пен мақсатқа орайласты- ра атаған. Мысалы «Леф» (Левый фронт), «ОПОЯЗ» (общество из- учения поэтического языка), «Пере- вал», «Кузница», «На литературном посту», «Серапионовы братья», ВАПП, РАПП және т.б. Осылар секілді «Алқа» ұйымын құрушылар да бұқарашылдық бағытқа орай оның атын жайдан-жай қоя салуы мүмкін емес. Біздің ойымызша, «Алқа» –
«Алашшыл қазақ ақындары» ма, әлде «Алаш қаламгері» ме, бол- маса «Алаш қазақтарының адаби- аты» (ол кезде әдебиет осылайша аталған) ма, әйтеуір осы тақылеттес мағынаны білдіретін сөздердің қыс- қартыла алынған атауы болуы керек. Әрине, архив ақтарып нақты дерек- термен дәлелдеу қажет. Біз ой салу үшін өз ұсынысымызды жобамен осылай болуы керек-ау деп айтып отырмыз. Негізінде, 1920 жылдар- да Ресейде болған әр түрлі әдеби топтар мен ұйымдар әдеби ағым, көркемдік әдіске орай символизмге,

декаденттікке, сентиментализмге, футуризм, идеализм, революция- шыл романтизм, т.б. «измдерге» бой ұрып кетті де, көркемдік дамудың заңдылығына сай дәстүрлі жолмен жүруді ұстанғандар азайып кетті. Бұл
«измдерден» қазақ әдебиеті де сау қалған жоқ. Төңкерісті қабылдамаған орыс ақын-жазушылары эмиграция- ға шет елге кетті, әдебиетті көр- кемдік дамудың тарихи сабақтас- тығы дәстүріне сай өркендетуді алға ұстанған бұқарашылдық бағыт қазақ әдебиетіндегідей терең мағынада көрініс таппады. Бұрынғы интелле- генция туралы лениндік саясатқа сай совет өкіметі алашорда қозғалысына қатысқандарға кешірім жасағанда, оларды елді советтендіру, жаңа қоғам құру жұмыстарына кеңінен пайда- лану қажеттігін атап көрсетті. Бұл кешірім арқылы кеңестік идеоло- гия бұқарашыл әдебиет өкілдерінен сол ұлт әдебиетіне басшылық ететін М. Горький жасап шығару мақса- тын көздеді. М. Горькийді пролета- риат жағына шығару үшін В. И. Ле- ниннің қаншама тер төккені белгілі. Бірақ Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған бұқарашылдар «Маркс со- лай айтты екен деп өз пікірін өз- герткен жоқ». Оны «Алқа» бағдар- ламасын жасап шығарулары арқылы тағы да дәлелдеді. Сол себептен де кеңестік идеология мен саясат про- летариат әдебиетін жасауға ұмтыл- ған төңкерісшіл-тапшылдарды қарсы
қоя отырып, жаңа қоғам жасау жо- лында қаталдықпен құрбандыққа шалып жіберді. 30-жылдардың бас кезінен бастап әдеби сын мен әдеби- теориялық ой-пікірде бұқарашылдық бағыт туралы сөз мүлде тоқталды, олар туралы сөз болса «ұлтшыл-бур- жуазияшылдығын» әшкерлеуге көшті және партия оны қырағы қадағалап, кейде арнайы тапсырмалар беріп жаз- дыртып отырды.
1920 жылдары сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікірдің көбірек және қым-қиғаш сөз еткен пробле- масы көркемдік әдіс пен әдеби ағым болды. Төңкеріске дейінгі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде бұл мәселе туралы ешбір ізденіс байқалмаған болса, бұл жолдағы алғашқы қадам- ды жасап, көркемдік әдістің қазақ әде- биетіндегі белгілерін іздеген М. Әуе- зов еді. Өзінің 1922-23 жылдары
«Шолпан» журналына жарияланған
«Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласында ұлттық әдеби- теориялық ой-пікірде қазақ әдебиетін теориялық тұрғыдан, оның ішінде көркемдік әдістер жағынан тексе- руге жаңа бастама жасады. Автор
«тарихи-әдеби сын» деп анықтама қойған бұл еңбектің әдебиет тарихын зерттеу мен дәуірге бөлудегі маңызын жұмыстың әдеби-тарихи ой-пікір ту- ралы айтқан жерінде қарастырған- быз. Міне, осы әдебиет тарихын, оның дәуірлерін шолу барысында М. Әуезов жазба әдебиет туралы то-

лық таныстыра келіп көркемдік әдіс жайына ауысады. «Абай өлеңіндегі беттеген бағыт, құлаққа естілген са- рын ненің сарыны екені байқалады. Ол – ашық тілек, айқын ұғымның (здоровый реализмнің) сарыны. Абайдан басталған сол реализм са- рыны қазақ әдебиетінде осы күнге шейін жол болып келе жатыр. Рас, бұл жолда кейде күшейіп, кейде жалпақ жарысқа ұқсап бытыраңқылық кү- шейіп жүрген мезгілдер бар, бірақ негізгі сарынға келгенде қазақ өмі- ріне тез боламын деген әдісіне, ай- ласына келгенде қазақ әдебиеті Абай салған жолдан көп ұзап өзгеріп кете қойған жоқ» деген алғашқы ғылы- ми тұжырымның аулы шындықтан алыс емес [35, 231]. Ұлтшылдықтың салқынынан қорыққан соқырлықпен мақаланы ғылыми айналысқа қоспай келгенімізбен, бұл пікірдің кейінде ғылыми тереңдетіле дәлелденгені белгілі. Жалпы қазіргі таңдағы қазақ әдебиеттануында ұлттық әдебие- тіміздегі романтизм, реализм, сын- шыл реализмнің көркемдік әдіс ретінде көрініс табуы мен әдеби ағымдар платформасының қалып- тасуы кең масштабта қарастырылған жоқ. Әдебиет теориясына арналған монографиялардағы анықтамалық сипаттамалар мен жеке ақын-жазу- шылар шығармашылығын қарас- тырған еңбектердегі ой-пікірмен қа- нағаттанып жүрміз. Сол себептен де 1920 жылдар әдебиетіндегі көркемдік
әдіс мәселесі даулы күйде қалып, 1930 жылдардан басталған социалистік реализмге бір-ақ секіріп келдік. Сын- шыл реализм айқын танылып тұрған М. Әуезовтің әңгімелерін оған қимай, социалистік реализмге жатқыза ал- май қиналып келгенде, «Ақбілек» пен «Қартқожаны» қай әдіске апарып таңарымызды кім білсін ?!
М. Әуезов мақалада ХХ ғасыр әдебиетінде екі сарын (яғни көр- кемдік әдіс – Ж. С.) болды деп та- бады. Бірі – қайғы-зар, яғни зар за- ман сарыны, екіншісі – реализм. Зар заман сарынын көркемдік әдіс деп алғанына келіспеген күннің өзінде, Абайдан басталған реализмнің ғасыр басындағы әдебиетте жол болып келе жатқанын дәлелдеуі әдеби-теория- лық ой-пікірдің тың саладағы ізде- нісін байқатады. Қазақ әдебиетіндегі көркемдік әдіс проблемасы тура- лы көзқарасын М. Әуезов: «Жаз- ба әдебиеттің Абайдан бергі ұзақ дәуірін алғанда жолын өзгертетін жаңалық соңғы жылдарда туып келеді. Ол жаңалық жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік (романтизм) дәуірі, бұрынғы ауызша әдебиеттен, одан бергі Абай заманынан бері қарай келе жатқан реализм сарыны құрғақ ой, жадағай сөз (рассужде- ние) күйі, осы күнде ішкі терең сезім, нәзік сыр күйіне айналып келеді», – деп жазады да, Мағжан өлеңдерін мысалға келтіреді. Мақаланың әде- би-теориялық ой-пікірге қосқан

жаңалығы – қазақ әдебиетінің көркемдік әдіс тұрғысынан келген- де қандай деңгейде тұрғандығын ашып беруге ұмтылыс жасауында.
«Қазақ әдебиетінің бұл күнге дейін жүріп келген жолына қарағанда жаңа дәуір, жаңа үлгінің туатын кезі жеткендей. Жазба әдебиеттің жаңа- дан түбір тауып, ауданын кеңейтіп, келесі өрнекті дәуірге қарай аяқ ба- суы, осы белгілерден басталса керек. Қазақ әдебиетінің бұл дәуірі буы- ны бекіп қатарға кірерлік әдебиет болғандығын көрсететін сыршыл- дық – романтизм дәуірі болады. Бұл арада біздің әдебиеттің өткен күні туралы айтылатын сөз: Абайдан бергі дәуірді орыстың реализм дәуіріндегі толық реализм дәуірі деп айтпаймыз. Ол уақыт қазақ әдебиетінің аяғын апыл-тапыл басып келе жатқан кезі болғандықтан, толық реализм шар- тын көрсеткен жоқ. Бұл мақалада ол дәуірде реализм болды деген сөз бол- са, ол өзге күйдің ішіндегі күштірек болған сарын сол деп айтылғаны» деген пікірдің тұжырымдала берілуі- нің танымдық бағыты зор еді. Сол арқылы әдеби-теориялық ой-пікір- дің ұлт әдебиетінің көркемдік даму деңгейі қандай екенін анықтаудағы жаңа ізденістеріне жол ашып, әдеби әдіс тұрғысынан зерттеу нысанасына алуға тың бастама жасады.
М. Әуезов мақаласынан кейін ұлт әдебиетінің көркемдік деңгейі қандай екенін анықтау сыншылдық
және әдеби-теориялық ой-пікірде өзекті мәселеге айналып, әдеби ағымдар мен көркемдік әдіс туралы өз көзқарасын білдірушілер көбейе түсті. Мезгіл жағынан алғанда, бұл мәселеге алғаш үн қосқан Ж. Ай- мауытов болды. Өзінің «Талқыға» деген айдармен жазған «Әдебиет мәселесі» («Ақ жол», 1925, 1 сәуір) атты мақаласында әдебиеттің қандай дәуірде екенін әдеби ағым мен көркемдік әдісті теориялық тұрғыда зерттеу арқылы анықтау мақсатын алға қояды. Ол үшін «Қазақ әдебиеті көгерсін, гүлденсін десек, жалаң тап көзімен, не саясат көзімен қарап сыңаржақ кетпей, Маркс көзімен (ди- алектика әдісімен) сынау керек» деп ескертіп алуы заңды. Бұл біріншіден, автордың теориялық көзқарасының
«тұрпайы социологизмнің» тап- шылдығы мен саясатшылдығынан аулақ екенін байқатса, екіншіден, өз үстемдігін құруға ұмтылып жатқан маркстік-лениндік әдіснаманың та- лаптарына ыңғайлана бастағанын сездіреді.
Ж. Аймауытов төңкерістің қазақ әдебиетіне «үгітті желдеткен үндеу, екінші жағынан уайым, қайғы, торығу кіргізгенін» тілге тиек ете келіп, әзір қазақта тап ақыны жоқ де- ген тұжырымға келеді. Оның басты себебі, қазақ жазушылары төңкеріске жолдан қосылды деп табады да,
«әдебиеттің бір қанаты төңкеріс рухымен суарылса, екінші қанаты

ұлтшылдықпен суарылып қалған» деп көрсетеді. Одан әрі осы төңіректе ой өрбіте келіп, соның негізінде:
«қазақ әдебиеті қазір күйректік (сен- тиментализм), сарындамалық (ро- мантизм) дәуірінде болуға тиіс. Ен- деше санашылдықтан да (идеализм) құтыла алмайды. Нағыздық (реа- лизм) дәуір қазірге аналардай қабыса қоймас» деген қорытындыға келеді. Автор бұл пікірін ғылыми-теория- лық тұрғыдан нақты мысалдармен дәйектемеген және ол алғаш сөз етіліп отырғандықтан мүмкін де емес еді. Алайда, М. Әуезовтің жоғарыда айтылған еңбегіндегі қазақ әдебиеті көркемдік тұрғысынан келгенде қа- зір романтизм дәуірінде деген пікірін қолдай отырып, әдеби ағым жағынан келгенде сентиментализмде, онда идеализм де бар, ал реализмнің жо- лы шектеулі деген тың көзқарасы – әдеби-теориялық ой-пікірдің бұл са- ладағы ізденістеріне айқын дәлел. Бұл жерде алдын ала ескерте кететін бір жай бар. Мәселе айтылып өткен және алдағы уақытта қарастыратын мақалалар мен еңбектерде қазақ әдебиетінің көркемдік әдіс пен әде- би ағым тұрғысынан келгенде қан- дай дәуірде екені дұрыс не бұрыс айқындалуында емес. Олардың ұлт әдебиетінде көрініс табуын сын мен әдеби-теориялық ой-пікір ғылыми зерттеу нысанасына алуында. Со- нымен қатар, қарастырылатын ең- бектердегі аталатын әдеби ағымдар
мен әдістердің барлығы бірдей әде- биетімізде көрініс тапты деген де сөз емес. Бұл – қазақ әдебиеттану ғылымындағы теория саласында то- лық зерттеліп бітпеген проблема. Оның басты себебі, 20-жылдардағы ағым мен әдіс мәселесіне барсақ, бұқарашыл, яғни ұлтшыл атанған ақын-жазушыларға жолап кететін болған соң жылы жауып қойдық. Алда-жалда айта қалған жағдайда
«қазақ әдебиетіне әр алуан дертті: ыңырана күңіренуді, мистиканы жә- не жұртқа жат электизмді (әркімге еліктегіштікті), декаденттікті екпек болғандардың» (М. Әуезовтің сөзі) тарих сахнасынан аласталуы зор та- быс болғанын айтумен шектелдік. Бұл саладағы зерттеу жұмыстары енді ғана қолға алынып жатыр, бір өкініштісі, жеке ақын-жазушылар шығармашылығына байланысты ға- на.
Сөз етіліп отырылған негізгі мә- селе туралы ойымызды жалғастыр- сақ, сол кезде жазған мақалала- рында сыншылдық, әдеби-теориялық көзқарасы біршама жоғары дәре- жеде танылған Ж. Сәрсенбин қазақ әдебиетінің қандай дәуірде тұрғанын анықтауға өз пікірін білдірмей қала алмаған. Өзінің «Әдебиет мәселесі туралы» («Ақ жол», 1925, 10 сәуір) мақаласында Жүсіпбектің қазақта тап ақыны жоқ, олар төңкеріске жолдан қосылған деген пікірін қол- дай келе, төңкеріс өз ішінде болған

орыс әдебиетінің өзі неше түрлі ағымдар мен әдістерге бой алдырып отырғанына тоқталады. Автордың орыс жұмысшысы мен қазақ кедейінің мүддесі әдебиетте бірдей дәрежеде суреттелуі мүмкін емес екенін ай- туы – көңіл аударарлық пікір. Соның негізінде қазақ әдебиетінің қандай дәуірде екенін анықтау мақсатында:
«Қазақ әдебиеті қазір күйректік (сентиментализм), санашылдық (идеализм), сарындамалық (роман- тизм), нағыздық (реализм), көп из- мнен құралған қырық құрау деуге болады. Мұның ішінде реализмді заманға үйлесі бар десек те, қазақтың салт-санасы, тұрмысы әзірге қайшы келуі анық. Соның ұшін романтизм мен сентиментализмді әдебиетте қолданбай отыруға әзірге мүмкін емес. Сентиментализм онша ұзаққа созылуы екі талай. Бірақ, қазақтың қазіргі тұрмысында романтизм көпке дейін әдебиетке кіреді. Түбінде ре- ализм романтизмді жеңуі мүмкін. Оған әлі күн ілгері, түрлі жағдай ке- рек. Сол себепті қазіргі әдебиетте көбірек романтизм қуаттырақ шығуы мүмкін» деген өз ойын ортаға са- лады. Автор пікірін нақтыласақ, қазақ әдебиетінде екі ағым мен екі әдіс өмір сүріп отырғанын және олар өнердің даму заңдылығына орай көрініс тапқандығын ғылыми тұрғыда негіздеуі көңіл аударарлық. Бұл автордың теориялық білімінің молдығын ғана емес, ұлттық әдеби-
теориялық ой-пікір өнімді салаларға тың ізденістер жасап жатқанынан ха- бар бергендей.
Осы ізденістердің барлығы бірдей оң бағытта бола бермеді. «Тікен» де- ген автор әдеби ағым мен көркемдік әдіс проблемасына баспасөз бетінде ерекше көңіл аударылуына күмән- дана қарап: «Сентиментализм, ро- мантизм, реализм секілді бастарын- дағы қиялдарын өмірге, әдебиеті- мізге әкеліп жапсырмақшы шығар, тексеріп көру керек» («Ақ жол», 1925, № 566) деген ойдың жетегінде өз көзқарасын білдіруге ұмтылады. Мақаладан сезілетін эстетикалық таным-біліктің шамалылығы мен тұрпайы социологизмнің солақай бағыты авторға бұл мәселе тура- лы ғылыми танымдық тұрғыда пікір өрбітуге мүмкіндік берме- ген. Қазақта тап ақыны жоқ дегені үшін бұқарашылдарды да, тап ақы- ны бола алмай жүргені үшін Сә- кен мен Сәбитті де «сойып» салған. Ал пікірталас өзегі болып отырған ағым, әдістерге келгенде Ж. Сәрсен- биннің пікірін қайталап беру- ден әріге бара алмаған. Салысты- рып қарағанда ол айқын көрінеді.
«Қазақ әдебиеті қазір сиырдың бүй- регіндей құранды: күйректік (сен- тиментализм), санашылдық (идеа- лизм), сарындамалық (романтизм), нағыздық (реализм) – бәрі бар. Реализм заманға қабысқанымен, күншығыс қанды қазақ табиғаты,

жалпы тұрмысы жеке реализмді көтермейді. Ал реализм мен сенти- ментализмнен қол үзуге болмайды»,

• 
  деп жазғанынан ешқандай тың ой байқалмайды. Онымен қоса мақа- лада тапшылдық көзқарастың айрық- ша даңғазалануынан туған «про- летариат әдебиетін тек жұмысшы табынан шыққандар жасайды» де- ген көзқарастың ықпалы анық сезі- леді. Содан да болар, «Тікен» әде- би-теориялық ой-пікірдің осы сала- дағы соны ізденістері сипатын таны- татын жаңаша ой айта алмаған. Ал
  

«Ақжолда» жарияланған Малай Құ- тымның «Әдебиет туралы» (№ 570),
«С. Я» деген автордың «Жастар- ды тәрбиелеудің құралы – әдебиет» (№ 570), «Пошанның» «Әдебиет мәселесі туралы» (№ 574) деген мақалалары соны бағыттағы елең еткізерліктей жаңа ұсыныстар жасай алмағанымен, «Тікенге» қарағанда жоғарыдағы еңбектердегі көзқарас- ты қолдайтындықтарын анық бай- қатты. Соның нәтижесінде ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірде қазақ әдебиетінің ендігі даму жолы роман- тизм болуға тиісті деген теориялық түсінік қалыптаса бастады.
Әдеби ағым мен көркемдік әдіс- тер арқылы қазақ әдебиетінің қан- дай дәуірдегі өркендеу кезеңінде екенін анықтаудың осылайша айрық- ша сөз болуы әдеби-теориялық ой- пікірдің жаңа қадамдар жасауына әсер етті. Ол жеке ақын-жазушылар
шығармашылығын әдеби ағымдар мен әдістердің белгілеріне сай зерттеу арқылы өнерпаздық тұлғасына баға беру жолындағы ізденістердің көріне бастауы еді. «Пошанның» «Әдебиет мәселесі туралы», Ж. Аймауытов- тың «Мағжанның ақындығы» атты мақалалары бұл бағыттағы алғашқы еңбектер еді. Бірақ, ол әрі қарай өріс тауып өркендеп кете алмады. Оған біріншіден, төңкерісшіл-тапшыл қа- ламгерлер мен сыншылардың әдеби ағым мен көркемдік әдіс мәселесін теориялық тұрғыдан сөз етуден гө- рі, ұлтшылдықты әшкерелеуге көп назар аударып кетуі кері әсер ет- се, екіншіден, әдебиетті жаңа дә- уір идеологиясының белсенді құ- ралы ретінде пайдалануды қатты қадағалап отырған партия, оның көркем өнер туралы саясаты ара- ласты. Сол кездің білгір сыншысы ретінде танылған және өлкелік пар- тия комитетінде баспасөз бөлімінің меңгерушісі болып қызмет істеген Ә.Байдилдин қазақ баспасөзіне шолу жасай келіп: «Газет-журналдарымыз- да партия тілегіне, жұмыскер табы мен ел бұқарасының керегіне жа- рамды-жарамсыз әдебиет жұрнақта- ры талғаусыз басылып келеді. Кей- бір газеттеріміз (мәселен «Ақжол») ұлтшылдар мен жолбикелердің ыңғайына көшіп, кей кезде жолы- нан жаңылды. Көркемдік, әдемілік жаулығын бүркенген зиянды әде- биет жұрнақтарын дәріптеді. Ба-

спаларымызда бүгіннен түңіліп, өткенді көксейтін, ұлтшылдықты дәріптеп, бай тілегін тілейтін бай- шыл ақындардың, жазушылардың шығармалары, ертегі-сертегілері тоқ- таусыз басылып жатқанда, төң- керісшіл ақындардың шығармалары басылмай келеді» деген пікірді пар- тия атынан айтуы, ұлтшылдықты әшкерелеу науқанының отына май құя түсті («Еңбекші қазақ», 24.08.1925). Осыдан кейін-ақ қазақ баспасөзі бетінде төңкерісшілдердің «ұлт- шылдар ескілікті көксейді», «ұлт- шылдардың шығармалары көп басылып кетті», «олар байлар та- бының мұрасын дәріптеу арқылы еңбекші таптың санасын улағысы келеді», «пролетариат әдебиетінде ұлтшылдарға жол жоқ» деген се- кілді пікірлер оңды-солды айты- лып, қазақ әдебиетінің өсу жолын, көркемдік деңгейін жап-жақсы сөз ете бастаған әдеби-теориялық ой- пікірге тұсау салды, дағдарысқа ұшыратты. Қазақ әдебиетін тео- риялық тұрғыдан қарастыра бастаған сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікір осыдан кейін С. Мұқановтың
«Көркем әдебиет туралы» («Еңбек- ші қазақ», 14.10.1926.) мақаласынан кейін туындаған «қазақ әдебиеті- нің келешегі кімдікі? бұл жолда кімнен үлгі аламыз?» деген мәселе төңірегіндегі айтыс-тартысқа арала- сып кетті де, жақсы бастама жалға- сын таппады. Көркем әдебиет туралы
айтысқа үн қосқан жиырмадан астам мақалада әдеби ағым, көркемдік әдіс, немесе тағы да басқа теориялық ұғым түсініктердің сөз болуынан гөрі, әдеби сынға тән полемикалы сауалдар төңірегіндегі пікірталас ба- сым болды.
Ә. Байділдин өз мақалаларында кеңестік идеологияға сүйене отырып, әдеби ағым және көркемдік әдіс ту- ралы өз көзқарасын ашық білдірді. Оның арғы жағында партияның көр- кем әдебиет жөніндегі саясатының негізінде туған таптық позиция мен мұндалап тұрды. «Соңғы жыл- дар әдебиет туралы сөз қозғалғанда қойылған сұрауға көбінесе қазақ әдебиеті қазір романтизм дәуірінде деген жауап беріліп жүр. Олар әде- биет туралы сөйлегенде романтизмді қайырулы қаршығасындай қолына қондыра сөйлейтіндей болып жүр.
...Әдебиетіміз романтизм дәуірін- де деушілердікі адасқандық. Әде- биетіміз романтизм дәуірінде емес, көшпелі дәуірде. Бұл дәуірде көбі- несе нағыздық пен төңкерісшіл са- рындамалық (реализм мен революци- яшыл романтизм. – Ж. С.) бағыттар есеюге тиіс», – деп жазып, өзінің
«Қазақ әдебиеті қазір қандай дәуірде» («Еңбекші қазақ», 06.11.1926) ата- латын мақаласы арқылы әдеби- теориялық ой-пікірге бұрынғы ма- қалаларда кездесе қоймаған төң- керісшіл сарындамалық деген ұғым- ды енгізді. Оны ғылыми тұрғыда

негіздеу мақсатында: «Сентимента- лизм мен романтизм бағытына әу- реленбей, қазақ еңбекшілерінің қа- зіргі керегіне жауап, келешегіне демесін болатын ашық тілек, айқын ұғыммен суреттелген нағыздық (реа- лизм) бағытындағы және осы ба- ғыттың жан серігі, бұрынғы, соңғы, бүгінгі өмірдің деректерінен туа- тын, болашақтағы тегістік тұрмысты суреттейтін төңкерісшіл сарында- малық (романтизм) бағыттағы әде- биет жұрнақтарын молайту керек.
Бұл – көптің тілегі, қазіргі за- манымыздың тілегі. Сондықтан бұ- дан былай әдебиетімізде айтылған нағыздық пен төңкерісшіл сарын- дамалық бағыты көркеймек. Сын- шылар ұсынып отырған ескі са- рындамалық (реакционный роман- тизм) бағыты жасырынып жан сақтау, жатыпатарлық қылу жолына түспек («Еңбекші қазақ», 09.10.1926), – деп жаза келіп, романтизмді революция- шыл және реакцияшыл деп екіге жіктеп тастады. Әдеби-теориялық ой-пікірге қазақ әдебиетінің ендігі даму бағытындағы ұстар жолы ре- ализм мен революцияшыл роман- тизм болуы керек деген қисынды орнықтырды. Бұл пікір арнасы –
«1930 жылдардың бас кезінде айқын тұжырымдалған «социалистік реа- лизм» атауы болғанымен, 190 жыл- дардың екінші жартысы үшін осы теориялық ой-пікірдің өзі үнемді ізденіс екенін аңғармау ағаттық
болар еді. Түркі тілдес әдебиетте алғаш айтылған осы қисын орыстың пролетарлық әдебиетінде 1928-1929 жылдары айрықша дау туғызды. Жаңа әдебиетке көркемдік әдіс іздеу қажеттігі туған кезде «динамичный реализм», «революционный реа- лизм», «диалектический реализм» деген сияқты терминдер оңды-солды сапырылыстырғаны да тарихтан бел- гілі» [2, 243].
Әдеби-теориялық ой-пікірдің 1920 жылдардағы ғылыми ізденістерін саралаған уақытта оның мәнді ар- на іздеп жоғары биіктіктерге қол созғанын, поэзияны жеке ақын шы- ғармалығына теориялық талдау жа- сай отырып тексерудің қолға алынға- нын дәлелдейтін ғылыми-зерттеуші- лік сипаты айқын екі еңбекті айта кету орынды болмақ. Олар – М. Жұ- мабаевтың «Ақан сері сөздері», Ж. Аймауытовтың «Мағжанның ақын- дығы» аталатын мақалалары. Бұлар теориялық ұғымдар мен түсініктерді меңгеру жолында әр түрлі айтыс- тартысқа түсуге душар болған әдеби- теориялық ой-пікірдің жеке ақын поэзиясына ғылыми талдау жасау- дағы жаңаша бастамасы болды. Екі автор да сөз етіп отырған ақынның өнерпаздық тұлғасын бағалау жо- лында олардың шығармалары ар- қылы дүниетанымдық көзқарасын зерттеуді басты мақсат тұтқан.
1923 жылы «Сана» журналында
«Ақан сері» атты мақала жариялаған

М. Жұмабаев ақын өміріне байла- нысты деректерді молынан пайда- ланып ғұмырнамасын жазып шық- қан болатын. «Ақан сері сөздері» («Сана», №2, 1924) аталған бұл еңбегі соның жалғасы іспеттес сипат- та шығармашылық мұрасын сөз етуге арналған. Автор Ақан сері поэзиясы- на тақырыптық-идеялық, көркемдік ерекшелігі, өлең ұйқастары мен тіл тазалығы жағынан зерттеу жолын- да сол кездегі басқа мақалаларға тән құрғақ баяндаудан көрі нақты мысал келтіре отырып жүйелі түрде салыстырмалық талдау жасайды.
«Оқушыға Ақан туралы аз ба, көп пе қоғамдық ұғым беру үшін Ақанның сөздерінің мінезін білдіріп, түрлерін көрсетуді керек деп білгендіктен» ақын өлеңдерін тақырыптық жағы- нан сықақ, ғашықтық, айтыс һәм мақтау, сопылық, қазақ қайғысы туралы өлеңдер деп беске бөледі. Анықтамалық тұрғыдан дәл табыла қоймағанмен, Ақан сері жырлаған тақырыптардың негізгі сипаты дәл берілген. Әр тақырыпта жырлаудағы ақын шеберлігіне көңіл аудара келіп өлең кестесінің суреттілігін нақты дәлелдейді. «Енді Ақанның қазақ қайғысы туралы өлеңдеріне келсек, оның сері Ақан болуымен бірге, жа- ралы елдің шын азаматы болғандығы сол өлеңдерінде көрінеді. Дұрысы, бұл өлеңдер таза ақындық, сұлу су- рет, ұйқас тергеу жағынан басқа өлеңдерінен көп төмен. Бірақ, бұл
төмендікті оның азаматтығы жауып кете аларлық. Ақан бұл өлеңдерінде елдің қайғысын көре білген. Сол қай- ғының себебін таба білген» деген пікір салыстырмалық талдау жасауда ғана емес, ақын поэзиясындағы дә- уір шындығының суреттелуін ашуға бағытталған ұмтылысымен құнды.
«Тұманды дәуірдің ұлы Ақан өмірінің жалпақ елге жат жұмбақ болуының сыры өмір сүрген дәуірінде» екенін дәлелдеуде «елдің сол дәуірдегі өмі- рін өлеңдерімен, әсіресе, өзінің өмірі- мен суреттей білген. Өмірді өлеңмен ғана емес, өзінің өмірімен суреттей білу ірі жанды адамның ғана қолы- нан келмек» деген тұжырым жасауы- нан анық байқалады. Әдеби-теория- лық тұрғыда дәл осы мақаладағыдай жан-жақты талдау жасалмағанымен, М. Жұмабаевтың «Базар жырау» («Ақ жол», 1923, № 373) атты шағын мақаласының да айтары мол.
Жеке ақын шығармашылығына әдеби-теориялық талдау жасаудың классикалық үлгісін көрсетіп бер- ген Ж. Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы» мақаласы болды. М. Жұ- мабаев ақталғаннан бері бұл еңбек туралы бірталай пікір айтылды. Олардың көбісі бұны сын мақала дегенге ден қояды. Негізінен дұ- рыс айтылғандықтан оған біз де келісеміз. Алайда біздің қарас- тырып отырғанымыз ұлттық әде- би-теориялық ой-пікірдің өсу жолы болғандықтан, мақаланы осы

тұрғысынан ғана сөз етеміз. Ға- лым Д. Ысқақов «Сын шын бол- сын» еңбегінде мақаланы сынның ғылымилығы, тарихилығы тұрғы- сынан қарай келіп, ғылыми сипаты айқын көрінетін сын деп табады. Оған ғылыми сипат беріп тұрған да осы әдеби-теориялық тұрғыдан талдау жасаудың басым болуы деп ойлаймыз. Сыншылдық және әдеби- тарихи ой-пікірде біршама сөз бол- ған Абайдың өзін «байшыл-феодал ақын» деп әдеби-теориялық тұрғыдан зерттеу түгіл мойындаудың өзі қиын- ға түсіп жатқан бұл кезеңде, сыни және зерттеушілік мақсатта алғаш рет жан-жақты тексеру нысанасына түскен Мағжан болды. Бұл мақала Ж. Аймауытовтың жоғарыда әдеби ағым мен көркемдік әдіс тура- лы айту барысында сөз етілген мақалаларында байқалған әдеби- теориялық білімнің молдығын тағы бір танытса, екіншіден, «Мағжан ақындығының қыры мен сырын ұғынып алуға, көркемдік әлеміне қалай кіріп, қалай түсіну, ақын жа- нының қалтарыс-бүкпелерін қалай ұғыну керектігін көрсеткен, жалғыз мағжантануда емес, бүкіл қазақ әдебиеттануында асқар бел болып келе жатыр».
Төңкерісшіл, тапшылдар тарапы- нан «әдеби сотта» қаралып, «ескішіл»,
«керітартпа ұлтшыл» деген баға алып жатқан шақта басқалар секілді Мағжанға жай арашашы болудан
көрі, әдеби-теориялық ой-пікірге сүйенген ғылыми мақала арқылы қорған болуды мақсат тұтқаны байқалады. Ол үшін ең біріншіден, Мағжан шығармашылығын өмір сүрген заманның тарихи шындығы тұрғысынан қарастырып, қоғамдық- әлеуметтік ортасымен байланысты- ра отырып талдауды басты назар- ға ұстаған. Мақаланың «Маркс не дейді?» деп аталатын бөлімінде ақын және әлеуметтік орта мәселесін ғылыми негіздеп алуы да сондықтан болуы керек, «Бір жағынан үй іші – әкеге, әлеумет – ру басына ба- ғынған, тапқа, жікке бөлінбеген қазақ ішінде туып өскен болса; екінші – татар медресесінде оқып, түркішілдік, исламшылдық рухында тәрбиеленсе; үшінші – патша саясаты шымбайға батып, отаршылдық зар- дабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса; төртін- ші – орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл болып жатқанын сезіп білсе; бесінші – Батыстың, қала бер- се орыс ақындарының санашылдық (идеализм), дарашылдық школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу керек? Сөз жоқ, Мағжан ұлтшыл, түрікшіл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу керек. Олай болып шықпауы мүмкін емес. Әлеумет ортасының, заманының жағдайы солай» деген пікірінің не- гізінде ақын шығармашылығына әсер еткен тарихи, әлеуметтік, саяси

жағдайлар мен рухани ортаның мәнін ашуды көздеген [62,406]. Сол арқы- лы Мағжан поэзиясының ұлттық, халықтық сипаттарын ғылыми са- ралап берді. Бұған дейін әдеби- теориялық ой-пікір бұл ұғымдарды тек сөз арасында ғана айтып қалып, жеке ақын шығармашылығына орай ғылыми терең қарастыруға ден- деп бара алмай жүрген болатын. Ұлттық әдебиеттану ғылымының туу кезеңіндегі әдеби-теориялық ой- пікірдің өсу, кемелденуі жолында мақала қосқан ең басты жаңалық та осы болды. Мағжанның «кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны, ұлтты жал- пағынан алып қарайтын», халықшыл ақын екенін дәлелдеу – мақаланың бүкіл желісінің өзегі болуы да сон- дықтан болар.
Мақаланың әдеби-теориялық ой- пікірге қосқан тағы бір ерекше жа- ңалығы – Мағжан поэзиясындағы әдеби ағым және көркемдік әдістер- ді анықтау мақсатында теориялық талдау жасауы. Қазақ әдебиетінің көркемдік деңгейі қандай дәуірде де- ген проблема баспасөзде жан-жақты сөз болғанда тың пікірлер білдірген Ж. Аймауытов бұл мәселені де нақ- ты сөз етеді. «Мағжанның алғашқы кездегі өлеңдерінде неше түрлі рух бар. Сыртқы түрінде орыстың бейне- шілдеріне (символист) еліктесе, іш- кі рухында күйректік, жылауықтық (сентиментализм), романтизм бол- ды. Сентиментализм әсіресе, әйел
теңдігіне арнап жазған өлеңдерінде ұшырасады», – дей келіп, осылардың әрқайсысына нақты мысал келтіре отырып дәлелдейді. Сын мен әде- биеттану ғылыми тарихында әдеби ағым мен әдіс тұрғысынан да алғаш теориялық талдауға түскен де Мағ- жан поэзиясы болғанын атап айту ке- рек. Бұл бағыттағы әдеби-теориялық талдаулары авторға: «Мағжан – терең күйдің ақыны емес, нәзік сезімнің, тәтті қиялдың, ақыны, ол
– кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. Ел ішінде бай, кедейдің арасын- да қиянатты, теңсіздікті көрмейді. Ұлтты жалпағынан алып қарайды. Ол түрікшіл, санашыл, уайымшыл, өзімшіл ақын, бұл жағынан қарасақ, ол – ескі пікірлі ақын.
Жақсы жағын алсақ, ол сыр- шыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түрікшіл, романтик, мәдениетшіл, отаршылдыққа, жауынгершілікке қар- сы күншығысшыл екен» деген тұ- жырым жасауға мүмкіндік береді. Бұл пікірдегі «ескі пікірлі ақын» деген- ді теориялық тұрғыдан түсіну керек. Санашыл деп отырғаны идеализм болса, уайымшылы – сентимента- лизм. Сондықтан ол төңкерісшілдер таңған «ескішіл керітартпа, бай- шыл-феодалшыл» деген түсінікті білдірмейді. Автор Мағжан шығар- машылығына маркстік-лениндік әдіс- нама тұрғысынан қарап отырған- дықтан да санашылдық (идеализм) пен күйректік (сентиментализм)

ағымдарының белгілері енді жаңа дәуірдегі көркемдік дамуда кеңестік идеологиямен тіл табысып өркендей алмайтынын көрсетіп отыр деп ұғу керек.
Ж. Аймауытов мақаласында Мағ- жан өлеңдерінің көркемдік ерек- шелігін, тілін, түрін, стилін талдай отырып, біртуар ұлы ақынның қазақ әдебиетіне енгізген жаңалығына, әсі- ресе, өлең техникасын жетілдіруге сіңірген еңбегін баса айтады. «Жаңа өлшеулер шығарды», «тіл ұстартты» дегенде ақынның суреткерлігін ашу мақсатында мынадай пікір білдіреді.
«...ақындық жүзінде Абайдан соңғы әдебиетке жаңа түр кіргізіп, соңына шәкірт ерткен, мектеп ашқан күшті ақын Мағжан екенінде дау жоқ. Абай- дан соң өлең өлшеулерін түрлен- дірген тағы да Мағжан. Мағжан тыңнан 8-9 жаңа өлшеу туғызды, бәрін бірдей санаудың қажеті жоқ.
«Сап-сары боп», «Біраз Фетше»,
«Шылым», «Александр Блок», «Мені де, өлім, әлдиле», «Күншығыс» тағы басқа өлеңдер Абай өлшеуінде жоқ.
Қазақ әдебиетіне Мағжанның кір- гізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін (бейнешілдігін) қазақ- қа аударды, өлеңді күйге (музыкаға) айналдырды, дыбыстан сурет ту- ғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеу- лер шығарды. Романтизмді күшейт- ті, тілді ұстартты», – деп жазады. Мақаладағы әдебиеттің тарихи- көркемдік дамуының өзіндік заң-
дылықтарына, көркем шығарманы идеялық, жанрлық, стильдік ерек- шеліктеріне орай зерттеудің айқын көрініс табуынан, ұлттық әдебиетта- ну ғылымының туу дәуіріндегі әде- би-теориялық ой-пікірдің кемелдене, нақтылана, ғылыми-зерттеушілік си- паты тереңделе түскеніне куә бола- мыз.
1920 жылдардағы мақалаларды сөз еткенде әдеби-теориялық ой-пікірдің ізденістері мен іркілістерін осын- шама саралағанда, бұл кезеңде әдеби- теориялық білімдер системасының жоғары болғанын, күрделі теориялық мәселелерге қалам тарта алғанын көрсету арқылы А. Байтұрсыновтың
«Әдебиет танытқыш» атты еңбегінің тақыр жерде пайда болмағанын байқату еді. 20-жылдардың бас кезі- нен бастап-ақ қазақ әдебиетінің әр са- лаларына батыл араласып пікір айта бастаған сыншылдық және әдеби мұра туралы ғылыми-зерттеушілік сипаттағы мақалалар жеке бір ақын- жазушыны, не болмаса белгілі бір көр- кем шығарманы сөз ету барысында әдеби-теориялық ой-пікірді жетілдіре түскені байқалады. Ұлттың әдебиет тарихын зерттеп тануға деген әдеби- тарихи ой-пікірдің құлшынысы, қалыптасу кезеңіне қадам басқан әдебиет сыны күрес үстінде сапалық та, сандық та жағынан көркейе бастаған қазақ әдебиеті әдебиеттің теориялық мәселелерін ғылыми сөз етуді күн тәртібіне шұғыл қойды. Бұл

салада ерекше маңызы бар, жалпы өнер туралы, әдебиеттің тарихы мен теориясы туралы ұлттық әдебиеттану ғылымында ең алғаш жазылған ең- бек – А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» (1926) атты оқу құралы болды. Үлкен білімдарлықпен, ғы- лыми терең дәлдікпен жазылған бұл еңбек екі-үш жылдан соң авторы ұсталып кеткендіктен, көпшілік ара- сына кеңінен тарап үлгермеді. Соны- мен қатар, ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірдің өсу дәрежесін көрсететін ғылыми мәні соңғы уақытқа дейін дұрыс бағаланбай келді. «Әдебиет танытқыштың» қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқы ғылыми зерттеу екені енді ғана айтылып, нақты бағасы беріліп жатыр. Ғалым Р. Нұрғалиев:
«Қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық ар- налары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кі- тапта қалыптастырылған» десе, тіл- ші Р. Сыздықова: «Байтұрсыновтың
«Әдебиет танытқыш» атты көлемді еңбегі – әдебиеттану ғылымы мен қазақ әдебиеті тарихына арналған тұңғыш зерттеу жұмысы: ...Мұнда автор көптеген жайттарды өзі шешіп, көптеген ұғымдарға терминдік атау- лар ұсынады», – деп жазады. Біздің ойымызша, «Әдебиет танытқыш» ғылыми зерттеу ретіндегі маңызы қалыптасқан әлемдік теориялық ұғым, түсініктерге қазақша ба- лама тауып, нақты мысалдармен
дәлелдеуінде ғана жатқан жоқ. Тұңғыш ғылыми зерттеу ретінде өз кезеңінде әдеби-теориялық білімдер жүйесінің қалыптасуына ерекше ықпал жасап қана қоймай, қазақ әдебиеттану ғылымының тууына негіз де бола алған еңбек екені айты- луда. «Әдебиет танытқыш» – жалпы көркем өнер, оның ішінде әдебиеттің барлық болмысы мен бітімін, көркем шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен мәнін анықтау жолында ұлттық әдеби- теориялық ой-пікірді ғылыми бір жүйеге түсірген және әдебиет те- ориясына ұлттық сипат дарытуда терминдердің қазақша мағынасын тапқан автордың жанқиярлық ең- бегінің жемісі.
«Әдебиет танытқышты» сол кез- дегі және кейінгі жылдардағы әде- биет теориясы саласында жазылған еңбектермен салыстырып, әр тео- риялық ұғым-түсінікті автор қалай түсіндіргені мен әрбір терминнің қазақша баламасын көрсетіп жату өте көп орын алады және еңбектің ғылыми маңызын ашу үшін ол аса қажет те емес. Сондықтан біз А. Бай- тұрсынов жасаған теориялық жү- йенің кестесі бойынша қарау керек. Әдебиет теориясынан хабары бар адамға бұл кестеден Ахаң жазған теориялық ғылыми жүйедегі ұлттық терминология мен зерттеушілік си- патты түсіну аса қиынға соқпайды.

Еңбектегі өнертану, әдебиетта- ну, фольклортану салалары бойын- ша осы кестедегідей терминдер жүйесінің жасалуынан Ахаңның кемеңгер ғалымдығы танылады. Мұнда әдебиеттануға қатысты 327 термин қолданылған болса, оның 60-ы (18%) осы күнге дейін пайда- ланылып жүр. 267-сі (80%) қазір қолданылмайды. Терминдердің жаса- лу жолына лингвистикалық тұрғыдан қарағанда, 67 термин дара тұлғада, 223 термин күрделі тұлғалы (2 сөзден 7 сөзге дейін) болып келеді. Белгілі бір сөз өнер құрылысына берілген атау, термин сол құбылыстың адам, қоғам өмірінің рухани-әлеуметтік табиғатынан туындап жатқандықтан да (атау, терминдердің мағыналары- на құбылысты телу емес) ойға ора- лымды, көңілге қонымды болып шыққан. Сондықтан да «жалпы әде- биет дегеннің болмысы мен бітімін толғаған сөз өнерінің әліпбиі» бола алған «А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» – қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен көрсеткіші болу- мен қатар, теориялық ой-жүйесіне мықтап түрен салған, қазақтың па- расатты толғамын, ойшылдығын эстетикалық таным-білігінің мол- дығын танытқан кезеңдік туынды» [2, 275].
«Әдебиет танытқышты», жалпы А. Байтұрсыновтың ғылыми мұра- сын, оқып-үйрену, игеру және пайда- лану үшін, ең алдымен, бұл еңбектегі
әр атау, ұғым-түсінік, термин және категориялық мән-мағынаны, маз- мұнын түбегейлі түсініп алу керек. Академик З. Қабдолов: «Ахаң қа- лыптастырған әдеби теориялық тер- миндерге мұқият жауапкершілік- пен қараған жөн. Ахаң терминдерін жапа-тармағай жіпке тізе бермей, таңдау керек, сөйтіп барып талдау ке- рек», – дей келіп, бүгінгі теориялық деңгейден табыла қоймайтын кейбір атауларды оп-оңай формализмге, аб- стракционизмге, болмаса канон жа- сап қисық қисынға, қасаң қағидаға айналдырып алмау керектігін атап көрсетеді [63, 8]. Алайда «Әдеттегі дәстүр жалғастығының заңына орай үш түрлі арнауды әрқайсысымыз өзімізше пайымдап, қисындап, кей- де тіпті қиыннан қиыстырып, біз де (Жұмалиев те, Ысмайылов та, мен де) кітаптарымызға кіргіздік. Бірақ, амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң екенін кезінде ашып айта алмай, Қажекеңе сілтеу жасауға мәжбүр болдық», – деп З. Қабдолов айтқандай, кейінгі жазылған еңбектерде қолданылған теориялық терминдердің баламала- рын былай қойғанның өзінде, алдағы уақытта ғылыми айналымға енгізуге сұранып тұрғандары да баршылық. Мысалы үшін, көсемсөздің қазіргі ғылыми термин ретінде қолданылып кеткеніндей, «нақыл сөз», «қанатты сөз» деп жүрген афоризмді ділмар сөз, эссені заман хат деп А. Бай- тұрсынов берген атаулармен атасақ,

ұтылмаймыз. Немесе «Шешен сөз» дегендегі оның саясат шешен сөз, билік шешен сөз, қошамет шешен сөз, білгір шешен сөз, уағыз шешен сөз деген түрлерінің атауларын ор- нын дәл тауып пайдалансақ, ұлттық таным-біліктен алыс жатқан жоқ. Шешен сөз очерк жанрының бала- масына жақын келсе, ішкі түрлерге бөлуде де сәйкестік байқалады.
А. Байтұрсынов қара сөз бен да- рынды сөз жүйесін сөз ету бары- сында, әдебиеттің тегі мен түрі мәселесіне келгенде фольклор және әдебиет тарихына шолу жасап өтеді. Бұл турасында З.Қабдолов: «Мұның өзі бір қарағанда әдебиет туралы ғылымның екі саласын (тарихы мен теориясын) қосып, қойыртпақтап жібергендей көрінеді. Бірақ байыбы- на барыңқырасақ, ол мұнда да әдеби- теориялық ұғымдар қалыптастырып, өзінің «Әдебиет танытқышын» тағы да сөз өнерінің әсем әліппесінде ай- налдырады» деген пікір білдіреді. Біздің ойымызша, автор фольклор туралы ой-толғағанда оны жанрлық тұрғыдан классификация жасаудың алғашқы жобасын жасап, ғылыми анықтамасын жазып шықты. М. Әуе- зовтің «Әдебиет тарихы» 1927 жылы, Х. Досмұхамедовтің «Қазақ халық әдебиеті» 1928 жылы шыққаны бел- гілі. Ендеше осы екі еңбектегі қазақ фольклорының жүйеленуіне негіз болған да осы «Әдебиет танытқыш» екені даусыз.
Ал әдебиет тарихына келгенде, А. Байтұрсынов оны дәуірге бөлуде өзіндік көзқараспен қарайды. Жазба әдебиетті діндар дәуір және ділмар дәуір деп бөлгенімен, кейін оны сын- дар дәуір деп тармақтайды да, ол ұлы Абайдан басталады деп көрсетеді. 1920 жылдардың бас кезінде жаз- ба әдебиетті Абайға дейін және кейін деп бөлген көзқарас болғанын айтқанбыз. Р. Мәрсеков «Қазақ әдебиеті жайынан» («Қазақ», 1914,
№112) мақаласында «жазудың қазақ арасына көбірек тараған заманын- дағы әдебиет» деп атаған дәуірді, М. Әуезов «Қазақ әдебиетінің дәуірі» («Шолпан», 1923, №5) мақаласын- да «көшпелі дәуір әдебиеті» атаған кезеңді (Абайға дейінгі) сөз еткенде діни сарын мен шығыстың сюжеттік желілерді жырлау басым болғанын атап көрсеткен болатын. Сондықтан да болар, А. Байтұрсынов бұл кезеңді
«діндар дәуір» деп атап, оған қисса, хикаят, мысал, насихат (үгіт), мінажат, мақтау, даттау, айтыс, толғау, термені жатқызады. Бәрін дұрыс демеген күннің өзінде қисса мен хикаятты фольклорлық жанрға бірде енгізіп, бірде енгізбей келгеніміз, әдебиет теориясынан орын бермегеніміз рас қой.
Негізінен А. Байтұрсыновтың
«Жазба әдебиеттің өзі екіге бөлінеді: діндар дәуір, ділмәр дәуір. Діндар діншіл деген мағынада, ділмар – тілшең деген мағынадағы сөздер.

Қазақ әдебиетінің діндар дәуірі де, ділмар дәуірі де халық әдебиетін дамытып, күшейтуден туған дәуір- лер емес, басқа жұрттардың әде- биетінің әсерінен туған дәуірлер. Діндар дәуір әдебиетімізге араб, парсы, әдебиетінен үлгі алып, со- ларды еліктегеннен пайда болған. Ділмар дәуір орыс әдебиетінен үлгі алып, соларды еліктегеннен пайда болған», – деген пікірі нақты емес [64, 435]. Жоғарыда айтқанымыздай, діндар дәуір деп қай кезеңді айтып отырғаны белгілі болғанмен, ділмар дәуір деп атағаны қай кезең екенін нақтыламаған және анықтама да бермеген. «Орыс әдебиетінен өнеге көріп, үлгі алып, соны еліктеуден пайда болып отыр» деуіне қарағанда, 1910 жылдардан бергі әдебиетті айтып отырған секілді көрінеді. Оны анықтауды мақсат тұтпай әдебиеттің тегі мен түрін сөз етуге орай сындар дәуірін әліптеп кетеді. Оны түсіндіргенде, орыс әдебиетін қоспай «Европа әдебиетімен таныс- қаннан кейін қазақ ақындары сөздің асыл болатын сырын біле бастады. Қазақ әдебиетінің сындар дәуірі Абай сөздерінен басталады», – деп тағы да ескертеді. Бұл біздің 1910 жылдан бергі әдебиетті айтып отыр ма деген пікіріміздің негізсіз еке- нін дәлелдейді. Олай болса, А. Бай- тұрсынов жазба әдебиетті хроно- логиялық жолмен дәуірлеп отырма- ған болып шығады.
Анықтап қарасақ, А. Байтұрсынов дәуірге бөлу негізіне көркемдік әдісті алып отыр. Еңбекте әдеби ағым мен көркемдік әдіс туралы әдеби- теориялық пайымдаулардың жоқ- тығы белгілі. Ендеше бұл үш дәуірді көркемдік әдіске орай талдап көрелік. Орыстың атақты теорик әдебиетшісі Г. Н. Поспелов романтизмді әдеби дамудың сатысы ретінде қарастыру барысында, әуелде ол діни-мораль- дық (религиозно-моралистический) сипатта көрінгенін айтады. «В ре- зультате социально-политической революции, происшедшей во Фран- ции... все передовые европейские ли- тературы приняли в основном роман- тический характер. Ранние англий- ские романтики, поэты Бордсворт и Колридж, выступившие еще в 1970-х годах и образовавшие «озерную шко- лу» искали свои идеалы в историче- ском прошлом. По специальной про- блематике они были продолжителями сентименталистов, а романтический пафос вытекал из их реалигиозно-мо- ралистических стремлений, иногда доходящих до мистицизма и таящих в себе примирение с действитель- ностью. Это был религиозно-мора- листический английский романтизм. А гражданский романтизм Байрона и Шелли был самым прогрессив- ным течением в английской литера- туре начала века», – деп жазады [65, 263]. Оны дәлелдеу үшін әр елдің әдебиетіндегі діни-моральдық және

азаматтық романтизмнің пайда бо- луын атап-атап көрсетеді. Мысалы,
«В 1820-х годах Лимартин своей ли- рикой создал религиозно-моралисти- ческое течение французского роман- тизма... Крупнейшим представителем гражданского романтизма в Франции был Виктор Гюго», «В Германии сна- чала возник религиозно-моралисти- ческий романтизм представленный творчеством Новалиса и Гофмана. Гражданский романтизм в Германии не обладал ни отчетливостью идеа- лов, ни сильными талантами», – деп нақтыласа, орыс әдебиетіне келген- де «Сначала в России развивался религиозно-моралистичесий роман- тизм, особенно ярко представленный творчеством Жуковского», – деп жа- зады. Бұларды М. Горький: «Керек десе француз әдебиетінде лаулап өскен романтизмнің жалпы бағыты бірдей емес, бір жағы мистикаға ұрынған нағыз реакцияшыл болса, екінші жағы, өсіп әдебиет әлемінде ірі өзгеріс жасаған романтизм», – деп екіге жіктеп тастағаннан кейін, кеңестік дәуірдегі әдебиеттану ғы- лымында «революцияшыл роман- тизм», «реакцияшыл романтизм» де- ген атаулар пайда болды [66]. Оны Ә. Байдилдин мақаласына байланы- сты жоғарыда айтып өткенбіз.
Бұл тұрғыдан келгенде, «Әдебиет танытқыштағы» діндар дәуір деп отырғаны – діни-моральдық роман- тизм, маркстік-лениндік әдіснама
бойынша айтсақ, реакцияшыл кер- тартпа романтизм болып шығады. Ал ділмар дәуір – азаматтық романтизм, яғни қазірше атасақ, революцияшыл романтизм. Сындар дәуір – сыншыл реализм атауының баламасы екені анық. Бұдан шығатын қорытынды: А. Байтұрсынов әдебиет тарихын тарихи кезеңдерге бөліп отырған жоқ, әдеби дамудың заңдылығына орай көркемдік әдіс тұрғысынан дәуірлеп отыр. Олай болса, Абайға дейінгі ақын-жыраулар, әнші ақын- дар шығармашылығы реализммен дамып келді де, сыншыл реализм- ге ауысты деген пікір туындайды. Әрине, ғылыми дәлелдеу қажет. Абай қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін қалады дегенде оның аспаннан түспегенін, әдеби дамудың тарихи сабақтастығы бо- йынша қалыптасқанын ғылыми не- гіздеу қажет-ақ. Осы сыншыл реа- лизм туралы сонау 1920 жылдары А. Байтұрсыновтың сындар дәуір деп атағанын ұмытпайық. Сын- дар дәуірге деген ойлардың бәрі де профессионалдық әдебиеттің көркемдік әдісіне, алған бағытына құйылатын таным-білік екені дау- сыз. Рас, «Әдебиет танытқышта» әдеби ағымдар мен көркем образ, та- қырып және идея, сюжет және ком- позиция туралы әдеби-теориялық тұрғыдағы жүйелі баяндалған тарау- лар жоқ. Бұлардың қамтылмауы кем- шілік болып табылмайды. Себебі,

әдеби-теориялық ой-пікір оларды сөз етуді енді ғана қолға ала бастаған еді. Сонымен қатар, әдебиет тура- лы ғылымның тууы – әдебиет тари- хынан не теориясынан белгілі бір терең мәні бар еңбектің жазылуымен жүзеге аспақ емес. Ол – зерттеушілік ой-пікірдің қайшылықтарға толы ке- зеңдерінен тұратын ұзаққа созыла- тын процесс. Бұған қоса әр кезеңде туындаған әдеби-теориялық білімдер жиынтығы мен сыншылдық таным- білік тудыратын көркем әдебиет те қажет.
Қорыта келгенде, ұлттық әдеби- теориялық ой-пікірдің ғасырлар бойғы ғылыми бағыттағы ізденіс- терінің нәтижесі ретінде «Әдебиет танытқыш» дүниеге келді де, әде- биет туралы ұлттық ғылымның туа бастағанын дәлелдеп берді. Ол әде- биеттану ғылымының туып-даму жолындағы келешек ғылыми-зерт- теу жұмыстарына негіз және басшы болуға тиіс еді. Амал не, екі-үш жыл- дан кейін А. Байтұрсыновтың қазақ зиялыларына төнген алғашқы саяси зұлматтың құрбандығына айналу- ынан бастап, жетпіс жыл бойы ең- бекті ғылыми айналымнан шығарып тастадық. Әйтсе де әдебиет теория- сынан кейінде жазылған еңбектерге негіз болумен қатар, танымдық із- деністерде табан тірер басты қайнар көз болып қала берді. Біз бүгінде
«Әдебиет танытқыштың» түркі тіл- дес халықтар ішінде кездеспеген
құбылыс екенін мақтана айтуға тиістіміз.
1925 жылғы «Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты тура- лы» қаулының алға қойған «пролета- риат әдебиетінің үстемдігін орнату, ұлтшылдық буржуазияшыл элемент- терді әшкерелеу» секілді міндеттері орындалып шыққан соң, 30-жыл- дардың бас кезінде маркстік-ленин- дік идеологияны басшылыққа ала отырып, «түрі ұлттық, мазмұны со- циалистік әдебиет» жасауға қадам жасалды. Әдебиет осы жаңа идео- логиялық талап-тілектеріне сай жанрлық тұрғыдан дами бастады. Осыған орай сыншылдық және әдеби-теориялық ой-пікір азды- көпті жинаған тәжірибесін пайда- лана отырып өркендеуге тиіс еді. Бірақ, сыншылдық ой-пікір ҚазАПП басшылығы тарапынан болған әде- биеттегі жікшілдік мәселесімен ай- налысып кетті де «тұрпайы социо- логизмнің» солақай көзқарасының ықпалына түсіп кетті. Бұл әдеби- теориялық ой-пікірге де әсер етіп ҚазАПП теоретиктері ұсынған «Д. Бедныйша жазу керек» деген ұранға,
«байлар әдебиетін басып озу керек» деген шақыруға сай, сол кездегі РАПП-тың позициясынан туындаған
«жанды адамды көрсету», «Плеханов ортодокциясы үшін», «төтен әсер» сияқты теориялық теріс қағидаларды сөз етіп кетті. С. Мұқановтың «Блок- шылдықтан демьяншылдыққа» («Жа-

ңа әдебиет», 1931, №2), «Әдебиеттегі семеновехшылдыққа қарсы» («Қазақ- стан большевигі», 1931, №5), М. Қа- йыпназаровтың «Көркем әдебиеттің кезектегі міндеттері» («Жаңа әде- биет», 1931, №1) және тағы басқа мақалаларда орыс әдебиеттану ғылы- мындағы проф. В. Ф. Переверзевтің бұл идеяны жоққа шығарып, көркем образды ғана алған концепциясын талқандауға үн қосу байқалады. Д. Бедныйша жазуға үндеу арқылы көркемдік дамудың заңды жолда- рына тежеу салып, әдебиетті бір ғана таптың мүддесіне сай тар шең- берде ғана болуын талап ету, ақын- жазушы таптық ортаның жемісі екенін дәлелдеу басым болды. Про- фессор В. Переверзевтің концепци- ясына қарсы дискуссияда нәтижесі де қабылданды: «Только тот критик и историк близок к марксизму, кото- рый не отходит от точки зрения Пле- ханова» деген тұжырымынан кейін әдеби-теориялық ой-пікір «Плеханов ортодоксиясы үшін» деген қағиданы түсіндіру мен теориялық негіздеуге көшті. С. Мұқановтың «Пролетариат көркем шығарманың әдістері тура- лы» («Жаңа әдебиет», 1931, №4-5) аталатын мақаласы, Ғ. Тоғжановтың
«Әдебиет және сын мәселелері» (1922) атты еңбегіне қарсы жазылған. Ғ. Тоғжановтың «бізде пролетариат табы жоқ, ол жоқ болған соң пролета- риат әдебиеті де жоқ. Кедей-шаруа мен оқығандардан шыққандар пролетари-
ат әдебиетін жасай алмақ емес» деген секілді пікірлеріне қарсы тойтарыс беру басты мақсат ұстағандықтан, Г. В. Плехановтың эстетикалық ой- көзқарасын басшылыққа алады. Ол әсіресе, сыншы Воронскийдің «ақын- жазушылар көркем шығарманы жа- зарда ішкі түйсікке сүйенетіні» ту- ралы теориясына негізделген Ғ. Тоғ- жановтың «ақын сезгенін сезген күйінде жазады, сезіммен жазады, ақылға жорытпайды» деген тезисінің қате екенін дәлелдеуі барысында анық байқалады. «Сезгенін ақылға төрелете, өзінің табының тілегіне үйлестіріп жазбайтын ақын жоқ» екенін дәлелдеу үшін Плехановтың идеологияға, оның ішінде көркем әдебиетке қойлатын бес түрлі заң- дылығын ұсынады. Соның негі- зінде «Таптан тысқары ақын жоқ. Тап ақыны осы Плеханов айтқан бес заңмен байланысты. Ақынның ақындығы сыртқа шыққанда, бас- тапқы сезген күйінде емес, осы бес жағдайға сәйкестендіріліп қоры- тылып шығады» деген түйін жасай- ды. Маркстік эстетиканы дамыту жолында біршама үлес қосқанмен Г. Плехановтың методологиялық теорияларының бір жақтылығы, әсі- ресе, Толстойдың суретшілігі мен ойшылдығын бір-біріне метафи- зикалық тұрғыда қарама-қайсы қоюын, Е. Онегин туралы «жүмысшы адам бұл романның ішкі мазмұнын мүлде түсінбейді» деген секілді

пікірлерін, В. Г. Белинскийдің ғы- лыми мұрасы туралы біржақты көзқа- расын маркстік-лениндік әдіснама көп ұзамай қатты сынап, «Плеханов ортодоксиясы үшін» ұраны заман та- лабынан шығып қалды. Алайда осы ұранға сай жазылған мақалалардағы әдеби-теориялық ой-пікірдің ізде- нісін түбегейлі қате деп табу дұрыс емес. Заман талабына сай үстемдік құруға қолдан келгеннің бәрін жа- сап жатқан маркстік-лениндік әдіс- наманың қағида-қисындарына икем- делу жолындағы ұмтылыстары бо- латын. Өйткені, бұқарашыл ақын- жазушылар «ұлтшыл және тап жауы» ретінде жойылғаннан кейін ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірді дамы- тушы төңкерісшілер ғана болды да, алға ұстар жалғыз-ақ бағыт қалды. Ол маркстік-лениндік әдіснама еді. Мәдениет пен өнер әдебиет пен ғылым партиялық басшылықтың, кеңестік идеология мен тап сая- сатының құрсауына түскен кезде басқа барар жол да қалмағанды және ол төңкерісшілдердің тапшылдық көзқарасына сайма-сай келді. Бұл белгілі бағытта ізденістер сипатын танытқанымен, 1930 жылдардың бас кезіндегі сыншылдық және әдеби- теориялық ой-пікірдің тұрпайы со- циологизм ықпалында қалуына ба- сты себеп болды да, қазақ әдебиетін теориялық тұрғыда зерттеудің негіз- гі мәселелері назардан тыс қалды. Тұрпайы социологизм ықпалындағы
солақай сыншылдыққа сол кездегі өлкелік партия комитетінің саяси басшылығының да әсері аз болма- ды. Негізінен тұрпайы социоло- гизм маркстік-лениндік ілімнің туын көтеріп шыққан теория еді. Бірақ кемшілігі тапшылдықты тым дөрекілендіріп жіберді. Мысалы, тұрпайы социологизмнің 1930 жыл- дардың басында өріс алуына Ста- линнің «Большевизм тарихының кейбір мәселелері туралы» атты хаты қатерлі роль атқарды. Бұл хат бойынша өлкелік партия комитеті мен марксизм-ленинизм инсти- тутының «Сталин жолдастың ха- тына байланысты Қазақстандағы күрес міндеттері туралы» қаулысы жарияланды. Онда «әлі де болса алашордашылардың ықпалынан шы- ға алмай келе жатқан қазақ әдебиеті мен сынының мәселелеріне ерек- ше назар аударылуы қажеттігі» атап көрсетілді. «Осы қаулыда C. Сей- фуллиннің шығармашылығында ес- кі феодалдық рушыл қоғам дәріп- теледі, Ғ. Тоғжановтың әдебиет жайлы еңбектерінде маркстік емес, Плехановтың ықпалына түсіп, со- рақы қателіктер жіберілді деп атап көрсетті». Бұл қаулыға орай әде- биет майданында «ұлтшыл-алаш- ордашыларды» әшкерелеу науқаны қайта жанданып, енді олардың ықпалын төңкерісшіл ақын-жазу- шылардың шығармаларынан із- деу өріс алды, байшылдықтың,

ескілікті көксеудің, ақсүйектік дә- уірді жырлаудың, ұлтшылдықтың белгілерін іздеу науқанға айналды. Оған КазАПП сыншылары қатты ат салысты. Әрі-беріден соң арнайы мақсаттағы іс-жоспар да жасалды.
«Әдебиет майданы» журналының 1932 жылғы № 4 санында шыққан 14 тармақтан тұратын бұл іс-жоспарда
«ұлтшыл-алашордашылардан» қалған әдебиеттің зиянды бетін ашу, проле- тариат ақын-жазушылардың шығар- маларын тексеру ғана емес, сол жылы қай қаламгердің не жазатын- дығын көрсеткен міндеттемелер қабылдауын талап етті. Міне, әде- би сында әсіре тапшылдықты наси- хаттаған «тұрпайы социологизм» дә- уірлеп тұрған, ғылыми зерттеу ісінде орыс әдебиеттану ғылымындағы В. Фриченің, П. Н. Сакулиннің еңбек- терінен туындаған социологиялық және формальды-социологиялық әдіс белгілері орын алып тұрған кез- де, Сталиндік түзетулерге ұшыраған маркстік-лениндік әдіснама оларға қарсы күресе отырып өз позици- ясын нығайтуға ұмтылды. Ол бү- кіл кеңестер Одағына кіретін ұлт республикаларының әдебиеті ендігі жерде «түрі ұлттық, мазмұны со- циалистік» болатынын анықтап берді де, оның әдеби дамудағы негізгі әдісі социалистік реализм болып табы- латынын шұғыл түрде күн тәртібіне қойды, кеңестік идеология оны жан- жақты және батыл насихаттай бас-
тады. Ал бұл шақта енді ғана туа бастаған қазақ әдебиеттану ғылымы түгіл, қалыптасқан тәжірибесі бар және академиялық мектеп аталған әр түрлі ғылыми бағыттағы мектеп- тері бар орыс әдебиеттануының өзі дағдарысқа душар болған еді. Себебі, маркстік-лениндік әдіснаманың зерт- теу әдістері толық айқындала қойған жоқ болатын және оған сталиндік басшылық жиі-жиі өзгерістер енгі- зіп бұрмалап тұрды. Сондықтан да ғылыми зерттеу жұмыстарындағы бұрынғы дәстүрден қол үзбей жаңа- мен байланыстыратын тың жол іздеді. Бірақ, буржуазиялық идеоло- гияға қарсы күрес өрістеп, жаңа заман талаптарына сай дамуға ұм- тылған ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің ізденістері ретінде байқал- ған формализм, фрейдизм, олардың биографиялық, компаративистік әдіс- терін, мәдени-тарихи мектептің өз бағыттарын жалғастыруға деген қа- дамдарын сталиндік басшылықтағы маркстік-лениндік әдіснама қатал- дықпен талқандап отырды. Көп жағдайда оған саяси астар беріп, ұлтшылдықты, тап жауларын әшке- релеумен байланыстыру орын алды. Сондықтан да орыс әдебиеттану ғылымыңдағыдай қазақтың ұлт- тық ғылыми-зерттеушілік ой-пікірі 20-жылдардағы айқындала бастаған бағытынан жаңылып, жаңа әдіснама талаптарына сай амалсыздан икем- деле бастауға мәжбүр болды.

Бүкілодақтық әдебиеттану ғылы- мы алдында «түрі ұлттық, мазмұны социалистік әдебиет» жасауды, оның басты әдісі социалистік реализмді теориялық тұрғыдан негіздеу міндеті қойылды, ұлттық әдеби-теориялық ой-пікір жедел үн қосты. Оған барар жолдағы алғашқы барлау 1933 жылғы Қазақстан кеңес жазушыларының ұйымдастыру комитеті пленумында Ғ. Мүсірепов жасаған «Социалистік құрылыс дәуірі – түрі ұлттық, мазмұны пролетариаттық көркем әдебиеттің өркендейтін дәуірі» ат- ты баяндамасында көрініс тапты. («Әдебиет майданы», 1933, №2). Осыдан кейін-ақ баспасөз бетінде жарияланған Н. Манашұлының «Түрі ұлттық, мазмұны пролетариаттық көркем әдебиет үшін большевикше күресейік» («Лениншіл жас», 1933,
№ 138, 139), І.Жансүгірұлының
«Сапалы әдебиет жасайық» («Қазақ әдебиеті», 1934, №2), С. Толыбек- ұлының «Қазақстанда түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениет құрудың мықты табысының бірі» («Ауыл комунисі», 1934, № 3) се- кілді мақалаларда «Социалистік Қа- зақстан» газетінің «Жазушылары- мыздан заманымызға сай сапалы шығарма күтеміз» (1934, № 215) атты бас мақаласында жан-жақты сөз етіле бастады. Ғ. Мүсірепов өз баяндама- сында Қазақстанның барлық май- данда күшті қарқынмен, қомақты іс- пен өсіп келе жатқаны, капиталистік
дәуірді бастан өткізбей-ақ социа- лизмге аттап отырғаны, аз жылдың ішінде-ақ түрі ұлттық, мазмұны пролетариаттық мәдениет, көрнекті көркем әдебиет жасап отырғанын дәлелдей келіп: «Мазмұны социал- дық, түрі ұлттық мәдениет деп, көпшілікті интернационалдық тәр- биесімен тәрбиелеуді мақсат етіп пролетариат үстемдігін нығайтатын мәдениетті атаймыз. Біздің көркем әдебиетіміздің алдына қойылатын міндеттер осы» деген анықтама береді. Одан соң қазақ әдебиетіндегі кеңес дәуірінде даму жолына тоқталып, проза, поэзия, драматур- гия және әдеби сындағы жетістіктер мен кемшіліктерді саралай оты- рып бұл міндетте, яғни мазмұны социалистік, түрі ұлттық әдебиет жа- сауда, тап тартысының өсіп-өркендеу жолындағы сара жол марксизм-ле- нинизм ілімінен оқып үйрену екенін атап көрсетеді. Баяндамада қазақ әдебиеттану ғылымында социалистік реализм әдісінің теориялық негізін ашып беру жолындағы тұңғыш қа- дам жасалды. Кешегі ҚазАПП дә- уірінде ұсынылған ұрандардың қа- те болғанын сынай келіп: «Кеңес жазушыларының соңғы пленумы ең ірі мәселеге әдебиетіміздің өр- кендеу бағытына ашық ұран таста- ды: бұл социалдық нағызшылдық жолы (социалистік реализм. – Ж. С.). Социалдық нағызшылдық жол деген не? Бұған Гироницкий жол-

дас былай жауап берді: шындықты жаз. Қазіргі шындық не? Ол – Кеңестер Одағының қай майданын, қай ісін алсақ да үлкен күрестер арқасында барлық қиындықты же- ңіп үстемдік алып отырған соци- ализм. Социалдық нағызшылдық біреудің ойлап шығарған фантазия- сы емес, кеңес әдебиетінің қазіргі өсу бағытындағы шындықтан өсу бағытындағы шындықтан алынып отыр» деген түсіндірме жасайды [67, 94]. Социалистік реализм жолымен жазу үшін сол дәуірдің мазмұнын түгел түсініп алып, оны шындыққа сай толық көрсету қажеттігін ашып береді де, Ғ. Мүсірепов шындықты жазудың үш түрлі шартын көрсе- теді. «Бірінші, алған оқиғаның әрбір бөлегіне дейін түгел шын көрсету- мен қатар, оқиға тұтасынан нағыз шындық болып шықсын. Екіншісі, сурет, көркемдік қатар отырсын. Үшіншісі, әрбір геройыңның мінезі, ісі, өзгеруі, қысқасы әрбір адымы өз жағдайына қарай болады. Геройың өзгерсе – жағдайының өзгергені. Та- қырып етіп алған нәрсеңді әрі толық, әрі көркем түрде көрсет». Міне, осы- дан бастап жазған қазақ әдебиеттану ғылымында ғана емес, бүкілодақтық әдебиеттану ғылымы жетпіс жыл бойы теориялық тұрғыда негіздеп келген және әлемдік әдеби-теориялық көзқарастан қызғыштай қорғап кел- ген бұл әдістің қазақ әдебиетіндегі көрінісін, ұлттық әдеби-теориялық
ой-пікір көп ойланып жатпастан-ақ сөз етуге кірісті.
Негізінен бұл әдісті проф. Х. Әді- баев айтқандай, «социалистік реа- лизмнің теориясы мен практикасын біздің еліміздегі қоғамдық сана мен қоғамдық өмірдің өзі туғызды». Жа- ңа дәуірдегі әдебиеттің көркемдік әдісі қандай болуы керек деген ой жазушылар мен әдебиетшілерді 1920 жылдардың бас кезінде-ақ толғандырған болатын. 1923 жылы В. Маяковский ендігі жерде негізгі әдіс «тенденциозный реализм» бо- луы керек дегенді ұсынған болса, 1924 жылы А. Толстой «монумен- тальды реализмнің» буржуазиялық эстетикаға қарсы тұратындығын дәлелдеуге ұмтылды. 1929 жылы РАПП-шылдар «пролетарлық ре- ализм» деген терминді қолданды. 1931 жылы И. Сталин жоғарғы пар- тия мектебін бітірушілер алдын- да сөйлеген сөзінде «социалистік реализм» деген атауды алғаш рет қолданды да, кеңестік идеология ғылыми тұрғыда негіздеуге көшті.
«Халықтар көсемі» өзі басқаратын қоғамға қандай әдебиет қажет бо- латынын білді. Оған тек азусыз, құс таңдай, қызыл иек әдебиет керек еді. Жазушылар қаламында қандай ұлы құдірет жатқанын сезді де, олар- ды әрдайым ауыздықтап ұстауға, қажет бола қалса, өз жыршысына айналдыруға күш салды». Өйткені, 1920 жылдардың соңы мен 1930

жылдардың басында Л. Троцкийдің еңбектері оқылудан, пайдаланудан шығарылып тасталғанымен, «Ли- тература и революция» еңбегіндегі жаңа замандағы әдебиет туралы иде- ялары жойылып та кете қоймаған еді. Оның «творчество Демьяна Бедного есть пролетарская и народная литера- тура, т.е. литература, жизненно нуж- ная пробужденному народу. Если это не «истинная» поэзия, то нечто боль- шее ее», деген пікірі 1930 жылдардың басында «демьянша жазу» ұранының тууына негіз болды. Ал Блокқа бер- ген: «И все же «Двенадцать» – не по- эма революции. Это лебединая песня индивидуалистического искусства, которое приобщилось к революции. Конечно, Блок не наш. Но он рванул- ся к нам. Рванувшись, надорвался» деген бағасы блокшылдықтан бас тартуды туғызса, орыс әдебиетіндегі футуризмді сынаған ойлары «жанды адамды көрсету» қағидасының өріс алуына себепкер болды [68, 167]. Л.Троцкийдің «методы марксизма не методы искусства» деген тезисін әдеби-теориялық ой-пікірден біржола жою үшін И. Сталин, коммунистік партия көркемөнер мен әдебиет саласындағы саясатын нақтылап алу жолында шешуші бетбұрыс жа- сауды ұйғарды. Соның негізінде 1932 жылы 29 сәуірде «Әдебиет, көркемөнер ұйымдарын қайта құру туралы» Орталық партия комитетінің қаулысы дүниеге келді. Іле-шала (20
мамырда) И. М. Гронский партия өкілі ретінде «социалистік реализм әдісі» деген терминдік анықтаманы жария етті. Қаулы шыққаннан бас- тап жазушылардың бүкілодақтық 1 съезіне дейінгі аралықта социалистік реализмді кеңес әдебиетінің негізгі әдісі ретінде теориялық негіздеу мен насихаттау, оның принциптерін анықтау, әдебиеттің партиялық, таптық болуы керектігі мен идео- логия құралы екендігін дәлелдеу науқаны басталды. Қазақстанда 1932 жылғы қаулының талаптары- нан туындаған КазАПП жұмыстарын қайта құру мен қазақ кеңес жазу- шыларының алғашқы сьезін өткізуге дайындық мәселесі барысында жа- зылған мақалаларда кеңінен сөз бол- ды. Оларға басты бағытты орталық партия комитетінің 1933 жылғы «Ұлт көркем өнерін күшейту туралы» және де «Жазушылардың жалпыодақтық сьезіне даярлану туралы» қаулылары нұсқау көрсетіп берді. Партиялық орган болғандықтан да «Социалды Қазақстан» газетінде жарияланған І. Жансүгірұлының «Съезд алдын- дағы сөз» (1934, №111), І. Қабыл- ұлының «Заманымызға сай әдебиет жасайық» (1934, №135), Л. И. Мир- зоянның «Қазақстанды социал- ды мәдениетпен қаруландырамыз» (1934, №38), Р. Уәлиахметұлының
«Әдебиеттегі ұлтшылдыққа қарсы» (1934, № 42,43), т.б. мақалалардың бұл саладағы айтары аз болған

жоқ. Әдебиеттің партиялығы мен таптығы саяси тұрғыда түсіндірі- ліп, идеология құралы екендігі, ол жолдағы негізгі әдіс социалистік ре- ализм болатыны кеңінен түсіндіріл- ді, «ұлтшыл-буржуазияшылдарға» қарсы күрес те ұмыт қалған жоқ. Республикадағы басқа да баспасөзде қоштала келе, социалистік реализм мен оның принциптері Қазақ кеңес жазушыларының бірінші съезіндегі ұлт әдебиетінің бүгіні мен келешегі туралы І. Жансүгірұлының, маркстік- лениндік сын туралы І. Қабыловтың, драматургия туралы М. Әуезовтің, поэзия туралы С. Мұқанұлының ба- яндамаларында да сөз етер басты мәселеге айналып, келешек даму жолында бетке ұстар нысана екені біршама ашылды. Ол әсіресе съезден кейінгі жазылған мақалалардағы ой- пікірден анық байқалды.
Қазақ әдебиеттану ғылымы да социалистік реализм аталған осы
«өлшемді эстетиканы» меңгеру жо- лындағы іс-шараларға жұмыла кі- рісті. Соңғы кезге дейін социа- листік реализмді қазақ әдебиеттану ғылымында «Қызыл ат және со- циалистік реализм» мақаласына байланысты алғаш рет сөз еткен М. Қаратаев деп санап келген едік. Мезгіл жағынан қарағанда, соц- реализмді теориялық тұрғыда не- гіздеуге кіріскен бүкілодақтық нау- қанға алғаш үн қосқан С. Мұқанов болды. 1933 жылдың 12 қаңтарында
педогогикалық институтта «Соци- алды реализм және төңкерісшілдік романтизм» деген тақырыпта лекция оқыса, 11 сәуірде осы лекцияның негізіндегі «Социалды реализм ту- ралы» мақаласы жарияланды («Со- циалды Қазақстан», 1933, №84). Бұл баяндама мен мақалада социалистік реализм туралы автор көзқарасы орталық басылымдардағы теория- лық барлаулар ықпалында туындап жатса да, оның советтік әдебиеттің басты әдісі болатындығы мен пар- тиялығы, таптығы принциптері ұлттық әдеби-теориялық таным-ті- лікте алғаш рет түсіндіріліп бе- рілді. «Мазмұны социалистік, түрі ұлттық» әдебиет жасау жолындағы азды-көпті табыстарды саралай келе, социалистік реализмнің өмір шындығын революциялық дамуда бейнелеудегі бұзылмас заң екенін дәлелдеді. Әсіресе, сол кездегі идео- логия майданындағы таптық күрестің шиеленісуінің әсері мен таптық қоғамда әдебиеттің тек қана таптық болатынын айрықша көрсетіп, кейбір ақын-жазушылардағы осы принцип- тен ауытқуды сынады. Ал М. Қа- ратаев мақаласының жазылуына 30-жылдардың басындағы әдеби сында ерекше «талқыланған» С. Сей- фуллин шығармаларына орай ұйым- дастырылған дискуссия себеп болды. Оның ішінде: «Мен де дискуссияға араласып кеттім. «Қызыл ат және социалистік реализм» деген ұзақ

мақала жаздым. Ол «Лениншіл жас» газетінің 1933 жылғы февраль-март айларының 4-5 нөмірінде жария- ланды», – деп автор атап жазғандай,
«Қызыл ат» поэмасына арналған пікірталасқа байланысты жазылған болатын [69, 268].
ҚазАПП сыншыларынан, әсіресе, М. Қайыпназарұлының баяндама- лары мен мақалаларындағы солақай сыншылдықтан көз ашпаған Сәкен шығармашылығы «Қызыл ат» по- эмасы жазылғанда да ерекше талқыға түсті. Арнайы ұйымдастырылған пікірталаста поэманың колхоз құры- лысына жабылған жала екені, онда ауыл мен қаланы бір-біріне қарсы қоюшылық басым көрінетіні, қызыл ат деп отырғаны астармен айтылған кедей-шаруа екені, оның өткен күнін артық көріп, сол уақытын аңсайтыны баса айтылып, саяси айып тағуға дейін барған пікірлер оңды-солды айтылып жатты. Осындай шақта жазылған М. Қаратаевтың мақаласы И. В. Сталиннің колхоздастырудағы асыра сілтеушіліктің болғанын әш- керелеген «Табыстан бас айнал- ғанда» атты еңбегінің жазылуымен және социалистік реализм әдісін бүкілодақтық деңгейде теориялық негізделуімен тұспа-тұс келді. Сол се- бептен де автор бұл әдістің негізгі ны- санасы социалистік өмір шындығын жырлау екенін ашып беру арқылы
«Қызыл ат» поэмасын солақай сыншылдықтан сақтап қалды. Міне,
С. Мұқановтың, М. Қаратаевтың осы мақалаларынан бастап социалистік реализмнің қазақ әдебиеттану ғылы- мындағы «алтын дәуірі» басталды. Әдеби сын мен әдеби-теориялық ой-пікір социалистік реализмді на- сихаттау, үлгі-өнеге ету науқанына белсене кірісті. Қ. Өтепұлының «Со- циалды реализм» (Әдебиет майда- ны, 1933, №2), З. Шашкиннің «Әде- биет және социалды реализм» (Со- циалды Қазақстан, 1933, 18 ақпан). Ғ. Тоғжанұлының «Қазақ әде- биетіндегі сын туралы кейбір өз- гешеліктер» (Социалды Қазақстан, 1933, №195), Ә. Қоңыратбаевтың
«Әдебиетіміздегі реализм тура- лы» (Әдебиет майданы,1934, №5), т.б. мақалалардың жазылу соның айғағы. Оларда маркстік-лениндік әдіснаманың әдебиеттің таптығы, халықтығы, партиялығы принцип- теріне тереңдеп бара қоймағаны- мен, осы ұғымдардың берік орын тебуіне жолбасшылық сипат таныл- ды. М. Қаратаевтың жоғарыдағы мақаласының ізімен қазақ әдебие- тіндегі социалистік реализмді анық- тау мен көркем шығарманың осы әдісте жазылуын қадағалау басты назарда ұсталды. «Біздің творчество- лық тәжірибеде қолданатын көркем әдісіміз де, оны зерттейтін ғылыми еңбектерде қолданатын принципі- міз де айдан анық. Ол – маркстік- лениндік дүниетанымға сәйкес со- циалистік революция дәуірінде туып

қалыптасқан, көркем әдіс ретінде әдебиет процесінде әдеби жүзеге асқан социалистік реализм прин- ципі» екені қағидаға айнала бастады. Нәтижесінде көркем әдебиет пар- тиялық істің бір бөлшегіне, саясат пен идеологияның сойыл соғар бел- сенді құралы болу қасиетіне ие бола бастады да, сын мен әдебиеттану жаңа эстетика мен теорияның қасаң қағидасының құрсауына түсті. Та- биғи даму заңдылығынан айыры- лып, белгілі бір қалыптығы ойлау жүйесінен шыға алмайтын күйге ду- шар болды.
Қазақ әдебиеттану ғылымында социалистік реализмді алғаш сөз ет- кен осы мақалалардың және кейін сөз болатын қазақ фольклорын, қа- зақ әдебиетінің тарихын, теория- лық мәселелерін ғылыми қарастыр- ған әдебиетші-ғалымдар еңбектері- нің ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге қосқан үлесін бағалағанда, біздің мақсатымыз бұрынғыдай не бірыңғай даттау немесе мақтау болмауы ке- рек. Себебі, маркстік-лениндік әдіс- наманы, социалистік реализмді ту- дырған олар емес, социалистік қоғам, олар заман талабына сай еңбек етті. Сондықтан басты нысанаға ұлттық әдебиеттану ғылымының туу, қа- лыптасу жолындағы ізденістеріне қосқан үлесі мен кері әсерін әділ бағалау керек. Социалистік реализм әдісімен жазылған көркем шығар- малар болғанын, маркстік-лениндік
әдіснаманың әдебиеттің халықты- ғы, таптығы, партиялығы деген қа- ғидаларының ғылыми-зерттеу ең- бектерде орын алғанын дәуір та- лаптарына сай туындағанын есте ұстай отырып, тарихи шындық тұрғысынан сараламасақ, бәрін жоққа шығаратын нигилизмге жол беріп аламыз. Ендігі жерде негізгі мақсат – кеңес дәуірдегідей «ақсақты тыңдай, өтірікті шындай» қылмай, кемшіліктер мен жетістіктерге та- рихи шындық тұрғысынан келу ке- рек. Көркемдік дамудың тарихи са- бақтастығына орай өркендеуге тиісті көркем әдебиеттің идеология құ- ралына айналуына себепкер болған социалистік реализмнің принциптері сол әдебиет туралы ғылымды да танымдық сипаттағы дәстүрлі жо- лынан бұрып жіберді. Әдеби да- мудың заңдылығынан тыс, ойдан шығарылған бұл әдісті кеңестік иде- ология мен партиялық басшылық қажетті жерінде өз мүддесіне сай өзгеріп отыруына мол мүмкіндік алды. Ол ғылыми-зерттеушілік ой- пікірге де әсер етпей қалмады. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихында тұрпайы социологизм теориясына ұрынудың көп болуы, тіпті «ұлтшыл- алашордашылар» атанғандар шығар- машылығына байланысты бертінге дейін келуінің басты себебі де осы- дан болар.
Міне, осылайша «түрі ұлттық, мазмұны социалистік әдебиет» жа-

сау мен социалистік реализмді теориялық негіздеуге мәжбүр бо- лып, 20-жылдардағы азды-көпті тә- жірибесінен бой тартып тығырық- қа тірелген, дағдарысқа тап болған әдеби-теориялық ой-пікірдің азда болса таза ғылыми ізденістерінің жалғастық табуына себепкер болған игі шара – Абайдың қайтыс болу- ына 30 жыл толып республикалық деңгейде атап өтуді ұйымдастырудың қолға алынуы еді. Классиканың көркемдік дамудың тарихи сабақтас- тығында ғана емес, сол ұлт әде- биетінің тарихы мен теориясының мәселелерін тексеруде де жетекші роль атқаратыны қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш дәлелденді. Әдеби сында қатты өріс алып отырған
«тұрпайы социологизмнің» кейбір белгілері байқалғанымен, әдеби-та- рихи және әдеби-теориялық ой-пікір Абай мұрасын зерттеуге, Е. Ысма- йыловтың сөзімен айтқанда, «Абай- ды ғылыми жолмен зерттеудің басы» болған кезеңге қызу кірісті. Ұлы ақын шығармашылығы ұлттық әде- биеттану ғылымында теориялық тұрғыдағы зерттеу нысанасына түсіп жан-жақты сөз бола бастады. 20-жыл- дары Абайды қазақ әдебиетінің көш- басшысы, жазба әдебиетінің не- гізін салушы екенін таныту жолын- да ғұмырнамалық сипаты басым зерттеушілік ізденістер жасағаны- мен, тұрпайы социологизм әсерінен белгілі тұжырымға келе қоймаған
ғылыми-зертеушілік ой-пікір енді ақын шығармаларын теориялық жүйе бойынша тексеруді қолға алды. Абай туралы шыққан жиырмадан астам мақалалардың бәрін атап, тоқталып жату артық. Сондықтан тек Абай поэзиясын теориялық тұрғыдан сөз ете алған мақалалардағы көтерілген негізгі мәселелерге тоқталып өтсек те жетеді. Себебі, олар ұлы ақынның туғанына 150 жыл толуына бай- ланысты абайтану ілімінің тари- хын сөз еткен еңбектер мен қазақ әдебиеті сынын монографиялық тұр- ғыда қарастырған еңбектерде жан- жақты сөз болғаны белгілі. Абай шығармашылығы туралы жазылған осы кездегі мақалаларды салыстыра қарасақ, олардан зерттеушілік тұр- ғыдан алғанда екі түрлі бағыттағы тың бастама байқалды. Олар: Абайдың өнерпаздық, ақындық тұлғасын та- ныту, ақын шығармаларына тео- риялық талдау жасау, көркемдік әдіс тұрғысынан тексеру. Бұлайша бө- луде белгілі дәрежедегі шарттылық болғанымен, Абайтануда кейіннен монументальды зерттеулерге апара- тын алғашқы топшылаулар мен бар- лаулардың сыр-сипаты ашылатыны анық.
Ұлы ақынның өмір жолы мен ақындық тұлғасын танытуды мақсат тұтқан мақалалардың ішінде М. Әуе- зов «Абай ақындығының айнала- сы» еңбегінде ұлы ақын шығарма- шылығының нәр алған қайнар

көздері мен ақындық мектебі тура- лы зерттеушілік ой-пікір абайтану- да алғаш көрсетілген болса, Қ. Жұ- бановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі», Ә. Мәметованың «Абай – кезеңінің дана ақыны» мақала- ларында үздік ақын, классик екені тұжырымдала дәлелденді. Әсіресе, Қ. Жұбанов өз мақаласында ақын шығармашылығындағы тақырып пен идея, образ, ақындық шеберлік мә- селелеріне баруы әдеби-теориялық ой-пікірде үлкен жаңалық болды. Ал Ш. Әлжановтың «Абайдың педа- гогика туралы көзқарасы», Қ. Қуа- нышұлының «Абай», Ә. Лекер- ұлының «Абай және оның дәуірі», Ғ. Тоғжанұлының «Абайды әлі толық білгеніміз жоқ» секілді мақалалар социологиялық арқауы басым бол- ғандықтан пікір қайшылығына ұшырай отырса да, Абайдың дү- ниетанымын өмір сүрген заман шындығына орай қарастыруда тың бастама салды. Абайды педагог, ағар- тушы-демократ деген бағалаудың алғаш айтылуы соны ізденістердің қолға алынғанын дәлелдейді. Абай- ды ғылыми жолмен зерттеудің бас- талған шағында тұрпайы социоло- гизм теориясына сай көзқарастағы мақалалар да жарияланбай қалмады.
«Абай шығармашылығы туралы айтыстың» тууына байланысты Ә. Қоңыратбайұлының «Абайдың әлеуметтік беті туралы» («Қазақ әдебиеті», 1934, №30), С. Мұқан-
ұлының «Абайды тану жолындағы пікірлер» («Қазақ әдебиеті», 1934,
№30), Қ. Өтепұлының «Абай шығар- машылығының әлеуметтік негіздері туралы» («Социалды Қазақстан», 1934, № 267) сияқты мақалаларда Абайды ұлт ақыны деген бағаға келісе отырғанымен, үстем тап ор- тасынан шыққандықтан, «Либерал- буржуазияшылдығы» басым ақын болғанын дәлелдеу бағытындағы ой- пікір көрініс тапқан.
Абайдың қайтыс болғанына отыз жыл толуына орай жазылған ма- қалалардың бір сарасы ақын шы- ғармашылығына әдебиет теория- сының категориялары мен ұғымдары негізінде зерттеуге арналды. Бұл жеке ақын шығармашылығын теориялық тұрғыда тексеруге жаңа бастама салды. Сол арқылы өлеңтану мен сюжет, композиция, образ, тақырып және идея, тілдің көркемдегіш құрал- дары туралы қисындар әдебиет тео- риясының заңдылықтарына орай сөз болды. Ұлттық әдебиеттану ғы- лымының туу кезеңі үшін бұның да елеулі табыс екенін атап айту ләзім. І. Жансүгіровтің «Абайдың сөз өр- негі» («Әдебиет майданы», 1934,
№11-12), Е. Ысмайылов пен З. Шаш- киннің «Абайдың композиция- сы» («Қазақ әдебиеті», 1934, №30),
«Абайдың өлең өрнектері» («СҚ», 1934, №301) атты мақалалары тек Абай шығармашылығын ғана емес, қазақ поэзиясын өлең сөздің теори-

ясына сай зерттеуге жасалған соны қадам болды. Әрине, Е. Ысмайы- лов пен З. Шашкиннің «Абайдың поэтикасы» («Әдебиет майданы», 1934, №11-12) мақаласы айтары мол, ғылыми-зерттеушілік сипаты айқын, әдеби-теориялық ой-пікірді жоғары деңгейге көтерген еңбек болды. «Авторлар Абай поэтикасын үш жүйеге бөле қараған. Әуелі – Абайдың қазақ өлеңіне қосқан жаңа өрнектеріне, екінші – көркемдік амал- дарына, үшінші – Абай өлеңдерінің дыбыстық, яғни әуендік жүйелеріне назар аударған». Мақалада орыс әдебиеттану ғылымындағы қалып- тасқан теориялық талдау жасауды басшылыққа ала отырғанымен, ав- торлар ұлттық әдеби-теориялық ой- пікірдің қол жеткізген ізденістерін де кеңінен пайдаланған. Еңбектегі
«Абайдың көріктеу заңы», «Да- уыс ырғағы туралы» деп аталатын тарауларындағы ақын қолданған көркемдік тәсілдерге теориялық тал- дау жасау барысында, А. Байтұр- сыновтың «Әдебиет танытқышын- дағы» терминдік атаулардың қазақша баламалары түгелге жуық пайдала- нуы көп жайды аңғартады. Теориялық жағынан талдап және тұжырым- дап бермегенімен, М. С. Силь- ченконың «Абай – реалист ақын» («Қазақ әдебиеті», 1934, №30),
«Абайдың реализмі» («Әдебиет майданы», 1934, №11-12) аталатын мақалаларының әдеби-теориялық
ой-пікірдегі жаңашылдығын жоққа шығаруға болмас. Кейінгі зерттеу- лерде ғылыми шешілген сыншыл реализм терминінің Абай шығар- машылығына байланысты айты- луының өзі соны ізденістер жаса- лып жатқанына тағы бір мысал. Абайды ғылыми жолмен танудағы осындай құнды материалдардың жарық көруі, оларда оң көзқарастағы ой-пікірлердің жинақталуы қазақ әдебиеттану ғылымында тұңғыш монографияның жазылуына негіз болды. Ол – Ғ. Тоғжановтың «Абай» (1935) атты монографиясы еді. Профессор Т. Кәкішев айтқандай,
«ғылыми эстетикалық еңбектен көрі социологиялық арқауы басым монографиялық очерктік» сипаты басым болғандықтан да Абай шы- ғармашылығының барлық пробле- маларын шешіп бермегенімен, өзіне дейінгі абайтану саласындағы ой- пікірді жүйелеуге деген ұмтылысы ұлттық әдебиеттану ғылымының бір табысы екенін айтпауға болмайды. Ақын мұрасына деген социологиялық көзқарас кейде тұрпайы социологизм- ге дейін ұласып, белгілі бір пробле- маны ғана сөз етіп келген мақалалар мен әдеби шолу дәрежесінен аса ал- май келген оқу құралдарындағы тал- дауларды жинақтай отырып ғылыми- зерттеушілік ой-пікірге жеке ақын шығармашылығын монографиялық тұрғыда тексерудің алғашқы үл- гісін көрсетіп берді. Ғ. Тоғжанов өз

еңбегінің социологиялық арқауы басым алғашқы бөлімінде Абайдың өмір сүрген ортасы мен заманы- на көбірек көңіл бөліп, оның «тап ақыны бола отырса да, ұлт ақыны бола алғанын» дәлелдеу үшін тап мүддесі тұрғысынан бағалауға жол беріп алған. Абайтануда 20-жылдары біршама еңбек еткен «ұлтшылдар» атанған бұқарашыл әдебиетшілер атылып, сотталып кеткен соң төң- керісшілерге «бұларың дұрыс емес» дейтін ешкім шыға қоймады. Өз- дерінің біржақтылыққа ұрынғанын мойындай бастаған олардың кеше ғана ат-тонын ала қашқан «үстем тап ақынын» енді ұлт ақыны деуі, әдеби мұраны таптық көзқараста бағалауда шығарған жаңа бір қисындары бола- тын.
Ғ. Тоғжановтың қандай да бол- са ақын таптан бөлектеніп кете алмайтындығы туралы маркстік қа- ғиданы негізге ала отырып: «Біз Абай тап ақыны дегеннен оны өзге қазаққа керегі жоқ ақын, не ұлт ақыны деген сөз шықпайды. Мұндай сөзді қыңыр- қияңқы, содырлы солшылдар ғана ай- тады. Абай тап ақыны бола отырса да, оның өлеңдерінде қазақтың жалпы бұқарасын ілгері бастайтын сөздері, өсиеттері болды дейміз. Абайдың ұлт ақыны болуы оның тап ақыны екендігіне бөгет бола алмайды, қайта толықтырып, анықтай түседі. Біздің Сәкен, Бейімбет, Ілиястарымыз да ұлт ақындары, бірақ сонымен бірге
бұлар тап ақындары – қазақтың қалың бұқарасының пролетари- ат жыршылары» деген тұжырымы әдеби мұраны маркстік-лениндік әдіснаманың әдебиеттің таптығы принципін жаңаша сәйкестендіру еді [70, 82]. Осы көзқарас Абай тура- лы алғаш айтылды да, әдеби-тарихи ой-пікірде орын теуіп, 1930 жыл- дардың соңы, 1940 жылдардың ба- сындағы оқулықтар мен хрестома- тияларда бұрын елеусіз қалып келе жатқан басқа да ақын-жазушылар шығармашылығын бағалауда кеңі- нен қолданыла бастады. Бай-фео- дал табының өкілі деп біржола бас тартып, тарих күресініне лақтырып тастағаннан немесе тыйым салып зерттеу нысанасынан алынып қал- ғаннан гөрі, бұл да болса бір алға басқандық екені айтпаса да түсінікті. Бұл 1950-1953 жылдар аралығында қазақ әдебиеттану ғылымында тұр- пайы социологизм теориясының қара құйыны қайта көтерілгенше, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірге бір- талай дарындарымыздың мұрасын тексеру жұмыстарын жүргізуге мүм- кіндік берді.
Социологиялық арқауы басым еңбек дей отырғанымызбен, моно- графияның «Абай реализмі», «Абайға орыс культурасының қандай әсері бол- ды», «Абайдың ақындығы» аталатын тарауларындағы әдеби-теориялық ой- пікірдің танымдық және зерттеушілік сипаты өзіне дейінгі айтылған ой-

көзқарасты бір арнаға тоғыстыруға деген ұмтылысынан байқалады. Абай реализмі, оның өлеңді өнер деп тану дәрежесіне жеткізудегі ізденістері мен ақындық шеберлігі, өлең өрнегіне жаңа түр енгізудегі жаңашылдығы, ақындық тұлғасы әдеби-теориялық ой-пікірдің сол кездегі қол жеткізе алған табыстары деңгейінде сөз бо- лады. Сол арқылы абайтануда бола- шақ зерттеулердің негізгі нысанаға алар бағыт-бағдарын айқындап беруі құптарлық құбылыс болды. Бұл туу дәуірі эволюциялық даму жолымен емес, ұлттық ерекшеліктері есеп- ке алмай, әкімшіл-әміршілік жүйеге негізделген әдіснама үстемдік ете бастаған қиын кезеңге тап болған ұлттық әдебиеттану ғылымы үшін аз табыс емес еді.
Қорыта айтқанда, Абайдың қай- тыс болғанына отыз жыл толуына байланысты жазылған мақалалар қазақ әдебиеттану ғылымында тео- риялық білімдер системасының толық деңгейде қалыптасу жолын бастан кешіріп жатқанын дәләлдеп береді. Әдеби-теориялық ой-пікірдің өнімді арналарға бастайтын бұл қадамдарында маркстік-лениндік әдіснаманың әдебиеттің таптығы мен халықтығы қағидаларының ай- тылар ойдың негізгі желісіне ай- налмауынан Абай мұрасын бағалау жолында орын алып келген тұрпайы социологизм теориясы өз пози- циясынан айырыла бастағанын,
ғылыми зерттеу жұмыстарының бағыт-бағдары түзеліп қалғаны та- нылды. Бұл әдебиет туралы ұлттық ғылымның туғандығына нақты дә- лелдердің бірі. Проблемалық сын мақалалар мен теориялық бағыттағы ғылыми ізденістердің бәрі де қазақ әдебиеттануының өркен жаюына қолайлы жағдайлардың туғандығын көрсетіп берді.
Әдебиет теориясы саласындағы осындай мәнді ізденістер әдебиеттің көркемдік дамуына әсер етпей қал- мады. Поэтикалық жаңа түр, келісті ырғақ іздеуге, тың образдар сомдау- ға, дәуір алға тартқан тақырыптар- ды жырлауға деген ұмтылыстар енді теориялық заңдылықтарға негізделіп отырылды. Әдеби даму процесін қызу сөз етуге талпынған «сын-теория дүкеніне» (Ә. Қоңыратбаев) айнала бастады. Оған 1935-1937 жылдары поэзиядан І. Жансүгіровтің «Күйші»,
«Құлагер», Т. Жароковтың «Бала- бас», С. Мұқановтың «Ақ аю» поэма- лары, прозалардан С. Мұқановтың
«Теміртас», С. Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу», М. Дәулетбаевтың
«Қызыл жар» романдары, драматур- гиядан М. Әуезовтің «Айман-Шол- пан», «Хан Кене», «Түнгі сарын»,
«Алма бағында», С. Сейфуллиннің
«Қызыл сұңқарлар», Ғ. Мүсіреповтің
«Қыз Жібек», Б. Майлиннің «Жал- быр», Ж. Шаниннің «Ер Тарғын», Ғ. Мүсірепов пен Б. Майлиннің
«Аманкелді» драмалары туралы по-

лемикалы сын мақалаларындағы қым-қиғаш айтылған пікірлерде тапшылдық көзқарас сезіле отыр- ғанымен, саяси астар іздеуден көрі теориялық тұрғыда талдауға ойысуы дәлел.
1930 жылдардағы ұлттық әдеби- теориялық ой-пікірдің асу, кемел- дену жолындағы ізденістерінде сәт- ті қадамдар жасауға деген талпы- нысын әдеби даму процесіндегі күрделі мәселелерге араласуы да танытады. Кеңестік әдебиеттану ғылымында бүкілодақтық деңгейде сөз болған натурализм, формализм туралы айтысқа тартынбай баруы оны тағы да дәлелдей түседі. Про- летариат әдебиетінің атасы М. Горь- кий «Правда» газетіндегі мақала- сында шығарманың формалық және идеялық тұтастығы туралы ой- толғамын ортаға сала келіп, кеңінен пікір алысуға шақырған үндеуіне қазақ әдебиетші-сыншылары да қызу үн қосты. Қазақ әдебиетіндегі нату- рализм, формализм туралы Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыр- ған пікірталас 1936 жылдың 2 көке- гінде басталып үш күнге созылды. Әдеби айтыс дәрежесінде еткен бұл пікірталастағы негізгі ойлар баспасөз бетінде жарық көрді. «Со- циалды Қазақстан» газетінде «Көр- кемөнердегі формализмге қарсы» (№64), «Жазушылардың әдебиет жөніндегі айтысы» (№ 86,87) деген
атпен мақалалар жарияласа, «Қазақ әдебиеті» айтыстағы М. Әуезов, С. Мұқанов, Р. Жаманқұловтың сөй- леген сөздері мен Ә. Тәжібаевтың
«Адал сырым», Ө. Тұрманжановтың
«Үлкен әдебиет үлкен мәдениет ар- қылы жасалады» аталатын мақала- ларына орын берді ( 1936, № 16).
Негізінен алғанда орыс әде- биеттану ғылымындағы формализм мен натурализм туралы дискуссия- ның тууы социалистік реализмнің ендігі дамудағы негізгі әдіс болып танылуы жолындағы ұмтылысы мен өз позициясын анықтау үшін жүр- гізген күресінен туындады. Орыс әдебиетіндегі формалисттер және тағы басқа да әдеби ағымдар өкіл- дері социалистік реализм алдағы көркемдік даму процесінде симво- лизм, футуризм, имажинизм, кон- структивизм, формализм, натура- лизмдердің осы кезеңге дейін қол жеткізген табысын негізге ала оты- рып, кеңінен пайдалануы керек деген көзқарас туғызған болатын. Мыса- лы, К. Зеленский: «Я думаю, что по- следнее должно соединить стилевые черты трех основных школ: реализ- ма, символизма, конструктивизма»,
– деп жазды [71, 223]. Формализм, натурализмге қарсы шабуылдың күшті болғаны соншалық, орыс формалистерінің ірі өкілдерінің бірі В. Шкловский: «Формалисты вместо того чтобы поднимать целину, па- шут там, где было распахано» деген

мойындауға дейін барды [72]. Көркем шығармада адам тұлғасын сомдау- ға селқос қараушылық, антигума- низмге ұрыну, шындыққа менсінбей қарап, таптық күресті толық аша алмау, т.б. кемшіліктері ашылған формализм мен натурализм «были осуждены с позиций жизни и ис- кусства, и во имя жизни и искусства как явления антихудожественные и антинародные» [73, 185]. Дискуссия қорытындысы жаңа творчестволық ізденістерге шектеу салып, әдебиетті социалистік реализм қағидаларының қалыбынан шығармауды жоспарлаған партиялық басшылық пен кеңестік идеологияның басты саясатының жемісі болып шықты.
Қазақстанда өткен пікірталаста сөйлеген сөздер мен мақалаларда айтылар ойдың негізгі бағыты орыс әдебиеттану ғылымында жа- салған тұжырымның төңірегінде өрбіді. «Қазақ әдебиеті» газетіндегі
«Қазақ әдебиетіндегі формализм, натурализм туралы айтыс» (1936,
№15), Қ. Қуанышұлының «Маяков- ский творчествосы және қазақ әде- биетіндегі формализм мен натура- лизмге қарсы» (1936, №13), С. Сей- фуллиннің «Әдебиеттегі форма- лизм мен натурализм» (1936, №18),
«Социалды Қазақстан» газетіндегі Е. Ысмайыловтың «Әдебиеттегі формализм мен натурализмге қар- сы» (1936, №78), «Әдебиеттегі натурализм» (1936, №80) секілді
мақалаларында ұлттық әдебиетте формализм айқын көрінбесе де кейбір элементтері орын алды, ал натурализм басты кемшілік болып отыр деп шешті. С. Сейфуллин оны
«ізденістер жолында жіберіп алған қателіктер» деп тапса, Е. Ысмайы- лов «біздің әдебиетіміздегі форма- лизм, көбінесе жаңа түр табу немесе жаңа тақырыпты суреттеу жолында туып отырғандығын» ашық айтып, нақты мысалдармен дәлелдеді. Осы жаңа түр іздеушілік жаңашылдық- қа еліктеу, әсіресе Сәкен поэзиясы- на еліктеп-солықтау, кейінгі ақын- жазушылардың қазақ поэзиясын- да «шақ-шақ, гүр-гүр, сарт-сұрт, пыс-пыстарды» туғызып, форма- лизмге бой алдырып алуға басты себеп болғанын, әдеби-теориялық ой-пікір орынды көрсетіп берді. Пікірталаста және одан кейін жа- зылған мақалаларда Сәкеннің «Аль- батрос», «Социалистан», Сәбит- тің «Ақ аю», «Көмір коммунизм», Ілястың «Қуат», «Жорық», Тайыр- дың «Нефстан», «Мотор жыры», Асқардың «Қаскелең», «Уборщи- ца», Әбілданың «Құтқару», «Ол- қылық» секілді поэмаларында орын алған формализм элементтерін сын- шылдық және әдеби-теориялық ой- пікір жоғарғы талап тұрғысынан талдады. Ал натурализмге келгенде, С. Мұқановтың «Теміртас», І. Жан- сүгіровтың «Дархан», С. Сейфул- линнің «Сол жылдарда», Б. Май-

линнің «Сары май», «Берен», т.б. әңгімелері мысалға алынды. Дис- куссия қазақ әдебиетінде формализм, натурализмге ұрынған кемшіліктер- дің болу себебі, «ақын-жазушылар- дың әлі социалистік реализм әдісін терең түсініп, жан-жақты меңгеріп, билеп әкете алмағандығынан» деген қорытындыға келді.
Қорыта айтқанда, қазақ әде- биетіндегі формализм, натурализм туралы айтыс әдеби-теориялық ой- пікірдің әдеби ағымдар туралы ұғым- түсініктерді меңгеру жолындағы сәтті ізденістер жасай алғандығын көрсетті. Бұл мәселеге арналған мақалалардың басты ерекшелігі сол кездегі сында орын алып отырған шығарманы мазмұндап кету, тақы- рып, кейіпкер тұлғасы туралы тап- тық тұрғыда саяси мәндегі пікір білдіруден көрі теориялық талдау жасаудың нақты көрініс табуы болды. Кейбір артық-кем айтылған пікірлер болғанымен де ұлттық әдебиеттегі формализм, натурализм белгілерін ғылыми тұрғыда анықтап беруі ал- дағы көркемдік дамуда жетекшілік мән атқарғаны анық.
Бұл айтыс қазақ әдебиеттану ғы- лымына әдеби жанр, ағым және көркемдік әдіс, көркем шығармаға теориялық талдау жасап, жетістік- тер мен кемшіліктерді саралауда жаңа ізденістер жасауына жол ашты. Әдебиет маркстік-лениндік әдісна- маны басшылыққа алған теорияның
заңдылықтарына икемделе бастады да, көркемдік даму, поэтикалық жаңа түр мен келісті ырғақ іздеу, жаңа об- раз сомдауда социалистік реализмнің талап-тілегін басты бағдарда ұстау- ға көшті. Осыған байланысты әде- биет теориясының мәселелерін сөз етуді басты назарға алған мақалалар жазылып, олар қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық бі- лімдер системасының толық қалып- тасуы жолында өз үлесін қосты. Әсі- ресе, 30-жылдардың орта кезіндегі қазақ поэзиясының жанрлық даму жолындағы ізденістерінде орын алған кейбір форма қуушылық пен құрғақ баяндау, әсірелей бейнелеу- шілік осы сипаттағы мақалалардың негізгі өзегі болды. Қ. Өтеповтің, Е. Ысмайыловтың мақалаларында әдеби шығарманың көркемдігі, об- раздық қасиеті, мазмұн мен түрдің бірлігі, образ және типтендіру секілді теориялық мәселелер біршама жатық баяндалған. Авторлар өз пікірлерін сол кезеңдегі сәтті және нашар жазылған өлеңдерді сынай отырып, әдеби-теориялық тұрғыда нақты білдірген. Әдебиет теориясының мәселелеріне арнайы оқулық жаз- ған Е. Ысмайылов бұл саладағы алғашқы бастамаларын баспасөз бе- тіне жариялап отырды. Өзінің «Ли- рика мәселелері» атты зерттеу ма- қаласында, лирикалық өлеңдерінің өзіне тән жанрлық ерекшелігін ашу- ды басты мақсат етіп алған. Ол үшін

Европа әдебиетінен Байрон, Гете, орыс әдебиетінен Пушкин, Лермон- тов тағы басқаларының лирикалық шығармаларын негізге ала отырып, лирикаға қойылатын талап-талғам, өлең өлшемі, ой мен сезім және ли- риканың түрлері жайында ғылыми- зерттеушілік тұжырым білдіреді. Ал осы автордың «Әдебиет теориясы» атты мақаласы 1940 жылы басы- лып шыққан оқулығының алғашқы тарауы еді. Е. Ысмайылов бұл ма- қалада өнердің қоғамдық өмірдегі орны, оның ішінде әдебиеттің басқа өнер түрінен ерекшелігі турасын- да айта келіп, әдебиет теориясының жеке ғылыми пән екенін ұлттық әдебиеттану ғылымында алғаш дә- лелдеп, оның зерттеу обьектісі мен методын түсіндіріп берген.
Осы кездегі теориялық сипаттағы зерттеудің енді бірі – С. Мұқанов- тың поэма жанрын сөз еткен ма- қаласы. Автор қазақ совет поэма- сының бұл түрінің сөз етер тақыры- бына, құрылысы мен образдар жүйесіне және тартысқа (конфликт) анықтамалық түсініктеме берген. Поэманың лирикалық және сюжетті болатынын, онда өмір шындығы, көркем тіл мен ақынның айтар идея- сы болуы басты шарт деп көрсетеді. Поэманың жазылу жолында нық ұсталатын негізгі элементтері деп мыналарды атайды. Олар: 1) Бас- тау; 2) Баяндау; 3) Шиеленісу; 4) Ше- шу. С. Мұқанов бұл реттіліктің
композициялық құрылыста орны ау- ысып отыратынын да ескертіп өтеді. Әдеби-теориялық бағыттағы ғылыми сипаты айқын көрінетін «Қазақ әдебиеті» газетінің «Роман мәселесі» (1936, № 34) атты бас мақаласы, С. Мұқановтың «Қазақ өлеңі туралы» («СҚ», 1935, №108), Қ. Өтеповтің
«Әдебиет образындағы кемшіліктер» («СҚ», 1936, №86) секілді еңбектердің де айтары аз болмады.
Алайда, қазақ әдебиетіндегі «ұлт- шыл-алашордашылдықтың қалды- ғын жою», «большевиктік өзара сын- да қырағылықты күшейту» туралы ауық-ауық айтылып қалып отырыл- ған ұлтшылдыққа қарсы көзқарас 1937 жылдың орта шенінен бас- тап, «халық жауларын» әшкерелеу науқанына ұласты. Әдебиет сыны әшкерелегіш, қаралағыш мақала- лармен көрініп, саясаттың сойыл соғарына айналды. Жеке адамға та- бынушылық әдеби дамуға да әсер етіп, Сталин басқарған социалистік қоғамның жетістіктерін мадақтау өріс алды. Ал әдеби-теориялық ой- пікірдің көркем әдебиет туралы ғы- лыми ізденістері дағдарысқа ұшы- рады. Ғылыми-зерттеушілік жұмыс- тар әдебиет тарихы мен теориясының мәселелерінен гөрі орыс жазушы- лары мен әдебиеттерін, Жамбыл- ды және басқа халық ақындары- ның шығармашылығын марапаттау ға ауып кетті. Өзінің қалыптасу жолында талай қиын-қыстауды бас-

тан кешіріп келе жатқан әдебиет сыны мен ғылымының тарихында іркілістер мен бұралаңдарға ұшы- раған бұл да бір кезеңі болды. Бұл ұлттық әдебиеттану ғылымының туу кезеңінде айрықша еңбек етіп келген әдебиетші-сыншы кадрларды екінші рет әдеби, ғылыми ортадан ала- стап тастады. Олардың әдеби және ғылыми мұрасын 1950 жылдардың орта кезіне дейін зерттеу және пай- далану мүмкіндігінен айырылған ұлттық әдебиеттану ғылымы ғасыр- ларға созылған ұзақ жолында өте ауыр жағдайға тап келді. Бірақ сараб- дал сыншы-әдебиетшілердің 1920- 1930 жылдардағы әдебиет теориясы бағытындағы қажырлы ізденісте- рінің жемісі ретінде танылып, ұлт- тық әдебиеттану ғылымының туу кезеңінің аяқталғанының куәсі ре- тінде Қ. Жұмалиевтің «Әдебиет те- ориясы» (1938), Е. Ысмайыловтың
«Әдебиет теориясының мәселелері» (1940) жарыққа шықты. Бұл жерде ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірдің шын мәнінде ұшқырлық таныт- қанын, дәуір талабынан табылуға ұмтылғанын атап айту керек. Орыс әдебиеттану ғылымында маркстік- лениндік эстетикаға негізделген Л. Тимофеевтің «Теория литера- туры» (1934), И. Виноградовтың
«Әдебиет теориясы» (1936), «Борь- ба за стиль» (1937), Г. Поспеловтің
«Теория литературы» (1940) ата- латын еңбектері енді ғана жарық
көрген еді. Партия мен кеңестік идеология ғылым, өнер, әдебиеттегі
«буржуазиялық», «ұлтшылдық» көз- қарастарға «аяусыз күрес» жүргізе отырып, маркстік-лениндік әдісна- маны қоғамдық ғылымдарға, оның ішінде әдебиеттану ғылымына, оның сыншылдық, әдеби-тарихи, әдеби- теориялық ой-пікіріне мықтап ор- нықтырды.
Қазақстанда «халық жаула- рын» әшкерелеу науқаны ерекше қарқынмен жүрді. Ол ұлттық әде- биеттану ғылымының туғандығын дәлелдеп берген, келешектегі ғы- лыми-зерттеу жұмыстарының бағыт- бағдарын біршама анықтаған оқу- лықтар мен оқу құралдарын, зерттеу мақалаларды, ғылыми еңбектерді түгелге жуық пайдаланудан шыға- рып тастады. Ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің қалыптасуына еңбек сі- ңірген, шығармашылық кескін-кел- бетін айқындап енді жасақтала бас- таған сыншы әдебиетші кадрлары тағы да саясаттың құрбандығына айналды. Бірақ, партияның көркем өнер мен ғылым саласындағы сая- саты мен идеологиясы оған қараған жоқ. Дүниетанымдық көзқарасы со- циалистік қоғам рухында тәрбие- леніп, әдебиетке енді ғана араласа бастаған жас күштердің алдына ора- сан зор міндеттер қойды. Олардың бірі орта және жоғарғы мектепті маркстік-әдіснаманы басшылыққа ала отырып жазылған оқулық, оқу

құралдарымен қамтамасыз ету міндеті болды. Міне, сондықтан Қ. Жұмалиев пен Е. Ысмайылов- тың әдебиет теориясының күрделі мәселелеріне бара алған еңбектерін сөз еткен уақытта, зерттеу нысанасы- на алып отырған саланы жан-жақты қарастыруға мүмкіндік бермеген за- ман талабын есте ұстау керек.
Қ. Жұмалиевтің «Әдебиет тео- риясы» мектепке арналған оқулық жасау мақсатында жазылып 1938, 1940, 1941, 1942 жылдары бірне- ше рет басылып шықты. Негізінен орыс әдебиеттану ғылымындағы тео- риялық еңбектерді, әсіресе И. Ви- ноградовтың «Әдебиет теория- сын» басшылыққа алғандықтан да аудармалық сипаты басым болды. Автордың өзі «Кітаптың кейбір бө- лімдері, жеке әдебиет мәселелері Ти- мофеев, Виноградов кітаптарынан, жаңа әдебиет энциклопедиясынан тура алынып отырылды. 1937-1938 оқу жылында жоғарғы дәрежелі пе- дагогикалық мектептерге арнап жа- салған әдебиет теориясының про- граммасына сүйеніп жазылды», – деп атап жазғандай, орыс әдебиеттану ғылымындағы зерттеулерді бас- шылыққа алды. Бұл еңбектер жа- зылған кезде 30-жылдары жазылып пайдалануда болған оқулық, оқу құралдарының барлығы «халық жау- ларының» еңбектері ретінде қол- дануға тыйым салынған еді. Сон- дықтан 1930-жылдардың соңы,
1940 жылдардың басында жазылған оқулықтар мен хрестоматиялардың мектептерді оқу құралдарымен қам- тамасыз ету қажеттігін атқарған та- рихи мән-маңызы да өте зор болды.
Қазақ әдебиеттану ғылымының теориялық ой-пікірінің өскелең ізде- нісін танытқан Қ. Жұмалиевтің «Әде- биет теориясы» (1938) Е. Ысмайы- лов жазған «Әдебиет теориясының мәселелері» (1940), А. Байтұрсынов
«Әдебиет танытқышында» негіздел- ген ұлттық әдеби-теориялық ой-пікір арнасының тарихи және ғылыми заңды жалғасы болып табылады. Авторлар тек орыстың теориялық еңбектерін ғана пайдаланумен шек- телген жоқ, ұлттық танымдағы құ- нарлы ой-пікір сабақтастығын қиын- нан қиыстыра білді. Оны акаде- мик З. Қабдоловтың: «Ақаң жоқта біздегі әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. Ал басы жоқ кеу- де бола ма? Қайтейік, болды деп келдік. Мәселен, айшықтаудың (фи- гураның) арнау деген түрі бар. Бү- кіл дүниежүзілік әдебиет теория- сында Арнау деген бірақ түр: ша- уып шықса, бұған шешендік сұрау қосылып қана ажарлануы мүмкін. Ал қазақ поэзиясында Ақаң осының үстіне үш түр (сұрай арнау, зарлай арнау, жырлай арнау) тауып қосып, құлпыртып әкетеді. Әдеттегі дәстүр жалғастығының заңына орай, осы үш түрлі арнауды әрқайсымыз өзі- мізше пайымдап, қисындап, кей-

де тіпті қиыннан қиыстырып бізде (Жұмалиевте, Ысмайыловта, мен де) кітаптарымызға кіргіздік. Бірақ амал не, бұл жаңалықты тапқан Ақаң екенін кезінде ашып айта алмай Қажекеңе сілтеме жасауға мәжбүр болдық» деген пікірі дәлелдей түседі. Қ. Жұмалиев пен Е. Ысмайылов
«Әдебиет танытқыштағы» ұлттық әдеби-теориялық ой-пікірге сүйене отырып, онда қарастырыла қоймаған теориялық ұғым-түсініктерді қамтып, дамытып әкетті. Сол арқылы қызыл империяның теориялық бағыттағы зерттеу еңбектерді пайдалануға тый- ым салуынан туған іркілістің ор- нын толтырып, соны ізденістерге жол салды. Теориялық ой-пікірдің белгілі бір дәрежеде жалпылық си- паты мен ортақтығын есте ұстай отырып айтар болсақ, бұл еңбектер
«Әдебиет танытқыштағы» теориялық мәндегі ұлттық ұғым-түсініктердің желісін үзбей бізге жетуіне, ғылыми қолданыстан шығып қалмауына, жаңа қадамдардың жалғаса беруіне алтын көпір болды. Ұлттық әдеби- теориялық ой-пікірде әдеби ағым мен көркемдік әдіс, стиль, тақырып, идея, әдебиеттің тегі мен түрі ұғым- түсініктерді бүкіл әлемдік теориялық ой-көзқараспен байланыстыра қа- рап, нақты мысалдармен дәлелдей-
ді. А. Байтұрсынов еңбегінде негізі қаланған қазақ өлеңінің құры- лысы Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов еңбектерінде ғылыми жалғасын та- уып тереңдете зерттелді. Олар өлең сөздің теориясына тән жаңа атау- лар енгізді және оны теориялық ой- пікірде орнықтырды.
Қорыта келгенде, ұлттық әде- биеттану ғылымының туу кезеңінде әдеби-теориялық ой-пікір саяси-идео- логиялық қыспаққа ұшырай отыр- ғанмен де өзіне жол тауып, ұлттық әдебиеттанудың туу процесін тездете түсті. Сол арқылы ендігі қалыптасу кезеңіндегі соны ізденістеріне жол ашты, әдеби-теориялық талдау жа- саудағы білім негіздерін кемелден- діре түсті. Маркстік-лениндік әдіс- наманы басшылыққа алу айқын сезіле бастағанымен, әлі де болса бұрынғы ұлттық сипаттағы үрдісінен де қол үзе қоймады. Ол әдебиет тура- лы ғылым енді ғана туған кезеңі үшін аз табыс емес еді.
Қорытындылай айтар болсақ, ұлт- тық әдебиеттану ғылымы өзінің та- лай қиын-қыстаулы жолдан өткен туу дәуірін аяқтап, социализмнің орнау- ына байланысты толық үстемдікке ие болған маркстік-лениндік әдіснама қағидаларының талаптарын меңгере отырып, қалыптасу кезеңіне қадам басты.