Оқулық «Білім беруді дамытудың федералдық институты»

266 
19 тарау 
 
ЭЛЕКТР ҚАУІПСІЗДІГІ 
 
 
 
 
 
 
19.1.
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР 
 
 
Электр тоғы өте қауіпті, оны өңдеу жəне электрлік қауіпсіздігі 
бойынша шаралар туралы білу қажет. 
Әрбір жұмыскер қауіпсіз кернеу жоқтығын жəне олардың 
қандай кернеу астында тұрғаына қарамастан тоқ өткізгіш 
бөлшектерге тиісуге болмайтынын жақсы білуі керек. 
Егер кернеу астында болуы мүмкін жабдықпен (немесе оның 
жанында) жұмыс істеу қажет болса, жерге тұйықтау, оқшаулау 
құралдарын қолдану керек. 
Адамның біліктілігі тоқтың əрекеттің нəтижелеріне де əсер
етеді: кернеу астына түскен жағдайда тəжірибелі электрикке 
қарағанда электротехникадан алыс адам. Әдетте, қиын жағдайда 
болады. Бұл жерде мəселе электр тоғына «үйренуде» емес, себебі 
ешқандай жаттығулар ағзадағы электр тоғына иммунитет 
əкелмейді. Бірақ тəжірибе кезінде пайда болған қауіптің дəрежесін 
дұрыс бағалай білуге жəне тоқтың əсерінен босатудың ұтымды 
əдістерін қолдануға мүмкіндік береді. 
Тоқты ылғалды ауа-райында, əсіресе суда пайдаланған кезде, аса 
сақ болу керек жəне электрлік қауіпсіздігі шараларын сақтау керек. 
Электр 
қондырғыларының 
барлық 
түрлерінің 
жұмысы
адамдарға белгілі бір қауіп тудырады.Жабдықтың тоқ өткізетін 
бөліктерінде зақымданудың сыртқы белгілері жоқтығы жағдайды 
нашарлатады. Бұл Қауіпсіздік ережелерінің талаптарына жəне 
электр қондырғыларына қызмет көрсететін персоналдың тиісті 
біліктілігіне қатаң сəйкестікті талап етеді. 

267 
Адамның 
электр 
тоғымен 
зақымдану 
жағдайларының 
айтарлықтай саны электр қондырғының тоқ өткізетін бөліктеріне 
немесе 
оқшаулау 
бұзылған 
кезде 
кернеу 
астындағы 
электрөткізгіштің металл емес өткізгіш бөліктеріне тигенде орын 
алады. Бұл жағдайда адам денесіндегі тоқ туындайды. Ол адам 
ағзасындағы ішкі жəне сыртқы органдарды (жүрек, тыныс алу 
жүйесі, жүйке жүйесі, тері, бұлшық еттер) зақымдайды. 
Электр 
қондырғылары 
қысқа 
тұйықталу 
жағдайында, 
сымдардың, кабельдер мен электр қабылдағыштардың шамадан тыс 
жүктелуі, контакт коннекторларының жылыстауы мен қыздыруы 
кезінде өрт қаупін тудыруы мүмкін. 
Э
ЛЕКТРЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ 
деп электр тоғының, электр доғасының, 
электромагниттік өрістің жəне статикалық электр қуатының зиянды 
жəне 
қауіпті 
əрекеттерінен 
адамдарды 
қорғаудың 
ұйымдастырушылық-техникалық шаралары мен құралдарын 
айтады. 
Өндірістік 
электр 
жарақаттанудың 
зерттеу 
кезіндегі 
жарақаттанудың техникалық себептері мынадай:конструкторлық 
құжаттамадағы ақаулармен, өндірісте, монтаждауда жəне жөндеуде 
электр қондырғыларының, қорғау құралдарының жəне қауіпсіздік 
талаптарымен жəне пайдалану шарттарымен жабдықтардың сəйкес 
келмеуі; қондырғылардағы ақаулар, қорғаныс құралдары жəне 
пайдалану кезінде туындаған бейімделулер. 
Адам ағзадан өтетін электр тоғы əсер етеді: 
■ 
ағзаның жекелеген бөліктерінің күйіп кетуі, организмнің жоғары 
температурасына дейін қызып кетуі байқалады, бұл олардың 
маңызды функционалдық бұзылуларын тудырады;
■ 
əртүрлі дене сұйықтарының (су, қан, лимфалар) иондарға 
ыдырауына əкелетін электролиттік əсер, нəтижесінде олардың 
физикалық-химиялық құрамы мен қасиеттері бұзылады;
■ 
ағзаның тірі ұлпаларын тітіркендіру жəне қоздыру, бұлшықеттің 
ұстамалы қысылуы, сондай-ақ ішкі биологиялық процестердің 
бұзылуы түрінде көрінетін биологиялық əсер.
Электр тоғының тірі ағзаға əсер етуінің алуан түрлілігі шартты 
түрде зақымданудың екі негізгі түріне дейін қысқарады: 
■ 
ағзаның жергілікті зақымдалуы туындайтын электр жарақаттары;

268 
■ 
электр соққы, ағым тітіркенуді жəне бұлшық еттердің еріксіз 
конвульсиялық бұзылыстарымен жүретін қозғауды тудырған 
кезде. Ең үлкен қауіп электрлік соққылардан туындайды. Жүрек 
пен тыныс алудың тоқтауынан басқа, өлімнің себебі электрлік 
шок болуы мүмкін - ағзаның қатты электр тоғымен тітіркенуінен 
ауыр жүйке рефлекторлың реакциясы. Шокты жағдай бірнеше 
ондаған минуттан тəулікке дейін созылады, содан кейін өлім 
немесе қарқынды медициналық шаралардың нəтижесінде сауығу 
мүмкін. Адам электр тоғының соғуына ұшырағанда, негізгі 
фактор ағымның ағзадан өтетін күші болып табылады.
Электр тоғы адам қосылып тұрған тұйық электр тізбегі пайда 
болғанда пайда болады.Ом заңына сəйкес, электр тоғы электр 
тізбегінің кедергісіне бөлінген кернеуге тең. 
Осылайша, кернеу неғұрлым көп болса, электр тоғы соғұрлым 
үлкен жəне қауіпті болады. Тізбектің кедергісі неғұрлым көп болса, 
соғұрлым тоқ аз жəне адам үшін жарақат алу қаупі төмен. 
Электр тізбегінің электр кедергісі схеманы құрайтын барлық 
бөліктердің (өткізгіштер, еден, аяқ киім жəне т.б.) кедергісіне тең. 
Жалпы кедергіге адам ағзасының кедергісі міндетті түрде енеді. 
Сонымен қатар, адамның электрлік соққысының нəтижесі 
ағымдағы əсердің ұзақтығы, оның жиілігі жəне басқа да 
факторлармен анықталады. Адам ағзасының кедергісі жəне оған 
қолданылатын кернеу шамасы зақымданудың нəтижесіне əсер етеді. 
Ағзаның əрекет ету қаупі дененің тірі ұлпаларын тітіркендіреді 
жəне бұлшық еттердің еріксіз қысылуына жəне жалпы қуанышқа 
себеп болады. 
Тірі ағза арқылы өтетін тоқ неғұрлым көп болса, оған тоқтың 
теріс əсер ету дəрежесі соғұрлым көп болады. Тоқтың тірі ағза 
арқылы өту ұзақтығы зақымдану нəтижесіне айтарлықтай əсер 
етеді. Тоқ күшінің ұзақтығы неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым өлімге 
əкелетін жарақаттану ықтималдығы көбірек болады. Бұл тірі ағзаға 
əсер ету уақытының ұлғаюымен осы тоқтың əсер ету шамасы да 
өседі, оның ағзаға əсері соғұрлым бұзғыш болады. 
Адам ағзасында белгілі бір электр кедергісі бар, оның шамасы 
кең ауқымда (500 ... 100000 Ом) өзгереді жəне көптеген факторларға 
байланысты: терінің қалыңдығы мен жай-күйі, оның ылғалдылығы, 
қоршаған ортаның жағдайлары, ағымның ұзақтығы, денсаулық,
киім , аяқ киім жəне т.б. 

269 
Тері бүлінген немесе ылғалданған жағдайда бұл кедергі азаяды. 
Терінің сыртқы мөлдір қабаты ең үлкен кедергісі ие. Дененің басқа 
бөліктерімен салыстырғанда ең үлкен кедергісі бар мөлдір қабаты 
бар тері қабаты қарқынды қыздырылады, содан кейін күйеді. Бұл 
жағдайда кедергінің күрт төмендеуі байқалады, ағзадағы тоқ ішкі 
ағзалардың термиялық бұзылуына əкеледі. 
Дененің əртүрлі бөліктеріндегі терінің төзімділігі əртүрлі 
болғандықтан, зақымданудың нəтижесі тірі бөлшектермен 
байланыс орнына байланысты болады. 
Адам ағзасының тұрақты тоққа кедергісі кез келген жиілікті 
айнымалы тоққа қарағанда үлкен. Жиілігі – 20- 100 Гц тоқтар ең 
қауіпті. Тұрақты тоқ 50 Гц айнымалы тоққа қарағанда шамамен 4-5 
есе қауіпсіз. 
0,1 А тоқ күші өлімге əкеледі, 0.05 А қауіпті деп саналады. 
Электр тоғымен зақымдалу қаупі тоқтың адамның денесі
арқылы өту жолына тəуелді болады. Себебі жол жүрек арқылы 
өтетін жалпы тоқтың үлесін анықтайды. Егер тоқтың өтетін 
жолында өмірлік маңызды органдар (жүрек, өкпе, ми) болса, 
жарақат алу қаупі өте жоғары, себебі тоқ бұл органдарға тікелей 
əсер етеді. 
Тоқтың адам ағзасы арқылы өтетін көптеген жолдары бар, олар 
түйіндер деп аталады. Ең таралған алты түйін бар: қол-қол, оң қол- 
аяқтар, сол қол - аяқтар, аяқ-аяқ, бас-аяқтар, бас -қолдар. 
Ең қауіптісі бас-қолдар жəне мен бас-аяқтар, себебі тоқ бас миы 
мен жұлын арқылы өтуі мүмкін. Бақытымызға орай, бұл түйіндер 
салыстырмалы түрде сирек кездеседі. Аяқ-аяқ түйіні сатылы кернеу 
түзеді. 
Ең таралған көрсеткіштер: электр күйіктер, олар өз кезегінде 
түйіспелі (тоқты) жəне доғалы күйіктер болып бөлінеді; электр 
белгілері, тері металдануы, механикалық зақымданулар жəне 
электроофтальмия (көздің сытқы қабықшаларының қабынуы). 
Тоқты күйік адамның тірі бөлшектермен жанасуы нəтижесінде 
пайда болады жəне электр энергиясын жылуға түрлендірудің 
салдары болып табылады. 
Бұл күйіктер адамның 1 кВ аспайтын электр қондырғысымен 
жанасуы кезінде туындайды. 

270 
Доғалық күйік жоғары температурасы мен жоғары энергиясы 
бар электр доғасының денеге əсер ету нəтижесінде пайда болады. 
Бұл күйік 1 кВ кернеуде пайда болады. 

жүктеу/скачать 5.26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: