Оқулық. Г. О. Сыздықова Алматы, 2012. 160 бет
жүктеу/скачать 457.37 Kb. Pdf көрінісі
|
| кітап оқылды, кітап оқытты, кітап оқытқызды, хат
жазысты, хат жаздырды, т.б. Етіс жұрнақтарының грамматикалық форма тудырушы қосымшалар ретінде танылуы олардың етістік түбірлерінің барлығына бірдей жалғана алу қабілетімен, өнімді- өнімсіз, құнарлы-құнарсыз қасиеттерінің болмауымен, сондай- ақ етістік түбірге жалғанып, етістіктің грамматикалық сипатын өзгертпеуімен дəйектеледі. Ы. Мамановтың пайымдауынша, етіс категориясы – түбір етістіктен туатын грамматикалық форма. Яғни, етіс формалары өзі жасалған түбір етістікпен коррелятивті түрде өмір сүретін жəне екеуінің лексикалық мағынасы бір болып келетін етістіктер. Қазақ тілінде етістер төрт түрге бөлінеді: 1) өздік етіс, 2) өзгелік етіс, 3) ортақ етіс, 4) ырықсыз етіс. Өздік етіс қимылдың, іс-əрекеттің белгілі бір субъекті арқылы орындалатынын білдіріп, -ын/-ін/-н, -ыл/-іл/-л қосымшалары арқылы жасалады. Мысалы: киінді, ойланды, ашуланды, бүгілді, т.б. Өздік етіс тұлғасында берілетін қимылдың иесі адамнан басқа жанды зат немесе табиғат атауы болған жағдайда көркем шығармаларда мета- фора түрінде қолданылады. Мысалы: Жер дүние ақ көрпеге оранды. Өзгелік етіс субъектінің қимылының нысанға тікелей емес, басқа біреу арқылы бағытталғанын білдіреді. Мысалы: айтқызды, сөйлетті, өткізді, аудартқызды, келтірді, тыңдатқызды, барғызды, т.б. Өзгелік етіс -дыр/-дір, -тыр/-тір, -ғыз/-гіз, -қыз/-кіз, -ар/-ер, -ыт/-іт/-т қосымшалары арқылы жасалады. Ортақ етіс қимылдың, іс-əрекеттің кемі екі я одан көп субъектіге ортақтығын білдіріп, етістік түбіріне -ыс/-іс/-с жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: сыбырласты, құшақтасты, терісті, салысты, əзілдесті, т.б. Қимыл-əрекеттің қимыл иесінсіз жүзеге асырылу-асырылмауын білдіретін етіс түрі ырықсыз етіс деп аталады. Ырықсыз етіс етістікке -ыл/-іл/-л, -ын/-ін/-н жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: мақала жазылды, кітап оқылды, сөз сөйленді, баяндама талқыланды, қаулы бекітілді, т.б. Етістікті басқа сөз таптарынан берілу тəсілдері мен грамматикалық тұлғалары арқылы ерекшелендіретін грамматика- лық категориялардың бірі – болымдылық-болымсыздық категория- сы. Болымдылық-болымсыздық категориясы істің, əрекеттің болу не болмауымен байланысты болады. Ғалым Н. Сауранбаев істің 6–1136 82 болғаны, болатыны не болып жатқаны етістіктің реалды қалпымен, ал болмағаны не болмайтыны кері қалпымен анықталатынын негізге ала отырып, алғашқысын болымды, реалдық, екіншісін бо- лымсыз, реалсыз қалыптар деп сипаттайды. Жалпы, болымдылық- болымсыздық категориясын Н. Сауранбаев, А. Ысқақов, Н. Орал- бай болымдылық, болымсыздық категориясы деп атаса, «Қазақ грамматикасында» болымсыздық (болымды-болымсыздық) кате- гориясы деп беріледі. Ғалым А. Ысқақовтың «іс-əрекеттің жүзеге асуын білдіретін форма етістіктің болымды түрі, жүзеге аспа уын білдіретін форма етістіктің болымсыз түрі деп аталып, осы екі түр жинақталып етістіктің болымдылық жəне болымсыздық ка- тегориясы деп танылады» деген тұжырымын жəне болымдылық- болымсыздық категориясының екі сыңарлы болып келетінін негізге алсақ, етістіктің аталған категориясының грамматикалық сипатын болымдылық-болымсыздық категориясы ұғымы толық ашады. Етістіктің болымды түрі етістіктің түбір, туынды жəне күрделі түрлері арқылы берілсе, болымсыз түрі сол тұлғаларға белгілі бір грамматикалық көрсеткіштердің жалғануы арқылы беріледі. Етістіктің болымсыз мағынасы -ма/-ме, ба/-бе, па/-пе жұрнақтарының жалғануы жəне етістіктің есімше, көсемше тұлғаларына жүктеу/скачать 457.37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|