Карағай шайыры - қатты морт сынғыш, түсі ақшылтым қоңырдан қою қоңырға дейінгі зат. 60°С темпсратурада жұмсарып, 120°С температурада балқиды. Балқытылған қарағай шайыры металдарға жақсы жаі ылады, беткі қабатын коррозиядан сақтайды.
Натрий тетрабораты Na2B4O7 * ЮНгО (бура)-дәнекерлеу қатты болғанда қолданылады. Ол ақ түсті кристаллы ұнтақ. Балқу температурасы 741°С. Натрий тетраборатын 400°С қыздырғанда су бөлініп шығады. Егер ол тез арада қыздырылатын болса,онда масса ісініп көбіктенеді. Сондықтан дәнекерленетін жер біртіндеп қыздырылуы қажет. Дәнекерлеуді дәнсксрленетін жерге бураны аздап себуден бастайды. Ол балқыған кезде металл беттеріне жақсы жағылады. Қыздыруды тоқтатпастан дэнекерленетін жерге дэнекер салады. Балқытылған дәнекер тегі жағынан металға жақын және тығыздығы бураға қарағанда жоғары болғандықтан оны ығыстырып шығарып орнын басады.
Бор қышкрілы (НзВОз)-ақ түсті кристалды үнтақ. Флюс ретіндс бор қышқылы жеке қолданылады юмесе басқа компоненттсрдің қүрамына кіреді. Мысал ретінде мына қоспаны айтуға боладькбура (55%),бор қышқылы (35%) жоне кремний тотығы (10%).Бұл қоспа бағалы металдарды донекерлеу кезінде жйі қолданылады.
5.3 Неорганикалық қышқылдар.
Түз к,ышкрілы НСІ өткір хлор иістіл-үссіз сүйық. Тығыздығы 1,14г/смз. Қышқылды хлорлы сутекті суда еріту арқылы алады. Хлорлы сутек ас тұзымен күкірт қышқылынын, әрскеттесуінен түзілстін газ.
Тұз қышқылы халық шаруашылығының әр түрлі саласында кеңінен қолданылады. Tic протездерін жасау тәжірибесінде түз қышқылы алтынның негізіндегі кұймаларды агарту үшін және басқа қоспалармен бірге тот баспайтын болатқа арналған ағартқыштыр қүрамына кірсді. Ол алтын мен платинаны еріту үшін қолданылатын патша арағының қүрамына кіреді жоне қалыптық қоспаларды дайындауда қолданылады. Теріге тистін болса күйдіреді. Дем алғанда тұз қышқылынын, буы ауамен біргс тыныс алу жолдарын және ауыз қуысының кілегей қабықтарын тітіркендіреді. Сондықтан бүл қышқылмен жүмыс істсгсн кезде қаупсіздікті сақтаған жөн.
Азот крішкрілы HNOi- түссіз, өткір иісті, ауада буланатын сүйық. Тығыздығы 1,56 г/см . Азот қышқылын күкірт қышқылы мен селитраның немесе аммиакты тотықтырып, содан сон, ол тотықты суда еріту арқылы а лады. Азот қышқылында алтын мен платинадан басқа барлық металдар ериді. Tic протездерін жасау тожрибесіндс азот қышқылы тот баспайтын болатқа арналған ағартқыштардың құрамына кірсді. Азот қышқылымен жүмыс істегенде өте сақ болып,техника қаупсіздігін қатаң сақтау керек.
Кукірт қышқылы H2SO4 - түссіз, майға үқсаған иісі жок, сүйық. Тығыздыгы 1,84г/см . Күкірт қышқылы сумен күшті орекетке түсіп жылу бөліп шығарады. Қышқылдын, бұл қасистін сумен араластырғанда есте үстаған жен. Тек қышқылды суға құю к.ажет. Егер бұл қагиданы есте сақтамастан суды қышқылға к,уятын болса күшті' әрекеттесудің салдарынан қышқыл шашырап гогіледі.
Tic протездерін жасау тожірибесінде күкірт қышқылы агартқыштардың жэне элсктрлі жалтырату үшін қолданылатын >лектролиттердіқ қүрамдық бөлігі болып табылады.
5.4 Ағартқыштар.
Металл құймаларынан тіс протездерін жасау барысында ор іүрлі кезеңдсрде термиялык, өңдеулерден өтеді. Металды цыздырған кезде беткі қабаты тотығып, тотықты қабат түзеді. Тузілген тотықты қабат мсталдын, бетін қарайтып, келімсіз Жасайды. Тотықты қабат физикалық және химиялык, қасиеттері «агынантаза металдан айырмашыльггы бар: онық қаттылығы «СОғары, морт сынғыш, кейбір кездерде металдық коррозиясын ■ки.ідамдатады. Тотыққан қабатты алу, сапалы түрде орлеу жэнс жалтырату үшін дайындық болып табылады. Өндірістерде тотык,ты
қабатты тазарту үшін электроэрозиялық, химиялык,, электрохимиялық, электронды сэулелср, ультрадыбысты және басқа тәсілдерді қолданады.
Tic протездерін жасау барысындағы металдардағы тотықты қабатты тазарту үшін химиялық тәсіл қолданылады. Ол тотықты қабатты срітіп металды агартқандықтан ағартқыштар деп аталады. Ағартқыштардын, қүрамы, қасиеті металдың немесе қүйманын, түрлсріне байланысты болады.
Тексіз металл қүймаларын қыздырған ксзде, тотықтар текті металдарға қарағанда тез түзіліп қалың болады. Ағарту үшін қышқылдардың немесе олардын, қоспаларының судағы ерітіндісі қолданылады. Бүндай қоспалардын, ертіндісініқ әсері өте күшті болғандықтан, тек тотықпен эрекеттесіп қана қоймай сонымен бірге металға да эсер етеді. Ағартқыштардың тек тотықты ғана ерітіп, металға эсер етпейтіндей қасисті болуы керек.
Темендегі таблицада тот баспайтын болаттарға арналган әр түрлі ағартқыштардын, қүрамы берілген:
Таблица 13
Күміс-палладий қүймалары 10-15%-тік түз қышқылында ағартылады. Алтыннық нсгізіндегі к,ұймаларды термиялық өңдеуден кейін 30%-тік тұз қышқылының ерітіндісі арқылы тазартады.
Хром жэне кобальт қүймаларынан біртүтас бюгель протездерін жасау барысында түзілген тотықтарды механиқалық тэсілмен те.мір щеткалары арк,ылы немесс күйдіргіш калийге салып химиялық өндеуден өткізу арқылы тазартады. К,үйманы балқығаң күйдіргіш калийгс 2 минутқа салады.
5.5. Tic протездерін жалтыратуға арналғән электролиттер
Металдан жасалған тіс протездерін жалтырату үшін электрохимиялық тосілді қолдануға болады. Жалтырату процесі электролит қүйылган ыдыста жүргізіледі. Анод ретінде тіс протездері, катод ретінде металл пластиналары қолданылады. Егер осы тізбскке түрақты электр тоғын қосатын болса, онда анодтың шығыңқы бөліктері ери бастайды. Басқаша айтқанда электролиз барысында кедір-бүдырлар тегістелінеді.
Ортопедиялык, стоматологияда кобальт жоне хром қүймаларынан жасалынған протездсрді жалтырату үшін қолданылады. Электр тогы арқылы жалтырату үшін коррозияға түрақты ыдыс (керамика,пластмасса),электролит, тот баспайтын металдан жасалынған пластина жэне кернеуі 24В дейін, ток күші 6А болатын тұрақты ток көзі қажст. Элсктролиттің күрамы (%):
этиленгликоль - 53
күкірт қышқылы - 12
ортофосфор қышқылы - 12
этил спирті (96%) - 12
тазартылған су - 11
5.6, Айырғыш материалдар.
Протездерді жасау кезінде гипс беттеріне ісінген пластмассаның
қүрамындағы мономер сіңіп.қыздырған кезде
полимеризацияланады. Дайын бұйымды модельден ажыратып алғаннан^ ксйін, пластмассаға жабысып қалған гипс қабатын көруге болады. Бүл жабысқан гипс қабатын пластмассадан ажырату өте қиын, сондықтан пластмассаны гипстен бөліп түратын ажыратк,ыш керек.
Ортопедиялық стоматологияда жанасып түрған екі беттің бір-бірімен әрскеттссуін болдырмау үшін айырғыш материалдар к,олданады. Мүндай шаралар кей кездердс протсздің сапасын және эстетикалық көрсеткіштерін арттырады. Айырғыш материалдардың тағы бір пайдасы, қамыр торізді пластмассаға судын, сіңіуіне кедергі жасап, пластмассаның структурасының тығыздығын арттырады және мықтылығын жоғарылатады.
Пластмасса мен гипстін, арасын ажырату үшін айырғыш материал ретінде бірнсше заттар үсынылған. Осы мак,сатта ұсынылған қалайы фольгасы жақсы айырғыш қаблеттілігіне карамастан ксңінсн қолданылмай жүр. Казіргі кезде орі арзан,эрі мрапайым натрий альгинатының негізіндсгі сұйык. заттар к.олданылып жүр. Бұл заттардын, айырғыштық орекеті натрий альгинатынық гипспен эрекетке түсіп кальций альгинатын түзілуінс нсгізделген. Гипстін, бстіне жүк,а етіп жағылған натрий
альгинатының коллоидтық ерітіндісі кальций альгинатынық жұқа тығыз қабатын түзіп, пластмассадағы мономердің гипске енуіне және пластмассаның өзіне суды сіңіруіне кедергі жасайды.
Айырғыш материалдарды бүл мақсатта қолдану ушін келесі қасиеттері болуы керек:айырғыш қабат полимерге инертті болып, гипстен ылғалды еткізбеуі қажег,айырғыш қабаттың қалықдығы 0,05 мм көп болмауы қажег, престегенде және полимериза-цияландыру кезінде түскен күшке төзімді болып, полимердің түсін өзгертпсуі және гипстен оңай ажыратылуы керек. Бұндай материалдарга "Изокол", АИ-1 лагы, "Силикодент" жапқыш лактар жатады.
