Өзбекстан республикасы халықҚа білім беру министрлігі науайы мемлекеттік педагогика институты табиғаттану факультеті «география оқыту методикасы»

1.Бап. География сабақтарында экономикалық карталарының ролі және маңызы .......................................................................................................................

1.1. География сабақтарында экономикалық карталарды үйренуде көнікпе және тәжірибелерді қалыптастыру .........................................................................

II Негізгі бөлім

2.Бап. Экономикалық географияның 8 сынып курсын үйренуде картографиялық мәліметтерден пайдалану............................................................

2.1. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының саяси картасына сипаттама.......................................................................................

2.2. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының халық картасына сипаттама .....................................................................................

2.3. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының өнеркәсіп картасына сипаттама...............................................................................

2.4. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының ауыл шаруашылығы картасына сипаттама.......................................................................

2.5. Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының транспорт картасына сипаттама...............................................................................

3.Бап. Өлкеміз экономикасын үйренуде экономикалық - географиялық карталардың маңызы.............................................................................................

3.1. Өлкеміз табиғатын үйренуде экологиялық картаның маңызы......................

3.2. География сабағы барысында оқушылар дүниетанымын қалыптастырудың кейбір мәселелері......................................................................

3.3 География тәлімінде жаңа педагогикалық технологиялар..............................

Бізге белгілі карта, табиғат және қоғамдағы географиялық жағдайларды өзінде көрсетуші айна болып табылады. Демек, сондай екен географиялық картасыз бірде–бір аймақ, оның табиғаты шаруашылығы және басқа ерекшеліктері туралы анық әсерлеу қиын. Атақты географиялық А. С. Берг айтып өткендей өз “Отанымызды білу үйрену үшін алдымен оның жақсы картографиялық бейнесіне ие болуымыз керек”.

Өзбекстан табиғи географиясы курсын үйренуде экономикалық карталардан пайдаланып сабақ өту оқушыларда өз Отанының өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, транспорты, экономикалық географиялық орнын үйрену және оларда Отанға болған кең дүниеқарасын идеяларын қалыптастырады.

Өзбекстан экономикалық географиясын үйрену үшін тірек болатын картаграфиялық білімдер бастауыш сыныптарда табиғаттану курсында үйренілген. Бұл жерде 8 – сынып атластарынан пайдаланып, мемлекетіміз қалаларында жайласқан жеңіл, азық–түлік, машина жасау, қара және түсті металлургия өнеркәсібі туралы бастапқы білімдер беріліп бұл өнеркәсіп орындарына саяхаттар ұйымдастырылады.

Мұннан оқушылар бұл өнеркәсіп орындарында жасап шығарылатын өнеркәсіп өнімдері менен танысып, олар туралы керекті түсініктерге ие болады.

Өзбекстан экономикалық географиясын үйрену барысында уалияттардың экономикалық дамуы туралы білімдері кеңейеді.

Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтік географиясында Өзбекстан экономикалық географиясы курсын үйренуде бастауыш 5 – сынып және 8 – сынып атластары арқылы қандай бағыт және бөлімдерді үйрену қажеттілігі туралы толық жазуға әрекет еттім.

Яғни бұл салада жәрдем берген география кафедрасы проффессор–оқытушыларына өз рахметімді айтамын және бұл жұмысымды оқытушылық қызметімде кең қолданамын деген үміттемін.

Экономикалық картадан дұрыс пайдалана алуды үйрену үшін география оқытушысы оқушыларды әр қайсы жаңа карта менен жеке тәртіпте түсінтіріп беруі шарт, масалан; картаның түрі, одан қандай мақсатта пайдалану және оның шартты белгілерін түсіндіру, оқушылар назарын экономикалық картаның аудандарына қарату, картадағы жерді көзбенен шамалап өлшей алулары үшін өлшеу ретінде қызмет ететін нысаналарды көрсетіп өтуі (мысалы; ауыл шаруашылығында егістік жерлер структурасы, өнімдері) карта проекциясының ерекшеліктерін көрсетіп өтуі шарт.

Мұннан тыс оқытушы оқушылар назарын ауыл шаруашылығының егін түрлеріне, машина жасау өнеркәсіп тармақтарына және халықтың ұлттық құрамы бойынша түсінік беріп, оқушыны картаға қызықтыра алуы керек. Глобустағы жер картада басқаша суреттелгендігін көрсетіп өту керек.

География оқытушысының негізгі міндеттерінің бірі оқушыларға картаны түсіндіру және оқи алуын үйрету. Картаны білудің мағынасы сол оқушылар ондағы шарттары белгілер арқылы көрсетілген предмет және құбылыстардың образдарын көз алдына келтіре алуы, картаға қарағаннында олар ойында халықтың көбеюі, өнеркәсіп тармақтарының процент есебінде артуын сипаттай алса, бұл оқушы картаны біледі деп айту мүмкін және сол көріністі көз алдында пайда ете алуы керек.

Экономикалық картаны білу үшін өнеркәсіп орындарының орналасқан орнын суреттеуді, масштаб пенен жұмыс алып баруды, экономикалық картаны оқуды және сызуды білуі шарт. Мұннан кейін болса оқушылар глобус және карталарда Өзбекстанның қайсы географиялық кеңістік және ендікте орналасқандығын, анықтау түрлі мазмұндағы (халық, саяси әкімшілік, транспорт экономикалық) карталарын білуді, картаның негізгі қолайлы жақтарын анықтауды білуі шарт. Оқушылар картаны білсе шартты белгілер және жазулар негізінде территорияны суреттеуге үйренеді. Сонымен бірге оқушылар экономикалық картаны үйренуге, өз ара байланыс және қарым -қатынастарды ашып беруге немесе картада кездейсоқ көрсетілмеген нәрселерді де айтып бере алуына үйретеді.

Экономикалық география тәлімінде карта менен жұмыс алып бару әдістері сұхбат әдісі менен байланысқан.

Карта менен істеу төмендегі тәртіпте алып барылады.

А) Жер беті элементтері, жер бедері түрлері, вулкандар, теңіз, қолтық, бұлақтар, өзендер, көлдер менен оқушыларды таныстыру;

В) Картаны жай менен салыстырғанда тапографиялық карталардағы белгілер менен таныстыру;

С) Объект үлкендігін көз бенен шамалауға үйрету;

Д) Оқушыларға картографиялық белгілер менен үйрету мақсатында тапографиялық карталарды салыстыруға үйрету;

Е) Градус түрін жақсы біліп алуы үшін географиялық координаталарды жаттығуға үйрету;

Д) Түрлі масштабты карталардан кейбір географиялық объекттерді табуға үйрету;

Жай планынан картаға өту картаны түсінудің дұрыс жолы.

Алдымен мектеп айналасында ориентрлеуді үйренгеннен кейін, план алуға соң түсіндіруге өтіледі.

Сондай етіп, өз жерінің көрінісі және планы негізінде ірі маштабты географиялық карталарды, экономикалық карталарды да жақсырақ біліп алады.

Карта географиялық пән де ғана емес адамның практикалық қызметінде де шексіз маңызға ие. Себебі бірде-бір географиялық зерттеуде, адамзат тұрмысын картасыз ойлау қиын. Оқушы, оқытушы геолог, топырақтанушы, эколог, аграном, картасыз жұмыс алып бара алмайды. Тәлім барысында карта тәлімдік және тәрбиелік міндетті атқарады.

Оқушылар карта менен төменгі сыныптардан таныса бастайды.

География саласында алып барылатын әр қандай тексеру жұмыстары картасыз орындалмайды. Карта география сабақтарда білім алудың негізгі қоры болып саналады. Сондай екен әр бір оқушы картаны оқи алуы шарт болады. карта объекттер жайласқан орнын көрсетіп қоймастан оқиға және құбылыстарды олар ортасындағы байланыстарды білуге де жәрдем береді. Мектепте қолданылатын карталар оқу географиялық карталар деп аталады.

Географиялық карталар тәлімде көрсетілетін құрал және білім дерегі есебінде қолданылады. Картадан дұрыс пайдалануды үйрену үшін география оқытушысы оқушыларды әр қандай карталар менен жеке таныстыруы шарт. Картаны білу және одан пайдалану дегеніміз - одан әр түрлі мәліметтерді соның ішінде экономикалық географиялық мәліметтерді ала білу. Картаның ең негізгі қасиеттерінің бірі кездейсоқ күзету мүмкіндігіне ие болмаған құбылыстарды күзетуден тұрады.

Әрбір географиялық көнікпені қалыптастыру қиын тізімдерді талап етеді. Адамда көнікпе және тәжірибелер бір уақаттың өзінде қалыптасады. Себебі практикалық тапсырмаларды кейбіреулері кездейсоқ, бірақ бақылау түрінде атқарады. Егеменді Өзбекстан Республикасының тәлім тізіміндегі өзгерістер география сабақтарында экономикалық карталарды үйрену тәлім мектептері және талапкер жастар алдына негізгі міндеттерді қоюда. Бұл міндеттер жастарды жан-жақтама кәміл, жетік, өз еркінше пікірлеуші, ұлттық мирасымызды құрметтейтін білімді, сезімтал етіп тәрбиелеуді, экономист жастардан ерінбей ізденушілікті талап етіп жатыр. Осы ұлы мақсаттарды талап етуде жүзеге асыруда барлық карталар қатары экономикалық картаның да орны үлкен. Тәлім процессінде оқушылардың еркін пікірлеуін қалыптастыру ең негізгі жағдайларының бірі болып табылады.

Сабақта оқушылардың шығармашылығысыз білімдерді және көнікпелерді қалыптастыру процессі және оқушылардың талантысыз оның білім және көнікпелерін иелеуі қиын болады. Оларда экономикалық картаға қызығуышылық бар. Оқушылардыңеркін пікірлеуін дамыту, оларда экономикалық географиялық мәдениетін қалыптастыру маңызыды болып табылады.

Шығармашылық қызметін ең алдымен мәселелі белгілер және диаграммалар жүзеге асыруы мүмкін.

Экономикалық картада тақырыптар бойынша мәселелі сабақтар құрамы мәселелі жағдай пайда етуі қойылған мәселелнің оқушылар жағынан анықталуында белгілі оқу құралдары қажет. Мәселелі жағдай пайда ету қойылған мәселені оқушылар жағынан анықталуы қиялдан жаратуы және жаратылған қиялды тексеру жалпы қорытынды сияқты бөлімдерден тұрады. Мәселелі сұрақтың ең негізгі жағы сондай-ақ онда, оқушы жағынан қойылған сұрақ оқушыны ойлауға үндеуі керек.

Оқушыларда пікірлеуді дамытуда да экономикалық картаның орны да үлкен. Экономикалық география тәлімінде экономикалық карталар негізгі құрал міндетін атқарады.

Оқушыларда экономикалық карта менен жұмыс алып бару көнікпесін дамыту оларда географиялық әсерлеудің кеңеюіне алып келеді.

Кәсіптік бітіру жұмысын жазуда төмендегі методтардан пайдаландым

• 
  Әңгіме
  
• 
  Көргізбелі құралдар
  
• 
  Картография
  
• 
  Түсіндіру
  

Тәлімнің мазмұны оның міндеттерінде бейнеленеді. Негізгі міндеттеріне тәрбие менен байланысты міндеттер кіреді. Жалпы орта мектептеріндегі экономикалық география тәлімі бұл оқушылардың жан-жақтама жалпы дайындықтарын және өркендеуін тәміндеуші пән негіздерін иелеп алады.

Қазіргі кезде экономикалық география тәлімінде оқытудың заманға сай әдісі және формалары кең қолданылып келуде.

Білім және көнікпе және тәжірибелерін тексеру тәлімнің құрамдас бөлігі. Оның негізгі міндеті оқушылар білімін және олардың пән негіздерін өздестіруі жолындағы мүмкіншіліктерін анықтаудан тұрады. Тексеру (дұрыс) жаңа тақырыптарды үйренуде нелерге көбірек назар аудару керектігін көрсетеді.

Экономикалық география пәндері тәлімінде экономикалық карталардан пайдаланып, оқушылар білімін тексеру уақтында экономикалық география тәлімінде оқушының заманға сай метод және формаларынан кең дәрежеде қолданылуда.

Тексеру жаңа тақырыптарды үйренуде нелерге көбірек көңіл беру керектігін көрсетеді деп атап көрсеттік.

Дұрыс өткізілген тексеру және оқушыларға географиялық құбылыстарды анализдеу табиғаттың кейбір элементтері ортасындағы өз ара байланысты анықтай алу көнікпелерін қалыптастыруда мүмкіншілік береді. Ол сол уақытта қайталау дегені.

Тексеру және бағалау оқушылардың жауапкерлігін пысықтайды. Сабақтарға болған назарын асырады, оқу тапсырмаларын қазіргі күнде белгілі тәртіпте орындауға үйрену керек. Сондай-ақ өз күш және мүмкіншілігіне сенуге үндейді. Оқушылардың жауабы анық пікірлеуді жаттықтыру болмағандығынан тексеру және бағалау олардың есте сақтауын есін және ойлау қабілетін өсіреді.

Мектепте көбінесе тексеру және бағалауға әрдайым жетерлі назар аударылмайды деп болмайды. Практикадағы тексеру және және бағалау көбірек ауыз екі сұрау менен бейнеленеді. Кейбір сабақтарда оқушыларға тосаттан сұрақтар беріледі. Бұл әлбетте оқушылар жұмысын төмендетіп жібереді.

География тәлімінде оқушылар білімін және де өсіру үшін білім көнікпе және тәжірибелерін тексеру әдәстерін өркендету керек.

Біз мектепте экономикалық география предметін үйреніп жатқанда оқушыларда картографиялық түсініктерді қалыптастыру және картадан пайдаланып өзінше жұмыс алып баруында жәрдем беретін төмендегі факторларды есепке аламыз.

1. 
   Түрлі мазмұн және масштабдағы карталарды оқи білу
   
2. 
   Берілген географиялық объекттерді экономикалық характерлеу
   
3. 
   Экономикалық картада түрлі мазмұндағы практикалық жаттығуларды орындау.
   
4. 
   Экономикалық карталар менен дұрыс жұмыс алып баруы.
   

Өзбекстанның табиғи жағдайы және ресурстары тақырыбын үйреніп жатқанда мемлекетіміздегі әр түрлі табиғи ресурстардың картада түрлі белгілер менен белгіленгенін көреміз. Соның үшін де доскаға ілінген Өзбекстанның экономикалық картасы менен бір қатарда атластың 9, 10, 11, 12, 13 беттеріндегі карталардан да табиғи ресурстардың белгілерін үйреніп шығады және оның белгілірін дәптерге сызып жаттығу өткізіледі.

Өзбекстанның өнеркәсіп салалары тақырыбын үйреніп жатқанда болса атластың 14 бетінен белгілерді үйреніп шығамыз және түсті қаламдар жәрдемінде дәптерге дәл сол белгілерді шеңбер көрнісінде сызып үйренеміз. Мұндай жай жаттығуларды оқушыларға орындату олардың кейіншелік экономикалық карталарды оқи алуы және түсінуіне және жерлерде экономикалық географиялық сипаттама беруіне үлкен жәрдем береді. Картаның мазмұнын түсіну және оны оқи алу экономикалық карталардан басқышпа-басқыш пайдалану жолы менен қиындастыру менен бір қатарда оқушылардың еркін пікірлеуі де артады. Мысалы: оқушылардың картаны оқи алуы және түсіне білуін анықтау мақсатында олар Өзбекстанның экономикалық картасы менен төмендегі түрде сұрақ-жауап жаттығуын өткізу мүмкін.

1. Өзбекстанның экономикалық негізгі қойнауларын көрсетіңдер.

2. Металлургия өнеркәсібінің белгісі және қай жерлерде орналасқанын көрсетіңдер.

3. Өзбекстанда мақта егілетін аудандарды картадан көрсетіңдер.

4. Картада Т И К – дер қандай көрсетілген.

5. Самарқандтан Ташкентке дейін болған ара қашықтықты өлшеңдер.

Мұндай сұрақтарды көбірек түзу және әр сабақта оқушыларға қосымша сұрақ есебінде беріп бару олардың географиялық объекттердің экономикалық географиялық характеристикасын түзуде үлкен жәрдем береді.

Өзбекстанның экономикалық аудандастыру тақырыбын үйреніліп жатқанда оқушыларға Өзбекстанда қандай карталар түзілген олардағы экономикалық аудандар және аудандастыру принциптері себептерін түсіндіреді. Тәжрибе соны көрсетеді алдын оқушыларға картадан пайдаланып экономикалық ауданға характеристика беру планы үйретілсе ол әлбетте жауап беру уақтында қиналмайды. Сабақ барысында экономикалық географиялық характеристика берудің төмендегі жоспарын түзіп доскаға іліп қою керек.

1. 
   Ауданның экономикалық, географиялық орны және құрамы.
   
2. 
   Халық және еңбек ресурстары.
   
3. 
   Шаруашылықтың жалпы сипаттамасы және халық шаруашылығы тармақтарын дамытудың шарттары.
   
4. 
   Ауданның негізгі аудандасуы және олардың өз ара қатынастары аудандасу себептері.
   
5. 
   Қалалары, өнеркәсіп орталықтары, ауыл шаруашылығы аудандары.
   
6. 
   Транспорт, ішкі және сыртқы істеп шығару қатынастары.
   
7. 
   Ауданның даму жетістіктері.
   

1. 
   Қойманың географиялық орны және оның экономикалық маңызы.
   
2. 
   Жалпы геологиялық және өнеркәсіп көлемі.
   
3. 
   Қазып алынуы және бағасы.
   
4. 
   Тұтынушы ауданы және транспортқа салыстырғандағы тұтқан орны.
   
5. 
   Қойманың болашақтағы жетістіктері.
   

1979 жыл халық тізіміне көре Ресейде 72,4 мың өзбек жасаған. Кейбір мәліметтерге көре, 1918 жылы 7,6 мың, 1916 жылда 29,6 мың, 1917 жылда 54,5 мың адам басқа мемлекеттерден Орта Азияға көшіп келген.

1926 жыл халық тізіміне көре Өзбекстанға көшіп келгендер саны 437,  643 адам жасаған Республиканың шаруашылығын индустриялау саулықты сақтау пән және мәдениет жұмыстарын дамытуды жүзеге асырылған жылдарда орыс, украин, татар, және басқа ұлттарға тиісті көптеген оқытушы, медицинамамандары, ғалымдар Өзбекстанға көшіп келе бастаған. Келгендердің көпшілігі, Ташкент, Ферғана, Зарафшан, орталықтарына келіп жайласқан Республикада ішкі көшудің негізгі бағыттарының бірі халықтың шаруашылық жерлерінен қалаларға көшіп келіп жайласуы болады. Бұл кезең базар экономикасы менен байланысқан тәрізде өркендейді.

Республиканың социалдық құрамы: Өзбекстанда социалдық қатынастар ерекшеліктері менен байланысты. Бізге белгілі социалды сынып құрамын үйренуге алып келеді. Халықтың социалды құрамы айтылғанда ең алдыменен оның жаттығу яки кәсіптік негізінде бірлескен топтары түсініледі. Бұрынғы кеңес тізімі дәуіріндегі жылдарда халықтың кәсіптік жаттығуларында үлкен өзгерістер жүзеге келді. 1993 жылда статистика мақаласының еңбек етуі бүкіл халықтың 24,4% өнеркәсіпке құрылыс және транспортта жұмыс істеп жатқан жұмысшы және қызыметшілерден тұратын еді. 1913 жылда Өзбекстан халқы бар жоғы 5% тін жұмысшы және қызметшілерді құрайтын еді.

Өзбекстан халқының білімі кейінгі жылдарда үлкен өзгерістерді көрсетеді. Төңкерістен алдын Өзбекстан халқының 2% ті сауатты болған. Қазіргі дәуірлерде барша сауатты болып, барлық оқу бөлімдерінде оқып жатқандардың саны 1993 – 1994 жылдарда 613 – 3,4 мың адамға жетті. Өзбекстанда төңкерістен алдыңғы және қазіргі Өзбекстанда 1914 – 1915 жылдарда 171 жалпы білім мектептері болған. Оларда 700 оқытушы жұмыс істеген еді.

Жылдан – жылға Өзбекстан халық шаруашылығында істемейтін жоғары мәліметті кадрлер 19,9 мың және орта арнаулы мәліметке ие болғандар 34,7 мың мамандар жұмыс істеген болса 1994 жылы жоғары мәліметтер саны 988 мың және орта мәліметтілер 6408 мың адамға жетті.