Өзбекстан экономикалық және әлеуметтік географиялық атласының ауыл шаруашылығы картасына сипаттама

Ауыл шаруашылығы Өзбекстан экономикасының ең негізгі және жетекші тармақтарының бірі болып есептелінеді. Бұған халықтың 1∕3 бөлігі тиісті.

Өзбекстанның тарихи экономикалық өркендеуі, климат, жер, су және еңбек етуді талап ететін мақташылық, салы, бидай, жүзімшілік, егіншілік, жібекшілік, қаракөлшілік сияқты ауыл шаруашылық тармақтарын өркендету үшін үлкен мүмкіншіліктер жаратылған. Бұлар республиканың ежелгі тармақтары болады.

Ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі бөлігі республика аймағында қайта істеуді тәміндеуге қаратылған болуы керек. Ауыл шаруашылығын заманға сай істеп шығару құралдары менен тәмінделген химиялық тыңайтқыштарды жетерлі дәрежеде істеп шығару ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуші өнеркәсіп заводтарының көбірек құруылуын талап етеді. Ол үшін жетекші шет ел технологиясынан пайдалану және жетекші шет ел фирмалары менен серіктестікте ауыл шаруашылығын өркендету жұмыстарын алып бару керек.

Ауылдарда экономикалық және әлеуметтік қатынастарды қазіргі заман талабына жауап беретін өзгертірулерді талап етеді. Мысалы жерлерде бригада жанұялық әдістерде жұмыс алап баруды кең жариялау. Фермер шаруашылықтарының кеңейтіру және дамытуға үлкен назар аудару және басқалар.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау үшін жаңа қоймалар, суық бөлмелер құру үлкен міндет болып табылады.

Жерлерді мелоратив жағдайынан жақсылап бару, мүмкіншілігі барынша бір жерден екі, үш мәрте өнім алуға үндеу керек.

Ауыл шарушылығы өнімдерінің мемлекеттік сауда бағасын заман талабы дәрежесіне, тұрмыс жағдайына және де жақындастыру.

Заман талабына жауап беретін өсімдік сорттарын жарату және басқалар ауыл шаруашылығын өркендету ғылыми негізде ұйымдастырудың ең қиын мәселесі болып табылады.

Октябр төңкерісіне дейін ауыл шаруашылығы Түркістан өлкесінің негізгі істеп шығару тармағы болып, халық шаруашылығы өнімдерінің 88% не туры келетін еді. Негізгі істер қол еңбегіне негізделген еді. Ауыл шаруашылығы экстенсив характерге ие болып минерал тыңайтқыштар болмаған еді.

Сол дәуірлерде Түркістанға мақта көлемі алты мәртеге артты. 1913 жылға келіп 417,8 мың гектарға жетті. Мақташылықтың дерлік барлығы Өзбекстанға туры келер еді. Сол дәуірлерде Ферғана аңғарында Республиканың 69,7% мақтасы жеткізілер еді соның үшін Ферғана аңғары мақташылық кеніне айналды.

Өзбекстанда 1912 жылда 516,4 мың мойна, мақта жеткізілген еді. Орташа өнімділік 12,2 ден аспайтын еді.

Сол уақытта экономикалық нашарлық, отарлау саясаты табиғи және экономикалық ресурстардан үнемді пайдалану мүмкіншіліктерін бермейтін еді.

Октиябр жеңілісінен соң ауыл шаруашылығында істеп шығарудың жаңа формалары жүзеге келді.

1930 жылда Өзбекстанда машина, трактор станцияларын құру басталды.

Ұлы отан соғысына дейін ауыл шаруашылығының барлық тармақтары әсіресе мақташылық тез көрсеткіштер менен өркендеді. Үшінші бес жылдықтың бірінші жартысында Ферғана аңғары, Хорезм және басқа жерлерде сенбілік жолы менен су қожалықтары құрылыстары тез өркендеп барды.

1948 жылда мақташылық шаруашылығы тармақтары тіктелді 1954 – 58 жылдара мақта майдандары кеңейді және ауыл шаруашылығы өркендеуі алдындап кетті.

Жыл сайын мақта жылдық нормасы асып Өзбекстанға мақта үстемдігі жүзеге келе бастады. Басқа ауыл шаруашылығы егіндері өркендеуі кескін кемейіп барды. Бұл халықтың экономикалық жағдайына кері әсер көрсетті.

Қазір ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және өркендетуге үлкен назар аударылуда. Өзбекстанның табиғи экономикалық тарихи толымдарына көре ауыл шаруашылығы шартты егіншілік, адыр, тау және шөл – жайлау белдеулеріне бөлінбейді.

Егіншілік белдеулері республика бөліктерінің 9% ін құрайды және 4 – кіші белдеуге бөлінеді.

1. 
   Мақташылық Ферғана, Зарафшан, Шыршық – Ахангаран, Қашқадария, Сұрхандария аңғарлары.
   
2. 
   Мақташылық, бидай егу Сұрхандария, Қашқадария, Самарқант уалияттары.
   
3. 
   Салы егу – шаруашылығы Амудария қайырлары.
   
4. 
   Қала айналасы кіші белдеулеріне – ірі қалалар айналасындағы жерлер кіреді.
   

Республика ауыл шаруашылық зоналары ішінде егіншілік зонасы жетекші болып бұл негізінен ииригация менен байланысты.

Егемендіктің 5-жылдығы барысында Орта Азияда жалпы 8 мың гектар жерлерге су шығарылды. Қазір республикада 900 суғару тізімі, 15 ірі су қоймалары, су жұмсалуы 2500 м куб. сек болған, 72 канал, 400 ден артық станциялар, 23 ірі инженерлер құрылыс тоғаны, 70 мың км бетонды колектрдринаждарды және басқа имараттар құрылды, бұлардың нәтижесінде жерден пайдалану бірқанша кеңейді.

Жер судан пайдалану (1925 - 1929) дәуірінде үлкен жұмыстар жүзеге асырылды. Бұл уақытта 40 мың майдандағы суғару тармақтары тіктелді, 30 дан артық жаңа жерлер ашылды. Ежелгі Бозсу және жаңа Дарғам каналдары реконструкция етілді. Ииригация құрылыстарын тіктеу істері негізінен 1928 жылда аяқталды.

Бірінші бес жылдықта республикада үлкен су шаруашылық құрылыстары алып барылды. Ииригация істері үшін мемлекет бюджетінен 26 мың сом қаржы ажыратылды. Мырзашөл, Далварзин және Сұрхандарияның үлкен майдандарына су шығарылды.

1939 – 1940 жылдары сенбілік жолы мен бір қатар ірі каналдар құрылды. 45 күн ішінде ұзындығы 270 км болған Үлкен Ферғана каналы құрылды. Қарадарияда Құйымазар тоғаны құрылды. 1940 жыл да Каттақорған су қоймасының бірінші кезегі бітірілді. Өзбекстан бүтін дүниеде жетекші және құдретті суғару системасына ие.

Өсімдіктану: Өзбекстан ауыл шаруашылығының жетекші тармағы болып ауыл шаруашылық өнімдерінің 4∕5 бөлігін жеткізіп береді. Өзбек халқы егіншілік, бағбаншылық негізінен егін егу саласында көп ғасырлар бойы бай тәжрибе топтаған. Республикада жер, су ресурстарынан рационал пайдалану егіншілік өнімдерін көбейтудің негізгі факторы есептелінеді.

Суғарылатын жерлерді көбейту мәселесіне өкіметіміз айрықша назар аударып барды.

Өзбекстан жағдайында егіншілікті дамыту суғару – ииригация егіндерінен пайда алудың негізгі шарты болып ол климатқа толық бойсынудан құтқарады егіншілік көлемінң 2∕3 бөлігіне мақта егіледі.

Мақташылық:

Республика ауыл шаруашылығының жетекші тармағы болып товар өнімдерінің негізгі бөлігін жеткізіп береді. Өзбекстан мақташылығы дүниеде мақта егілетін аудандардың ең солтүстігі болып есептелінеді. Соған қарамастан дүниеде мақтадан ең жоғары пайда (гектардан 33ц) жетістірілуде.

Мақташылық Өзбекстан шаруашылығының көп тармақтары менен байланысқан болып мақта өнеркәсіп комплексі құралған.

Республиканың жеңіл және азық-ауқат өнеркәсібі және химия өнеркәсібінің кейбір тармақтары мақташылық және шикі затқа таянып жұмыс алып барады. Өзбекстан мемлекетіміздің негізгі мақта базасы болып, Республикада мақташылық бір бүтін агротехника комплексін жүзеге асыруды дамытуда. Революциядан алдын Өзбекстан мақтасының 3∕4 бөлігін Ферғана аңғары жеткізіп берді. Бес жылдықтар дәуірінде басқа обылыстарда да мақташылық тез көрсеткіштер менен дамыды. Мырзашөл, орталық Ферғана, Шеробад, Қаршы, Жыззақ шөлдері және басқа жерлерге су шығарылып мақташылықтың ірі аудандары пайда болды. Республика обылыстарының мақташылықтағы үлестері бір – бірлеріне жақындасып қалды. Қазіргі күнде Андижан, Ферғана және Қашқадария обылыстары жылына 600 мың тонна мақта жеткізіп беруде, көпшілік обылыстар жарым миллион тоннадан, Науайы, Сырдария және Жыззақ обылыстары болса 200 мың тоннадан мақта жеткізуде. Республика 1980 жылдан бастап 6 млн. тоннадан артық мақта жеткізіп беруде. Әсіресе жеңішке талшықты мақта жетістіру тез өсіп баруда. Жеңішке талшықты мақта Сұрхандария, Қашқадария, Бухара, Науайы және Наманган уалияттарында жетістірілуде. Жеңішке талшықты мақта жалпы өнімнің 3∕5 бөлігін Сурхандария уалияты жеткізіп беруде. Бұл мақтаны көбейту мақташылықтағы қажетті міндеттердің бірі. 1980 жылда 358 мың тонна жеңішке талшықты мақта жетістірілген болса, 1982 жылда 465 мың тонна, ал 1985 жылы болса 500 мың тоннадан артық болды.

Мақташылық республикамызда бұдан былай да ауыл шаруашылығының жетекші тармағы болып қала береді. 1990 жылға дейін қабыл етілген азық-түлік программасы мақташылықты жоғарылатуға көмектеседі. Мақташылық саласында бірқатар негізгі жұмыстар тұрыпты. Олардан ең негізгілері мақта талшығы сапасын асыру, өнімді және тез пісер мақта сорттарын жарату, ғылыми негізделген алмастырып егінді егу жоғары үнемді техникадан пайдалану негізінде бағасын кемейтіру сияқты міндеттерден тұрады.

Бидайшылық:

Бидай мемлекет азық - түлік жоспарын орындауда шешуші рол атқарады.

Бидай Өзбекстанда көгалды және ылғалды зоналарда жетістіріледі, Бұл жерлерде бидай егіндерінен негізінен бидай, жүгері, салы жетістіріледі. Республикада бидайдың 2∕3 бөлігі көгалды жерлерде жетістіріледі. Жүгері шаруашылықты жоспарлаудың негізгі егіні есептелінеді. Жүгері өнімі витаминге бай азық болып малдарды тез семіртіреді. Жүгері Өзбекстанның барлық уалияттарында егіледі.

Республикамызда салы да негізгі орынды иелейді. Салы қымбат бағалы азық - түлік егіні болып, халықтың талаптары күшейген сайын салыға талап да артып барады.

Өзбекстанның климаты – су жағдайлары салы жетістіруге де қолайлы. Салы тынбай суғаруды талап етеді. Соның үшін жазирама ыстық болатын өзен бойында егіледі.

Бидай және арпа республиканың көгалды жерлерін де жетістіріледі. Көктемгі бидай сапасы жоғары болады. Жыззақ уалиятының Замин, Ғалларал аудандарында жетістірілетін бидай сипаттамасы шет елдерге жайылған бидайдан жоғары сапалы макорон дайындалады.

Республикамызда арпа және бидайдан басқа ноқат, ловия, мәш, тары сияқты дәнді егіндер де жетістіріледі. Бұл егіндердің ең көп бөлігі жәрдемші жеке меншік шаруашылықтарда дайындалады.

Картошка, жеміс-жидектер, бау-бақша өнімдерін өсіру: Азық - түлік жоспарында халықты жыл бойы картошка, көкөніс және бау-бақша өнімдері менен тәміндеп тұру бойынша республика міндетіне бірқанша мінндеттер жүктетілген.

Өнімді топырақ, күн энергиясы көп талап ететін картошка, жеміс-жидек, әсіресе бау-бақша өнімдерін егіндерін жетістіру және көбейту жағдайын жаратады.

Республика бұндай өнімдер менен өз халқын толық тәмін етіп қана емес басқа өнімдерді де жеткізіп берді. Көкөніс, картошка және бау-бақша өнімдері егіндері тез кенейіп баруда. 1918 жылда Орта Азия бойынша картошка, көкөніс майданы 60 мың болса, қазірде картошка және көкөністің егін майданы 130 мың шамасында. Республикада 45 көкөніске арналған калхоз, 35 көкөніс, сүт орындары бар.

Көкөніс республиканың барлық уалияттарында жетістіріледі. Көкөніс егу бойынша Өзбекстан төртінші орында тұрады. Көкөніс егу Ташкент, Самарқант уалияттарынан алдында баруда.

Өзбекстан өзінің бау-бақша өнімдері, шырын қауын, қарбызы менен бүтін дүниеге танымал. Қауын, қарбыз республиканың барлық уалияттарында жетістіріледі. Бірақ оны жетістіруде әсіресе, Сырдария, Жыззақ, Хорезм, уалияттары айрықша ажыралып тұрады.

Бағбаншылық және жүзім өсіру. Өзбекстанның климат жағдайы бағбаншылық және жүзім өсіру үшін де өте қолайлы. Ауаның ашық және құрғақ келуі менен бірге оларда болатын ауруларды кемейтіреді.

Бағбаншылық және жүзім өсіру республика шаруашылығында маңызға ие болған тармақ. Бұл тармақ мемлекетімізде жалпы өнім мөлшері жағынан бірінші орында болмаса да, өнім сапасы жағынан бірінші орында тұрады. Бірақ республикамыз Орта Азияда бағбаншылық жүзім өсіру мөлшері жағынан да бірінші орынды алады.

Өзбекстан бақтарында әр түрлі жемістер жетістіріледі. Ферғана аңғарында дәнекті жемістер (өріктер) көп. Республикамыздың солтүстігі және солтүстік шығысында тұқымды жемістер; алма, алмұрт, айба көп жетістіріледі. Республикамыздың оңтүстігі және Наманган уалиятында ыстық сүйгіш жемістер үшін қолайлы бұл жерлерде негізінен анар, әнжір, құрма, пісте көбірек жетістіріледі.

Кейінгі уақытта цитрус жемістері әсіресе лимон жетістіру өркендеп баруда. Өзбекстан дүниеде балдай жүзімдері менен де танымал. Республика жүзімі ыстық және өнімді топырақ сапасы болып қалмай, көп ғасырлық еңбек тәжрибесі нәтижесі болып табылады. Жүзім өсіру республиканың барлық уалияттарында да бар. Бұл салада Самарқант уалияты, Ферғана аңғары, Ташкент, Жыззақ, Қашқадария уалияттары алдында баруда.

Шаруашылық:

Өзбекстан ауыл шаруашылығының егіншіліктен кейінгі қажетті тармағы болады. Республика шаруашылығы табиғи және экономикалық немесе азық ресурстарына байланысты және зоналар бойынша бағытталып өркендеп баруда. Мемлекет шаруашылықты өркендету барысындағы қамқорлығы себепті шаруа малдарының саны көбейіп өнімі асып баруда.

Қазіргі күнде жылқылар негізінен спорт талаптары, еті және қымызы үшін бағылуда. Қазір республикамызда 5 млн. ғажақын қаракөл қойлары бар. Дайындалатын қаракөл терілері өзінің жоғары сапасы менен дүние базарында да жоғары бағаланады.

Республиканың адыр және тау зонасында яғни Ташкент, Сырдария, Жыззақ, Самарқант, Қашқадария, Сурхандария уалияттары және Ферғана аңғарында ет, жүн беретін шаруашылық өркендетілуде. Сұрхандария, Қашқадария, Бухара және Харезм уалияттарында ірі хисор қойлары бағылады. Қазір республикамызда 3,1 млн нан артық хисор және басқа түрдегі жайдары қойлар бар. Тау- адыр жайлауларынан үнемді пайдалану жайлаулардың меллоратив жағдайын қой және ешкілердің өнімін жақсылау жолы менен жүн, ет, май және тері дайындауды көбейттіру мүмкін. Қазір республикамызда 3,7 млн. бас қарамал болып соның 40% яки 1,42 млн бас сиырлар. Қара малдарға бағытталған 30 та колхоз құрылды. Бұлардың көбі Ташкент, Самарқант, Қашқадария, Ферғана уалияттары есептелінеді.

Қара малдардың өнімділігін асырудың негізгі әдісі – мал өнімділігін жақсылаудан тұрады.

Жібекшілік:

Өзбекстан жібек жетістіру бойынша дүние де Япония және Қытайдан кейін үшінші орында тұрады.

Өзбекстанда жібекшілік негізінен мақташылық пенен қосып алып барылады. Мақта далаларының көбі тұт ағашы менен ихота етілген. Мақта егіп болғаннан соң жібек бағу басталады. Жібек жинап алынғаннан соң ғоза қатарлары араларына өңдеу беру басталады. Бұдан басқа жібекшілік, көкөністік, бағбаншылық және жүзімшілік аудандарында, адыр және тау зонасының төменгі бөлігінде де алып барылады. Жібекшілікте қол еңбегі көп қолданылады. Еңбектің негізгі бөлігін механизациялау, құрт бағуды толық өнеркәсіп негізінде өткізу, көптеген арнаулы құрт бағатын үйлер құру жібектің өнімді және жоғары сорттарын жарату, құрт бағу агротехникасын өркендету, тұт далаларын кеңейтіп бару жібек жетістіруді және де көбейтірудің негізгі міндеттерінен тұрады.

Баларашылық:

Өзбекстанда баларашылық үшін кең табиғи мүмкіншіліктер бар. Аңғарлардағы жемісті өсімдіктер адыр және тау зонасындағы жабайы жемісті өсімдіктер гүлді және бұталар, егіншілік зонасындағы гүлдер баларалар үшін азық базасы болады. Өзбекстан оңтүстігі және өткір балы менен ежелден танымал. Әсіресе, таулы аудандардың емдік қасиетке ие май балы үлкен ерекшелікке ие.

Республика шаруашылықтарында арнаулы жануарлар қара түлкі, норка және басқа мойналы жануарлар, табиғи су қауыздары Амудария, Сырдария және (Арал теңізі жағалауларында болса) ондатра, нутрия көбейтірілуде Мойналардың көп бөлігін Қарақалпақстан, Сұрхандария, Жыззақ уалияттары жеткізіп беруде. Жыззақ уалиятының Ғалларал ауданында норка дайындау шауашылығы құрылған. Бұл тәжрибе басқа шаруашылықтарға да жайылуда. Өзбекстан құс шаруашылығы көптеген мойналар жеткізіп беруде.

Өзбекстанда қазіргі заман транспорт түрлерін дерлік барлығы бар. Темір жол, авто, су, құбыр, электр транспорттары.

Өзбекстан халық шаруашылығында халықтың 4-5% толып, яки Республика байлық істеп шығаруда тиісті болған жұмысшы қызметшілер 12% тен артығы транспортта істейді.

Өзбекстанда транспорт тармағы әсіресе, кеңес одағы дәуірінде өркендеді. Бұл процесс Өзбекстан егемендікке ие болғаннан кейін және де дамыды.

Өзбекстанда транспорттың техникалық базасы көркейіп баруда – жүк тасуда темір жол транспорты негізгі орында тұрады.

Темір жол транспорты жалпы пайдаланылатын транспорт түрлері бойынша жүк көлемі теміржолдың 93,2% тін құрайды. Өзбекстанда темір жол құрылысы 1888 – жылдан басталған еді. Кранснаводскіден Горжи темір жолы жалғастырып, Фароби аялдамасынан Самарқандқа дейін, Ховосдан Андижанға дейін темір жол өткізілген. 1905 жылда Ташкент Оренбург темір жолы құрылды, азаматтық соғысы жылдарында темір жол және оның әрекетіне бірқанша зиян жетеді. Тез күнде Өзбекстан өкіметі бұзылған жолдарды тіктеді және оны және де өркендетті.

1930 жылда Түркістан Сібір темір жолы құрылды. Онымен Өзбекстан Қырғызстан арқылы, Сібір менен өтеді. Ұрыс жылдарында Ташкент уалиятында Қызыл тоқымашы темір жолы құрылды.

1925 -1955 жылдары Чоржу – Қоңырат темір жолы менен Өзбекстан басқа аудандары төменгі Амудария аймағы менен тұтасады, 1962 жылы Науайы - Ұшқудық темір жолы құрылып тау – кен өнеркәсібі менен тұтастырылады.

Өзбекстан кейінгі жылдарда Мырзашөл, Қаршы жолы төменгі Амудария және басқа жерлерде жаңа жерлерді өздестіру істері кең етек алды. Сол жағдай менен қысқа қашықтықта темір жолдар қазылады. Сырдария, Жыззақ пенен Самарқант, Қаршы 1972 жылда Қоңыраттан Үстірт арқылы Байнов темір жолдары құрылды. Бұл темір жол Орта Азияны Европа менен екінші бағытта темір жол қатынасын жүзеге келіп бұл жол Арыс арқылы Оренбург, Урал және Волга бойы, орталық пенен қатынасты күшейттірді.

1990 жылда Нукус–Чымбай темір жолы құрылды. Төрткөл, Түйемойын темір жолы құрылды. Сұрхандария Болдир–Хужохон тұз кеніне дейін және Шорчидан Бандиханға дейін және Бойсун кеніне дейін темір жол құрылды. Қазір Өзбекстан темір жолының ұзындығы 7,9 км ге жетеді. Бұл Өзбекстан үшін бірқанша жоғары көрсеткіш болады.

Бұл жас тез өркендеп бара жатқан транспорт болып, бұл транспорт Өзбекстанда аудандар арасында және шаруашылықтар арасында жүк тасу ролі үлкен. Кейінгі уақытта ТМД және басқа халықтар арасында халық шаруашылық жүктерін тасудың маңызы артып баруда. Автомобил транспорты шөл, адыр және тау аңғарларында, қала ішінде жүк тасудың ролі үлкен.

Өзбекстанда Ташкент, Сырдария, Сұрхандария уалияттарының аймақтарын кесіп өтетін жол бар. Бұдан Өзбекстанда үлкен табиғи транспорт жолы Душанбеге дейін жалғасады. Зарафшан транспорты Самарқант – Бухара уалияттарын бірлестіреді.

Қазақстан транспорты Төрткөл Нукус, Тақтакөпір жерінен Бұхара, Газлы, Ғазалкент автомагистралы Қызылқұм шөлін кесіп өтеді.

Ташкент, Қоқан жолы астананы аңғар менен қысқа жол арқылы байланыстырады.

1982 жылы Термізден Амудария арқылы Ауғаныстанға алып баратын автоматик және темір жол көпірі құрылды.

Ташкентке және барлық уалияттарға ірі автомагистралдар құрылды. Қазір 70 ге жақын автобус және таксиматор пункіттері құрылған.

Ауа транспорты:

Өзбекстан экономикасын өркендетуде және экономикалық қатынастарды өсуіне ауа транспортының ролі үлкен.

Өзбекстан ТМД мемлекеттерінің 100 ден артық қалалары менен қатынас етеді.

Өзбекстанда Ташкент аэропорты АҚШ, Германия, Туркия, Арабстан, Үндістан және басқа ірі мемлекеттер менен ауа жолы қатынасы әрдайым жұмыс алып баруда.

Аудандар арасында жүк тасуда ролі үлкен. Кемелер негізінен Амудария арқылы өтеді.

Алдынғы кеңес дәуірінде өркендеп барды. Алдынғы құбыр транспорты Чимён мұнайы менен Алтыарық мұнайын қайта өңдеу заводы ортасында құрылды.

Республиканың оңтүстік және басқа жерлерінде мұнай және газ кендері ашылу істері менен Өзбекстанда және одан басқа да мұнай және газ құбырлары орнатылды.

Өзбекстанда газ байлықтарының ашылуы газ құбыр транспортын өркендетуге жол ашып берді. Газ құбырлары кең көлемде 1958 жылдан бастап 1960 жылға дейін Асака – Андижан Хожаобад, Ферғана солтүстік Ферғана, Қувасай, Қоқан, Газли, Когон газ құбыры құрылдыі. Кейінгі жылдарда газ құбырлары және кеңейді. Өзбекстан барлық уалияттар орталығы Қазақстан және Қырғызстанға газ құбырларын өткізді. Республикамыздағы орталық Бухара, Самарқант, Ташкент газ құбыры негізгі маңызды атқарады. Уралға дейін және орталыққа өткізілген газ құбырлары диаметрі қалыңдығы және ұзындығы жақтан дүниеде алдынғы орында тұрады және бұл транспорт түрі және де өркендеуде.

Өзбекстан негізгі қуат дерегін көрші Республикалар менен біріктірді, яғни Орта Азия және оңтүстік Қазақстан энергия түзу менен біргелікте қазір Өзбекстанда 15 –мың километрден артық қуат алушы электр ұзатқыш лениялар жұмыс алып баруда.

География тәлімінде карта ең негізгі оқу объекті және көргізбе құралы. Ол тек ғана пәнде емес балкі адамның практикалық қызметінде де шексіз маңызға ие.

Себебі бірде-бір зерттеу адам тұрмысын (ұшушы, құрушы, геолог, топырақ танушы, эколог) картасыз сипаттап болмайды.

Картаны білу және одан пайдалану картадағы мәліметтер негізінде табиғи және экономикалық географиялық мәліметтер ала білу. Картаның маңызының бірі күзету мүмкіншілігіне ие болмаған жағдайларды моделдестіруден тұрады. Мысалы : ауа–райы географиялық белдеулерде кеңдік бойынша жылдық өзгерісін қалыптасуына әсер етуші факторлар: рельеф, ағыстар, ауа массалары, күн радиациясы яки геологиялық процесстердің баруы, жер бетінің бір қанша уақыт бойы қалыптасуын жер асты, жер үсті қайсы геологиялық жыныстардан құралғандығын географиялық атластан жай иелегенін экономикалық картадан анықтап алу мүмкін.

1. 
   Үйрену объекті болып қызмет етеді.
   
2. 
   Көргізбе құрал болып қызмет етеді.
   
3. 
   География құбылыстарын үйренуде білім қоры болып қызмет етеді.
   
4. 
   Карта география тәліміндегі психологиялық міндетті атқарады.
   

Жоғарыдағы міндеттер бір–бірін толтырады, егер олардың бірі болмағанда да картографиялық бөлімді иелеу қиын. Картаны үйрену объекті дегеніміз - оның жәрдемінде әр түрлі географиялық мәліметтерді алуға дайындалады. Карта тек үйрену объекті ғана болмай картаны түсіну педагогикалық мақсатта да қызмет етеді.

Жалпы алғанда картаны оқудың күрделі дәрежесіне қарай 3 түрге ажыратады.

1. 
   Картаны ең жай оқу: Бұдан объекттің сырқы көрінісі үйретіледі Мысалы: Австралия бұл материк, Визувий бұл Италиядағы вулкан. Бұл метод өте оңай болып, оған төменгі сыртқы географиялық объекттердегі білімдері, кейінгі басқыштарға мүмкіндік берді.
   
2. 
   Картаны күрделі оқу: Карта негізінде объектив предметтердің қасиеттері жөнінде қорытынды шығара алу. Жер жүзінде объекттерді өз ара жайластыру жөнінде әсерлеу пайда ету, бұл тынымсыз жаттығулар арқылы салыстыру яғни сипаттау. Мысалы картадан бір аймаққа сипаттама беру яғни Сібір тегістігінің географиялық орны, шегаралары – көлемі, ішкі сулары табиғат зоналары.
   
3. 
   Картаны оқу методы дәрежесі. Оқушы географиялық білім және факттер негізінде мүмкін бір мәселені жазып қорытынды шығарады. Мысалы: Африка жағалауларындағы экватор кеңістігі, Атлант мұхитындағы су дәрежесі – 2 С^о тін құраса да, су қатпауы себебін ойлап қорытынды шығарады.
   

1. 
   
   жүктеу/скачать 475 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: