– бір нәрсемен екінші нәрсені алмастырып айтудың өте ұғымды тәсілі. Әскери

деректі нәрсеге ауыстырылады. Айталық, қулық, зорлық,қастық секілді жалпылама
ұғымдарды дәл осы қалпына түсінуге болғанмен, көзбен көру қиын. Осыларды Сәбит
Дөнентаев өзінің «Ауырған арыстан» деген аллегориялы өлеңінде қолға ұстатқандай
нақты, деректі нәрселерге көшіреді: аң патшасы Арыстан ауыра қалған екен, аң атаулы
түгел жиылып көңіл сұрап барғанда, ішінде Түлкі қу жоқ боп шығады да, оны қара көңіл
Қасқыр зорлықшыл Арыстанға қастандықпен хабарап қобды. Кейін Түлкі келгенде, әрине,
Арыстан ашуланады. Бұл сырды түсіне қалған қу Түлкі аяқ астынан секілді өзінің де
«ауырып» қалғанын, одан әйтеуір Қасқырдың артқы аяғының сіңіріп қияды... Бұл өлеңде
қулық – Түлкі, зорлық – Арыстан, қастық – бейнелеріне көшіріліп, пернелеп көрсетілген.
– Ей,қораз, шақырасың ерте-кеш жоқ –
Дегенде қораз айтты:
–Сенде де ес жоқ,
«Кукара-ку» болмай-ақ мен шақырған,
Таң атырып, онсыз жұрт күн батырған.
(А.Тоқмағамбетов)
Асқардың қораз арқылы пернелеп айтып отырған ұғымы – пәтуасыздық, парықсыздық.
Дүниежүзілік әдебиет тарихына қарап отырсақ,пернелеу арқылы дерексіздік деректілікке
көшіріліп қана қоймаған, қызық-қызық аллегориялық образдар жасалғанын көреміз.
Троптың бір түрі – астарлау, яки символ (symbolon – шартты белгі) – бір нәрсені не
құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия
теліп, жасыра жарыстырып,бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды
тұспалмен түсіндіру. Мұның өзі ой мен образға әрқашан астыртын, бұлдыр мағына
береді деу де қате; ең бастысы – символ сөз –өнерінде көркем кестеленіп отырған
шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар береді, шығармаға бір түрлі сыншыл
сипат бітіреді. Астарлы шығарманың идеясы жалаң, жалаңаш көрінбейді, автордың ой
толғаныстары арқылы көңіл ұйытып, көкірекке терең ұялайды.
Отырмын сырдың бойында Достарым қандай көп еді...
Ойнайды дауыл ойымда. Көбісі соныңжоқ еді.
Соғады толқын шың,жарды, Көпірген теңіз төңірегім,
Шертеді көңлім мұңлы әнді. Күрсінбейді жел тегін!
(Ә.Тәжібаев)
Әдемі өлең! Аз ғұмырында әрқашан ақылды болу үшін әркім-ақ айрықша ескеруге тиіс
бір шындықты ақын көз алдында дөңбекшіп жатқан теңіздей ағыл-тегіл философиялық
сырға шомылдырып, шүлен шабытпен жырлаған. Бұл өлең – символмен бірге
психологиялық параллелизинің де үлгісі.
Символ дегеніміз балама бейне. Оған негізгі ойды, айтқалы отырған ойды,
құбылысты сол балама бейне, сурет арқылы тұспалдап көрсету тән.
Символ көбінше адамның тұрпат – тұлғасың кескін кейпін сымбатын тұтас алып
сипаттайды, егер бір белгі – сипатын ғана алса, оны бүтінге балап, тұтас бейне орнына
алады.
Символдағы екі нәрсені ұқсату, жақындастыруда шарттылық бар, және бұл жағынан
ол метафора, метонимия секілді бейнелеу тәсілдерімен салыстырғанда оқшалау тұрады.
Шынайы көркем мағынасы терең символ әлде қандай бір дерексіз өмір шындығын
аңғартқандай ғана болмай, сөз жеткісіз нәзік жайды басқа бір тұспал бейне, сипаттар
арқылы сездіріп, адам жанына аса күшті әсер етеді. Олай болса, символдың көркемдік
қасиеті ондағы суреттеу тәсіліне тән шарттылықтан, астарлы мағына туғызудан келіп
шығады, демек символдың мазмұндылығы, көркемділігі дегеніміздің өзі сол тұспал
бейненің, суреттің ой – сезімге толы, астарлы мағынасы терең болып келеуі деген сөз.
Тегінде символ, аллегория, кейіптеу сияқты балама, тұспал бейнелердің қай – қайсысында
болсын аталған, суреттеліп отырған нәрсенің, заттың тура, нақтылы мағынасы салғын
тартып, ығысып,
көмескілендей болады да ымбалмен нұсқап, ұқтырып отырған
құбылыстың мағынасы жарқырай түсіп, айқын сезіледі. Символда өмірдің нақтылы

көрінісінің бейнесі мен туынды мағынаның қатарласа келіп, бірлестік табуы оның
құрылысы, жасалу жолы аса күрделі болуы мүмтүріндей тұспал бейне екені аңғарылады.
Сөйтіп, поэзиялық шығармалардан аса маңызды қоғамдық, әлеуметтік идеялар іздеу керек
пікірін сол көпке мәлім, үйреншікті жайлармен, нәрселермен салыстыра айту арқылы
ерекше әсерлі етіп жеткізген.
Поэзияда әсірелеп айту құр асырып айту емес, ол көтеріңкілеп, айрықша сезім
нәзіктігін аңғаратын тәсіл болып келеді.
Қыр, мұрын қыпша бел.
Солқылдап соқса жел, –
дегенде Абай «Қыз Жібек» жырындағы арудың белін тартқан сымнан жіңішке,
үзіліп кетпей неғып тұр деп суреттеу әдісін мүлде мансұқ етпейтінін байқатады.
Теңеу, балама бейнелер – метафора мен метонимия, тұспалдап суреттеу тәсілдері –
аллегория мен символ, әсірелеу, тәсілдері гипербола, литота, табиғат құбылыстарын
жандандырып кейіптеу тәсілі сөзді керісінше мағынада алатын сықақтау тәсілі – осының
бәрі де не салыстыру негізінде, не қалаайда екі нәрсенің өзара жалғастық жанасылымдағы
негізінде астарлы мағына туғызады, бір мағынаны екінші мағынамен алмастырады.
Ал, егер халық поэзиясына үңілсек, көптеген символдардың психологиялық
параллизмнен жалғасып жатқанын, олардың айтылатын жәйді, нәпсені басқа ұқсас
нәрселермен, құбылыстармен салыстырып, қатар қойып көрсету түрінде жасалатынын
аңдаймыз. Мысалға Абыл (Өтембетұлы) ақынның ескерту жырындағы мына сөздерді
келтүруге болады:
Ай тұтылды ұлысынан.
Күн тұтылды шығысынан.
Емен сапты болат найза
Сынды дейді ұнғысынан
Тау құлады шынарынан
Айрылып шықты көзің шырағыңнан.
Айрылдық жиреншедей ділмәріңнан.
Егер тұспал сурет, тұспал бейне салғын, мағынасы жұтаң тартымсыз болса, оны сол
қолданып отырған тәсілдің, әдістің осалдығынан деп ұғуға болмайды. Қандайда болсын
көркемдік тәсілді орнын тауып, керекті жерін біліп, қисынымен қолдану ақындық
шеберлікке байланысты
Троптың бір түрі – алмастыру, яки метонимия (грекше metenymia – қайтадан атау) –
өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың өзара байланысты ұғымдар мен шартты
сөздердің бірінің орнына бірін қолдану. Мұның да әдеби тілде атқарар қызметі әжептәуір:
кейде ой ықшамдығы үшін, кейде образ нұсқалылығы үшін қажет. Чехов былай депті:
«Сұраншы әйелдің жоқ-жітігін аңғарту үшін көп сөз жұмсап, оның бейшара мүшкіл
қалпын қазбалаудың қажеті жоқ, иығындағы өрім-өрім жирен жамылғысын әншейін атап
өтсең жетіп жатыр. Осынау жирен жамылғы секілді әр нәрсенің бар болмысын бір-ақ
танытар шағын деталь – метонимия .
Үйі мәз боп қой сойды
Сүйіншіге шапқанға.
(Абай)
Болмыстыңсемьясын, туған-туысқанын түгел тізіп жатқан Абай жоқ, бәрін үйі деген
бір ғана сөзбен алмастырады. Әрине, мәз болған үйішіндегі адамдар екені өзінен-өзі
түсінікті.
Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық!
Ауа мен күнге, ай менен нұрға малшынып.
Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы,
Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық!
(М.Мақатаев)

Ақынның тал шыбығы да, кішкентай жүрегі де – өзінің сәби бөбегі; ұғым метонимия
тәсілімен шартты түрде әдейі өзгертілген. Кішкене жүрек, бір жағынан, мегзеу, яки

жүктеу/скачать 0.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: