П 15 Пікір жазғандар
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| синекдоха (грекше synecdoche – арақатнасын ашу) тәсіліне де көшіп тұр. Мегзеу –
алмастырудың бір түрі – бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орнына жалқыны немесе керісінше қолдану. Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға, Бермек болған айғырдың көзі қайда? Көзді көрсең – бересің, тайсаң – танып, Алдамшы атанғанын несі пайда? (Абай) Екі көз де - әр нәрсенің өзі, жай бүтіннің орнына бөлшек алынып отыр. Бұл тәсіл арқылы кейде кәдімгідей жанды сурет жасап, түрліше қимылды көрсетуге болады: Яки жетпіс, яки жүз, Мейлі көктем, мейлі күз Яки өтті сексен жыл – Оны қайтсін Бетпақ шөл? Бәрібәр сол Бетпақ түз Бірібір сол сұрғылт түз, Бәрібір сол сексеуіл. Бәрібір сол тентек жел. (Х. Ерғалиев) Қараңыз, қаптап жүрген синекдоха және әрқайсысы-ақ өз орнында ойнап кеткен. Жетпіс, сексен, жүз... Бетпақ-дала басынан қанша жыл өткенін ақын, әрине, санаған жоқ және санай алмайды. Сөйтсе де мына мегзеулер біз үшін – нақты ұғым, затты дерек. Көктем бе, күз бе,– бәрібір... Демек, бұл екі мегзеуге қарағанда, Бетпақ шөл – жылдың төрт мезгілінде де және бір жыл емес, мың жылдың төрт мың мезгілінде де міз бақпайтын қу медиан, құла түз. Ақын бір ғана сексеуіл арқылы біздің көз алдымызға Бетпақдаланың барлық жұтаң табиғатын елестете, бір ғана тентек жел арқылы күллі қытымыр, қатал мінезін танытады. Мегзеу тәсілімен аз сөйлеп, көп аңғарту деген осы болады. Троптың бір түрі – кекесін, яки ирония (грекше eironia – келемеждеу); тағы бір түрі – мысқыл, яки сарказм (грекше sarkasmos – масқаралау). Бұларды күлкінің сыры, сын мен сықақтың сипаты туралы біз юморлық, сатиралық образдар жайын байыптау тұсында біраз айтқанбыз. Бұл арада кекесін мен мысқылдың сөз ажары мен мағынасын өзгерту, түрлендіру қызметіне ғана назар аударып өткен жөн. – Қайтсін,қолы тимепті, Өлеңші,әнші есіл ер! Ала жаздай ән салсаң, Селкілді де, билей бер! (Крылов – Абай) Сырттай қарағанда, құмырсқа шегірткенің ала жаздай ән салып, көгады қуып гөлайттап кеткенін қитықсыз қабылдап, түсініп, өлеңші әнші есіл ерді кәдімгідей мүсіркеп тұрған секілді. Ал енді осы «мүсіркеудің» астарына үңілсек, мырс-мырс күлкі, келеке тұрғанын көреміз. Иронияда, міне, осындай бүркеншік сын,сырты тәп-тәтті болғанмен, іші ап-ащы ажуа жатады; ирония әдеби тілдің түрі мен сырын осылай құбылтады. «Әй!» деуші ең кеше бұйырып, Аз күнге бөсіп, ісінген Әйдіктеу қызмет алғанда, Бір күнге даусын түсірген. «Әу!» дейсің бүгін иіліп, Лауазым байғұс күшіңнен!.. Орныңнан тайып қалғанда. (А.Тоқмағамбетов) Бұл – ешқандай бүркеншіксіз тура айтылған шыиыр, ширақ, улы һәм уытты мысқыл, масқара мазақ. Жұмысы түссе жалтаңдап, Көлгірсумен күні озған, Жағынып келер жаныңа. Құлқыны арын билеген. Жұмысы бітсе талтаңдап, Жасанды, жаны қағаздан, Жоламай кетер маңына. Сақтасын құдай сабаздан. (А.Тоқмағамбетов) Қысқасы, сарказм шығарма тіліне қылыш жүзіндей өткір сұс, тиген түсер тегеуірінде күш бітіреді. Троптың бір түрі – ұлғайту, яки гипербола (грекше hyperbole – үлкейтілген, қомақты); тағы бір түрі – кішірейту, яки литота ( грекше litotes – қарапайым,қораш). Бұлар да суреткердің тілі мен стиліне бірсыпыра бояу қосады, сөздегі суретті түрлендіреді, өзгеше өрнектер төгеді, сөйтіп, көркем шығарманың оқырманға әсерін арттыра түседі. Жауатын күндей күркіреп, Жаңбырдай тері сіркіреп, Құбылып ойнап жер басты, Жалғасы ұшқан қоңыр қаз Тозаңынан адасты, Аттың жолы қазылды. Ұмтылғанда қысылып, Бес жүз құлаш жазылды,– деген ұлғайтулар да аттың шабысын ақылға сыймайтын әлдебір қиял-ғажайып құбылысқа айналдырып, оқырманды оқыс елең еткізеді. Ал литота, гиперболаға керісінше, шамадан тыс ұлғайтылған құбылысты енді құлдырата кішірейтіп көрсетеді: От орнындай тұяқтан Оймақтайы қалыпты. Етектейін еріннен Қиған, қамыс құлақтан Бір тұтамы қалыпты, Жалбыраған жалынан Жалғыз қарыс қалыпты. Бір құшақтай құйрықтан Бір уыстай қалыпты. («Ер Тарғын») Бұл мысалдарға қарағанда, ұлғайту мен кішірейту тәсілдері ауыз әдебиетінде, әсіресе батырлар жырында көп қолданылған. Ондағы мақсат – тыңдаушы жұртқа тосын әсерлер туғызу, оларды қызықтыру, сөйті, суреттеліп отырған образды шындықты көңілге ұялату. Ұлғайту мен кішірейту тәсілдері жазба әдебиетте де, – поэзияда, көсем сөздерде, комедиялық һәм трагедиялық шығармаларда қолданылады. Бұл ретте, Т. Жароковтың « Күн тіл қаттысындағы»: Қарыңды қағып су қалдым, Суыңды сілкіп бу қалдым, Түніңнен таңатқыздым; Жеріме жұлдыз жаққыздым... Деген тұсты кезінде профессор Жұмалиевтің гипербола деуі өте орынды. Сонымен қатар ұлғайту мен кішірейту біздің қазіргі әдебиетімізде көбіне әсірелеу, яки гротеск (французша grotesque – оқшау,оқыс, оспадар) түрінде көрінетінін атап өткен жөн. Әсірелеу де әдебиет пен өнердегі көркемдік тәсіл; мұнда адам немесе адам өмір кешкен ортаның шындығы кейдекісі күлгендей, кейде жан шошығандай оқшау халде әдейі өсіріле, не өшіріле суреттеледі. Әдеби тілді құбылту ғана емес, әр түрлі әдеби образдар жасау үстінде әсірелеу тәсілін ұтықты пайдаланған жазушылар көп: Францияда Рабле, Англияда Свифт, Германияда Гофман, Италияда пиранделло – әсірелеу тәсілін, тіпті, әдеби стиль дәрежесіне дейін көтерген суреткерлер. Бір ескеретін нәрсе – ұлғайту мен кішірейту, я болмаса әсірелеу тәсілдерін қолданғанда аса сақтық, шеберлік керек; бұларды олақ қолдану не болмасабұлармен орнсыз әуестену жайдақтыққа, жасандылыққа апарды: Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана өоймай, оны мазмұн жағынан да құбылта құлпыртып, әрқашан «тілге жеңіл, жүрекке жылы тигізудің» тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік. Айта берсек, тіпті табу (полинезейше – tapu – бәрін белгімен білдіру), перифраз ( periphraso – қайта айтып беру), эвфемизм (грекше euphemeo – сыпайылап сөйлеу) тағы басқа осылар тәрізді ауыстыру амалдарының да бірқыдыру тіл құбылтар мүмкіндіктері бар және бұл тәсілдер, реті келгенде, кейбір әдеби шығармаларда қолданылған, қолданылып та жүр. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|