П 15 Пікір жазғандар
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.2.Троп түрлері.
Көркем әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Суретші бояуды қандай жақсы білсе, жазушы да тілді соншалықты жақсы білуі керек. Тіл – сан сөздердің жиынтығы. Жазушы халықтың бай тілін шетінен алып пайдалана бермейді. Солардың ішінен ең керектілерінен таңдап, талғап, сұрыптап алады. Өзінің ой-сезімін оқырмандарына жеңіл, өткір етіп жеткізе алатын сөздерді таңдайды. Синоним (грекше – мәндес сөздер) сөздер дегеніміз, тілдегі айтылуы, түрі басқа болса да, мағынасы бір-біріне жақын сөздер. Мысалы, іс, қызмет, жұмыс, қимыл, әрекет. Омоним сөздер – дыбыстары бірі болса да, мағыналары басқа сөздер. Көнерген (архаизм – грек тілінде – мәңгі, ескі) сөздер – бұрын қолданылып қазірде ескірген, қолданудан шыққан сөздер. Диалектизм (жергілікті сөз). Бір елдің өз ішінде жеке облыс, аудандарда ғана қолданылатын, басқа облыс, аудандардың адамдары түсінбейтін сөздер болады. Троптың түрлері: 1. Метафора 2. Кейіптеу 3. Метонимия 4. Синекдоха 5. Символ 6. Аллегория Әдеби тілді ажарлау аз, оны құбылту керек. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де орасан қажет тәсіл – құбылту, яки троп ( грекше tropos – иін, иірім) – сөздерді тура мағнасында емес, бұрма мағынасында қолдану, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды өзгертіп, кейде тіпті өңін айналдырып айту. Бұл ретте әдеби тілді ажарлау оны құбылтудың алғашқы кезеңі – ең қарапайым түрі деуге де болар еді. Троптың түрлері көп: Олар: метафора, метонимия, синекдоха, кейіптеу, символ, аллегория, гипербола, литота, ирония, сарказм, гротеск, табу, эвфемизм, дисфемизм.т..б Құбылтудың түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яки метафора (грекше metaphora – көшіру) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшін олады өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту. Гималай – көктің күндігі, Гималай – жердің түндігі. ( І.Жансүгіров) Қыр төсінде мөлдір айдын – ақ сынап, Жиегінде жасыл кірпік – жас құрақ. ( Ә. Сәрсенбаев) Бірінші мысалдағы метафора Гималайды біресе көктің күндігінде, біресе жердің түндігінде балап, әншейін бір жер атын қолма қол заттандырып, тауға көл- көсір мағына берсе, екінші мысалдағы ауыстырулар (ақ сынап, жасыл кірпік) қырдағы айдын көл мен бала құраққа айрықша сұлу сымбат бітірген. Жоғарыда біз бір сөздің ретінде ауыстырудың ұлғайған, күрделі түрі болатынын атап өткенбіз. Күрделі метафора жасаудағы мақсат та – сөзді құбылту арқылы ұғымды тереңдету, ой образын үстемелей, өсіре келе оның әсерін күшейту. Мен – тауда ойнаған қарт марал Табаным тасқа тиер деп, Сақсынып шыққан қиялдан... ...Мен бір шарға ұстаған – Қара балта едім. Шабуын таппай кетілдім, Қайрасаң тағы жетілдім... ( Махамбет) Метафора (көшіру деген ұғым береді). Метафора сыртқы үйқасына қарап, бір нәрсені бірнеше нәрсеге балау, екі нәрсенің арасындағы теңбе – теңдік мағынасын қою. Сөзді ауыстыру мағынасында қолданады. Метафораның бес түрі бар: 1) Жай түрі. Ол жалғаусыз, жұрнақсыз тікелей балау арқылы жасалады. 2) Мын, пын, бын, сын деген тәуелдік жалғаулары арқылы немесе н, ы, м, деген тәуелдік жалғаулары арқылы жасалады. 3) Еді, едім, екен, ем, ең көмекші етістіктер арқылы жасалады. 4) Күрделі метафора. Күрделі метафора іштей 3 түрге бөлінеді: а) Бірнәрсені бірнешеге балау. ә) Әңгіме алдымен теңгірелетін нәрсе, суреттеп алып балау. б) Балайтын немесе сөйлейтін бір мағынасы болмай, ажыраталатын түрі. Метафора немесе теңеу бірнеше эпитеттен жалғасып, ұласып келсе, күрделі метафора, күрделі теңеу, не тұтасқан сөз өрнегі жасалады. Тегінде, қандай да болсын бейнелі сөздер, әсіресе эпитет пен теңеу, эпитет пен метафора бір-бірімен жалғас, қат-қабат алынып қолданыла береді. Қаптаған қара бұлыттай Қайнап біткен болаттай Тұлғасына қарасам Сайдан шыққан бұлақтай. («Ер Тарғын») Бұл мысалдан эпитеттің теңеуге оп-оңай қосарланып отыратынын көреміз. Кейде теңеуге метафора түрінде қолданылаған бейнелеу де, ілесе туады. Мысалға Ақтан ақынның: Қатты жауған жаңбырдай Алдарында қаптайын, – деген жолдарында бейнелеу теңеуден бастап, әрі қарай метафораға ауысқан. Метафорада астарлы, ауыспалы мағына екі нәрсенің ұқсастығы негізінде туатын болса, метонимияда олардың бір-бірімен жалғастығы, байланысты негізінде туады. Метонимия жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|