П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Арада жылдар йткеннен кейін осы о›и“аны кйзімен кйрген б±рын“ы милиция ›ызметкері Н±“ыман Байсейітов былай деп ЩЈгімелейді: «біз мешітке тая“анда ірі денелі, а› са›алы бар сЩлделі адам бізге ›арап т±рды, жа›ындай бергенде жо› болып кетті. Мешіт тйбесіне шы“ып екі Щріптесіміз кЇмбезді аралап кесіп жатып, кенеттен жерге ›±лады. ОлардыЈ «бізді біреу итеріп жіберді» деуге “ана тілдері келді. Енді ешкімніЈ тйбеге шы“уына батылы бармады. Содан соЈ кЇмбезді мылты›пен ат›ылады›».

Осы ЩЈгімеден шайлы“ып, азаншы итебай таЈсЩріде мешітке барма“ан. Біра› тЇсінде Жарман љазірет «парызыЈды орында, азан ша›ыр», - деп жат›ызба“ан дейді ®міт Щжей жо“арыда атал“ан естелігінде [2, б. 16].

Бертін келе Жарман љазіреттіЈ таЈ намазына келуі сиреген. ЗаманныЈ тау›ыметімен ауыл адамдары кйшіп кеткен. КЇтусіз ›ал“ан мешіт сол кЇйінде кйп жыл бойы т±рыпты. Бірте-бірте тйбесі ›±лап тйрт ›абыр“асы “ана ›ал“ан. Сол орны Щлі кЇнге дейін т±р.

Ал Жарман имамныЈ йзі кейін кйршілес Орынбор облысыныЈ Ленин атында“ы ±жымшарына кйшіп келіп, жасы то›сан“а ›ара“ан ша“ында дЇниеден йтіпті. Сухоручка деген жерде соЈ“ы мекені жатыр. Сол зират›а кезінде м±сылмандар жерленіпті. Ал ±жымшар т±р“ындары орыс, украин ±лтынан болса керек. Бірде зират т±р“ан жерді егістікке пайдалану“а берген кйрінеді. Зираттарды тегістеп, топыра› ысыру Їшін шынжыр табанды трактор жіберген. Тракторшы зират›а жа›ын келіп, ж±мыс›а кіреуі сол-а› екен, трактор йртеніп, тракторшы от›а кЇйіп кеткен. Б±л жа“дай бірнеше рет ›айталан“ан. Амалы таусыл“ан басшылар б±л ниетінен бас тартып, зират аума“ына темір ›оршау жасатып «б±л ›асиетті орын» деп жарияла“ан. Кейін ауырып-сыр›а“андар ›±ран о›ып, басына барып тЇнейтін орын“а айнал“ан.

Ма›аламызда сйз еткелі отыр“ан келесі Щулие бабамыз - љ±т›ожа љозыкен±лы 1884 жылы Атырау облысында дЇниеге келген. Ысы› руынан. Ол 1905 жылы 21 жасында љаратйбеге кйшіп келген. љ±т›ожаныЈ сыны› салу, ›±мала› ашу, ауыр“ан адамдарды емдеу ›асиеті бол“ан. Бес уа›ыт намазын о›ы“ан. КеЈес уа›ытында ᱓ан тыйым салын“анды›тан, намазын о›шау жерде о›ып, сыны› салу“а жасырын барады екен. Бірде тЇсіне аталары еніп, љожа Ахмет ЙассауидіЈ басына баруды айтады. љ±т›ожа кіші ›ажылы› аталатын «љожа Ахмет Йассауи» кесенесіне кйп ›иынды› кйріп жетеді. Бірнеше кЇн “ибадат жаса“аннан кейін, зЩмзЩм суын алу“а жер астына тЇседі. Сол кезде зЩмзЩм су“а жетуге 15 кЇн уа›ыт кетеді деп есептеледі екен. Ол љ±ран аяттарын о›ып, бес уа›ыт намазын ›аза ›ылмай, мезгілін шамамен болжай, Алла“а “ибадат етіп отыр“ан. Осылайша, ол кйп ›иынды› кйріп, шымырлап ›айнап а“ып жат›ан су“а жетіпті. Судан ›анып ішіп, содан кейін кішкене толтырып су алады. Оралуды ойлап артына б±рылса, жол келген жолына ±›самайды. Неде болса осы ба“ыт деп жЇріп отырады. Кйп уа›ыттан кейін есікке келіп тірелгенін бір-а› біледі. Есіктен бйлмеге йткенде имам: «сені йлдіге санап отыр едік, осы жерден тірі шы“атындар некен-сая›. Алла та“ала са“ан бірнеше ›асиет беріп отыр, біра› сен оны кйп ›олданбау“а тиіссіЈ, тек ›ысыл“анда “ана ›олдану“а тиіссіЈ, сеніЈ бойыЈда“ы ›асиет жеті ата“а созылады. Со“ан сай болуыЈды тапсырамын», - деп батасын беріпті [3, б.19].

Кйп ±замай б±л кісініЈ кіші ›ажылы››а бар“аны, намаз о›итыны, тЇрлі ауруларды жазатыны заЈ орындарына жеткен. Олар ескіліктіЈ ›алды“ы, КеЈес ®кіметініЈ заЈына ›айшы деп, ›артты «ОралдыЈ ›ыры› турбасы» деп аталатын тЇрмесіне жаптыр“ан. Орал тЇрмесінде бір жылдай отырады. Оны ›ама“ан камераныЈ есіктері ›анша кілттесе де, ашылып ›алатын бол“ан. љарт аба›тыда да намазын ›аза ›ылма“ан. Бірде тексеріс кезінде камера кілттеулі болса да ›арттыЈ жо› екендігін кйреді. Б±л жа“дай бірнеше рет ›айталанады. Амалы ›алма“ан кЇзетшілер тЇрме басты“ын ша›ыртады. ТЇрме басты“ы с±раса, ›арт: «мен намаз о›имын, таза жер керек, мында лас, ›ан екен, мен сырт›а шы“ып о›имын, еш›айда ›ашып кетпеймін, ›оры›паЈыздар», - деп жауап берген екен [3, б. 19]. ТЇрме басты“ы орыс ±лтынан болады, ›артты тЇсінбеген ол бала“аттап кетеді. Осыдан кейін тЇрме басты“ы ая“ын сын-дырып алады. ТЇрме басты“ы љ±т›ожа ›ажыныЈ сыны› салатынды“ын естіп, одан кймек с±рау“а адамдар жібереді. љ±т›ожа ›ажы ая“ын салып береді, енді тЇрме басты“ы оны босатудыЈ жолын іздестіріп, іске асырады. љ±т›ожа аман-есен ауылына оралады. ОныЈ жабы› есіктен кйрінбей йтіп кету ›асиеті љожа Ахмет Йассауи кесенесінде имам айт›ан ›асиет болса керек.

КеЈес йкіметі орна“ан кезде љ±т›ожа «љаратйбе» кеЈшарыныЈ То›сейіт деген жерінде отыр“ан. Осы жерде мешіт ±ста“ан. Кейін мешіт ›иратылып, тасы мал ›ора“а пайдаланыл“ан.

љаза›тыЈ ›ай жері болмасын, соныЈ ішінде ЖЩнібек йЈірі де Щулие-Щнбие, батыр, билерден кенде емес. СолардыЈ бірі - Шуен-ата. ЖЩнібектен 18 ша›ырым жерде °зынкйлде орналас›ан.

Шуен-ата Жаппас руыныЈ Байм±рат тайпасынан шы››ан. КЇйгенкйл тйЈірегінде туып-йскен. 1968 жылы Кйлтабаннан кйп алыс емес жерде ›айтыс бол“ан. Шуен-атаныЈ Їйі мешіттіЈ де рйлін ат›арып т±р“ан, КеЈес ЇкіметініЈ ›ылышынан ›ан там“ан 60-ыншы жылдар“а дейін ж±ма намазы т±ра›ты йткізіліп, о“ан алыс-жа›ыннан жо› дегенде он ша›ты адам ›атысып т±р“ан.

Шуен-ата ›ажылы››а Їш рет барып ›айт›ан, ал“аш›ысында Щкесі Боз›ажы молдамен бірге бар“ан, ›ал“андарына КеЈес Їкіметі кЇш алмай т±рып, барып келгенге ±›сайды. Шуен-атаныЈ Щкесі Боз›ажы ата туралы мЩлімет аз, бар белгілісі оны ж±ма намазын о›ып жат›ан кезінде атып кеткен.

КеЈестен талай теперіш кйрген Шуен-ата ›арсы келгенді ›аЈ“ытып жіберердей ›±діреті болса да Їкіметке ›арсы ештеЈе жасама“ан, дін ±стандыЈ деп КЇйгенкйлден кйшіріп жібергенде де, Теректіге жер аударылып Щупі-рімдеп ›айтып келгенде де «балалар, сендерге менен еш зиян жо›» дегеннен арты› тЇк айтпапты. љайда жЇрсе де оразасын Їзбей, таспи“ын тастамай, жЇре берген. Біра› ›айда барса да атаныЈ айналасы адамнан босама“ан. КелушілердіЈ кйбі дЩрігерлерден медет таппай, атадан шипа іздегендер, ішінде йз еркімен келгендер. Ол 䱓а о›ып, жындыны матаудан босат›ан. Нау›ас ±йы›тап кетіп, ›атты терлейді екен, Шуен-ата «кірген кесел термен шы›ты, енді б±л кесел жазылды», - деп тЇсіндірген. Шуен-ата жЇрген жерлерінде имандылы› туралы кйп айт›ан.

Сан “асырлы› дЩстЇрлерді са›тау мен одан Щрі дамыту жйніндегі шаралар кешенін ›олдан келгенше ›амтамасыз етумен, тарих пен мЩде-ниеттіЈ жаЈа кенттерді т±мшалаумен, ›алпына келтіру жйніндегі ж±мыс-тарды жандандырумен, олардыЈ негізінде жаЈа тарихи-мЩдени м±ражай-›оры›тарды ›±румен сипатталатын «МЩдени м±ра» ба“дарламасы ел рухыныЈ кйтеріліп, ±лт жадыныЈ жаЈ“ыруына септігін тигізген сарабдал ›±былыстардыЈ біріне айнал“аны а›и›ат. Осы т±р“ыда тарихтыЈ тереЈ ›атпарларынан аманат болып жетіп, Щлемдік йркениеттіЈ ›азынасына енген мЩдени байлы“ымыздыЈ бірі - Щулиелік ›орымдарды Щрбір жеткіншігіміз білуі, ба“алауы шарт

Сйзімді Шбіш Кекілбаев а“амыздыЈ мына сйзімен тЩмамдаймыз: «йз йлкесініЈ тарихын білмегенніЈ йзгеге жаны ашуы екіталай. из мЩдениетініЈ жай-кЇйіне жаны ашымайтын то“ышардыЈ адамзат цивилизациясыныЈ кйсегесін кйгерпейтіні сйзсіз. Ендеше, тарихи-мЩдени м±ра“а жаны ашу - жас ±рпа›ты, біздіЈ Щр›айсысымызды отаншылды››а, жа»аншылды››а, шынайы патриотизм мен гуманизмге баулудыЈ еЈ тиімді, еЈ ы›палды жолы».

1. Шлемі ж±мба› Щулие. // Жайы› Їні. 2010. № 29. Б. 8.

2. Ш. Кенже“алиев љазірет Жарман. // Алтын орда. 2007, № 4 Б. 66.

3. Ш. Кенже“алиев.љ±т›ожа ›ажы. // Орал йЈірі. 2006, №150. Б. 6.

4. А.Кенжебек›ызы Си›ыршы, ›олбасшы љоске Щулие. ЁC Алматы, 2006. ЁC 104 б.

5. Е.Сисенов, М.Шам±ратов. љоске Щулие кесенесі туралы. // Дала мен ›ала газеті. 2010. №2 (332). Б.7.

6. М.Н.Сдыков, Ж.Т.Ерназаров. Батыс љаза›стан облысыныЈ ›±лпы-тастары. - Орал, 2005. - 32 б.

7. Г. Кеніштай›ызы. Шулиелік культтіЈ зерттелу тарихынан. // Отан тарихы. 2006. №3 (35). Б. 24.

Ж.К. Мухангалиева, А.С. Омарова

СВЯТЫЕ МЕСТА ЗАПАДНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ:

ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ
В данной статье рассматривается роль святых людей во внедрение ислама в народное образование, развитие народной медицины, а также перечисляются возведенные в их честь архитектурные сооружения.

Ключевые слова: ислам, святой, святые места, культурное наследия.

Zh. Muhangalieva, A. Omarova

SACRED KORGANA OF THE WEST KAZAKHSTAN REGION: HISTORY, LESSONS

Key words: islam, people, medicine, history, culture.

UDC: 94:321 «05/11»
Nazgul Tukesheva - candidate historical scienses, senior lecturer

Uralsk, West-Kazakhstan State Unversity named after M.Utemissov,

E-mail: naztuk@mail.ru
«KHAGAN» IS THE TITLE OF THE HOLDER OF SUPREME POWER

IN THE TURKIC COMMUNITY

Key words: Khagan, title, people, political, national.

Social determinative “khagan” has the following definitions: QaХan - khagan, overking, high khan (QaХanla ЁC to be kagan, to reign, to rule) [1, p. 547]; Qaрan - head of the nation and commander-in-Chief in old Turkic and Uigur kaganates as well as at Huns, Sabirs, Khazars, Bulgarians and Avars [2, p.127]. In arabic source “Mafatikh-al-ulum” (i.e. keys to sciences) dated 10th century by Abu-Abdallakh Khorezmi the following definitions are given: “Turkic titles: khakan ЁC high tsar of Turks. Khan-leader. Khakan ЁC khan of khans, i.e. leader of leaders in the same way that the Persians say “shahinshakh” [3, p. 218].

First in the history of Central Asia zhuzhan ruler Shelun [4, p.136] received the title “khagan” in 402. The rise of the state ruled by him and turning it into the powerful one worked as an auspicious circumstance. Turks-tyutszue adopted then the title from their suzerains. In the time of Tan dynasty the supreme title of Turks “qaгan” was transcribed as kз=han [5, p. 56]. The term “qaгan” was used to indicate power and is found in such a combination like “khagan tribe” or “tribe with khagan”. In Turkic transcription it is displayed by the word combination ЁC “qaгanlyг budun”. According to A.N. Bernshtam, Japanese historian Shiratori Kurakichi thinks the terms "qaгan” and "qatun” are the terms of power, though he connects them with the tribal system, the scientist underlines direct connection of the term “qaгan” with the definite tribe [6, p. 99-100]. In fact, in Orkhon-Yenisei texts the term “qaгan” is found in the following combinations: to my father-khagan (qanym qaгanda), my uncle khagan (диim qaгan), younger brother khagan (iniиi qaгan), etc. George Pullibank supposed that the Turks used the title “qaгan” originally as general form of address to members of great families and he suggested the translation of the term “khagan” with the meaning “khagan of the room”. In this regard he refers to the Chinese source “Tun-dyan”, where social organization of tutszyue is described as follows: “It also happened that big families staying in i.e. those not having titles called each other “I khagan”. Tutszyue called the room or house “u М.ywi (Old Turkic. дb~дv)”. Consequently, the title was meant “khagan of the room (or house)” [5, p. 57]. According to our reckoning, the title khagan in this case was used to indicate the head of patriarchal family or clan as “master of family, clan, and tribe”. The title “Qatun” ЁC mistress, noblemanly lady, woman of distinguished birth, wife of the ruler, wife of the man of distinguished birth had the similar meaning [1, p. 436]. Khagan and Qatun represented a state couple, symbolized an earthly hypostasis of binary space couple Tengri-Yer-su without which formation of the state in Turkic concept of world order is incredible.

According to the chapter “Si Tutszyue” of the Chinese chronicle “Tszyu Tan shu” devoted to the western Turks the institution of “minor khaganship” existed there. Usually khagan’s sons received the title of “minor khagan”. In Turkic khaganate the division of the state territory into principalities became an indispensable condition of the state management. At foundation of khaganate Bumyn khagan (according to Chinese sources it is Tumyn khagan) divided the principalities between minor khagans. The territory ruled by his younger brother Istemi khagan was one of the major principalities. In Mukan khagan days the great territory covering Mongolia, Central Asia and Kazakhstan was divided into four major principalities. The Great khagan’s quarters was taken up in Otyuken black. There the definite hierarchy of “minor khagans” existed there. Particularly after “Great khagan” the ruler of the Eastern principality possessed the major status, then the ruler of the Northern principality. The lands joined the western borders of the state went to the youngest brother Istemi khagan [7, p. 135, 259].

Another important feature of the ancient Turkic anthroponomy was that social determinations were strongly differentiated with a substantial part was characterized by a strictly defined group of persons. For example, the titles khagan, yagbu shad, katun, tegin could only be representatives of the royal family, individual social determinations have been made available to the individual states and rejected by the new ones. In particular the more interested title “khagan” of the first public entities has been replaced in the principality of Turfan in the title “idikut” denoting a supreme ruler literally translated as “lord kuta” [2, p. 126] that is denoting the possessor of charisma or divine power.

This form of potestary and political organization of society predetermined such a social range which implied the union of two major categories of members of society, i.e. political status of a member of the society reflected at the same time his military rank (khagan ЁC supreme commander and supreme ruler, yabgu ЁC co-ruler of the western part and at the same commander of the western wing of the army, etc.). The structure of ancient Turkic community evolved over the centuries and adapted to the purposes and objectives of the military life. Turkic tribal alliance (turk kara kamag bodun) consisting of the tribes (bod), clans (ogush) was politically organized in el ЁC the imperial structure. Tribal organization (bodun) and military-administrative organization (el) were mutually reinforcing determining the density and strength of social ties. Khagan “had el and ruled bodun” [16, p. 141].
In contract to the despotic ruler of the eastern monarchs the ruler of the nomads did not possess the sole power, “the empire was the property of the Khan’s family” [17, p. 369] and khagan ruled as the representative of the ruling family. According to the ladder law of inheritance the senior in genealogical line in the family became the khagan. In this regard, the ruler acquired the two social statuses (head of the state and head of the clan) and performed two functional responsibilities (management of the state and government of the tribe). The state was a conglomeration of tribes consisting in their turn of the tribal divisions.

Having considered the information about social and tribal organization of the largest medieval nomadic Turkic Central Asian societies, we can conclude that khagan khagan hold the highest level in the hierarchy of social organization. He was the centre of the triad system of social organization representing el ЁC the unity of the Turkic people. Khagan was commander-in-chief at the head of “10000th” military-hierarchical social organization. Khagan was the suzerain of the entire state but the material being at our disposal proves the limitation of absolute right to dispose of land. Within the potestary system there were traditional mechanisms of regulation and distribution of pastures and routes of nomads. At the same time khagan had the right to move or leave on the same habitat subordinate tribes and clans. The khagan title bearer is the centre of the state, control system, potestary and political structure and a major figure in the community. Consequently it is united дl and bodun into a single political structure where the former served as an organizational form for the latter. In the hierarchy of ranks khagan was the highest official, the head of an independent state conducting an active foreign policy. The right to regulate relations with neighbouring and other states was the exclusive right of supreme power. Merchants were used as representatives of the centre to establish economic and trade relations whereas representatives of the ruling family and aristocracy travelled with specific instructions of politico-military character. The legislative function of khagan must have had the creative directions in the eyes of the Turkic society. The reign of each new khagan (khan) was actually accompanied by political and legal guidelines which were decided depending on the specific historical conditions of existence of the states and societies in the Turkic period. In this case all the guidelines were not supposed to contradict the well-known traditional “tцrь”.