Серік Мырзалы философия оқу құралы
Шәкәрiм философиясы мен ағартушылық идеялары
жүктеу/скачать 3.76 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Iсiнен бiлдiк
| Шәкәрiм философиясы мен ағартушылық идеялары
Ұлы Абайдың туысы Шәкәрiм Құдайбердiұлы (1858-1931 жж.) – ХIХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басында өзiнiң терең де жан-жақты рухани еңбектерiмен тарихта қалған, қазақ руханиятында ерекше орны бар ұлы ойшыл-философ, тарихшы, ағартушы, ақын. Оның философиялық көзқарастарының қалыптасуына ағасы, тәлiм-тәрбие берушiсi – Абай- дың ықпалы өте зор болды. Өзiнiң аса дарындылығының арқасында Шәкәрiм бес жасынан бастап сауатын ашып, араб, парсы, түрiк, орыс тiлдерiн өз бетінше оқып-бiлiп, соның нәтижесiнде Батыс және Шығыс философиясы, әдебиетi мен поэзиясынан сусындап, өзiне тән ерекше дүниеге деген көзқарасын қалыптастырды. Шәкәрiмнiң онтологиялық көзқарастарын рационалдық дiни философияға, нақтылай келе, деизм (Құдайды Жаратушы ретiнде мойындағанмен, Табиғат ары қарай өз заңдылықтарының негiзiнде өмiр сүре бередi) бағытына жатқызуға болатын сияқты. Өзiнiң «Тiршiлiк, жан туралы» өлеңiнде ойшыл дүние жөнiнде былай дейдi: «Жаралыс басы қозғалыс, Қозғауға керек қолқабыс. «Жан» де, мейлiң бiр «мән» де, Сол қуатпен бол таныс. Әлемдi сол мән таратқан, Қозғалмаса көшпейдi, Көшпеген нәрсе өспейдi. Өспеген нәрсе өзгермес, Түрден ол түрге түспейдi». Бұл шумақтан бiз бүкiл дамудың қайнар көзi қозғалыста екенiн, ол жоқ жерде өсiп-өнудiң де жоқ екенiн байқаймыз. Бiрақ ойшыл сол қозғалыстың өзi бiр қуаттың арқасында болатынын айтады. Бұл жерде ерiксiз ХХ ғ. өмiр сүрген әйгiлi француз дiни философы Теяр де Шарденнiң дүниенiң негiзiндегi «тангенциалдық» (физикалық) және «радиалдық» (психикалық) энергиялар жөнiндегi ойлары есiмiзге түседi, өйткені Шәкәрiмнiң көзқарасы оған өте жақын. Ары қарай: «Құс, балық, шаян, көп алуан, Айуаннан өсiп болдық адам. Кейiмiз естi, кейiмiз надан, Жаралыс салған сондай мән». Ақынның бұл өлең жолдарынан бiз адамның өзi табиғаттың төл туындысы екенiн байқаймыз, яғни ол бұл мәселеге жаратылыстану тұрғысынан қараған екен. 310 «Жанымыз – Күннен келген нұрдан, Тәнiмiз – топырақ пенен судан. Күн – атам, анық жер – анам, Бiрi нұр берiп, бiрi – тамақ, Бұзады бiрақ қайтадан. Ер жетем, толам, қайта солам, Әрi анам – бұл жер, әрi – молам...». Қандай ғажап ойлар! Күннiң сәулесiнiң арқасында жер бетiнде тiршiлiк дүниеге келдi емес пе? Бұл шумақтан бiз Шәкәрiмнiң тiптi деизмнен гөрi пантеизмге (Табиғаттың өзiн Құдаймен теңейтiн iлiм) жақынырақ екенiн жорамалдаймыз. Сонымен қатар бұл дүниеде еш нәрсе де мәңгi емес, өзiнiң сатыларынан өтiп (ер жетем, толам, солам) өмiр сүруiн тоқтатады. Бiрақ ол iзсiз жоғалып кетпейдi, басқа бiр денеге, құбылысқа айналады. «Электриядан не шықты, Iстедiң талай қызықты! Дәл өзiн көрген адам жоқ, Шын затын оның кiм ұқты? Iсiнен бiлдiк барлығын», – дейдi ұлы ойшыл. Бұл жолдар, бiр жағынан, ақынның өз заманының ғылыми жетiстiктерiн бiлгенiн көрсетсе, екiншi жағынан, оларды түсiнуде идеалистiк жолға түсiп кетпей, тәжірибе, iс-әрекет арқылы оның шындығына жету мүмкіндігі айтылады. «Күннен неге түсіп тұр мұнша жарық, жүктеу/скачать 3.76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|