Серік Мырзалы философия оқу құралы

387
дереу буға айналады. Сол сияқты әрбір металдың да өзінің өлшемі 
(константасы) бар, егер ол 1 градусқа өссе, ол балқи бастайды.
Егер екі шақырымдық биіктікте атылған оқ секундына 7910 м. 
жылдамдыққа дейін жетсе, ол барыбір жердің тартылысының шеңбе-
рінен шыға алмай, ақырында, құлайды. Бірақ оның жылдамдығы тек 
1 м. ғана өссе болды (7911 м.), жер жылдамдығы ғарыштыққа айналып, 
ол жерге құламайды. Егерде жылдамдықты 11189 м. сек. жеткізсек, 
басқа планеталарға ұшуға мүмкіншілік аламыз, ал жылдамдық 
16662 м.сек. жетсе, басқа жұлдыздарға ұшуға болады.
Менделеевтің ашқан химиялық жүйесін алсақ, онда да осы заңды-
лықты байқаймыз. Атомның өзегінің заряды өскен сайын, ескі сапа 
жойылып, жаңа элементтер пайда болады (сутегінің өзегі – 1 протоннан 
тұрады, 2 – гелийге айналады, 3 – литийге, 4 – бериллийге т.с.с.).
Ақшалы азамат қашан капиталиске айналады? Ақшаның сандық 
мөлшері оны тікелей өндірісте жұмыс істеуден босатып, басқа адам-
дарды жұмысшы ретінде жалдауға мүмкіндік пайда болған кезде дер 
едік.
Сонымен, бір сапаның екіншіге өтуі зат, энергия, я болмаса 
ақпараттың қосылуы, я кемуімен байланысты екен. Әрбір сапалық 
өзгеріс сандық өзгерістердің негізінде пайда болады.
Жаңа дүниеге келген сапа өзіндік жаңа мөлшерді талап етеді. 
Мысалы, судың көлемін будың көлемімен салыстырсақ, ол екі түрлі. 
Будың шеңберіндегі молекулярлық байланыстар сумен салыстырғанда, 
мүлде өзгеше. 
Заттың өлшемі сандық өзгерістер арқылы бұзылған сәтте секіріс 
пайда болып, ол дереу екінші затқа айналады. Сонымен, секіріс деп 
ескі сапаның өлшемінің бұзылуы арқасында жаңа сапаның дүниеге 
келуін айтамыз. Дүниедегі заттар мен құбылыстар әртүрлі шексіз 
болғандықтан, олардың өзгеруі тек өзіне тән жолдармен өтеді. Бірақ, 
қалай айтқанда да, секірістің аты – секіріс, ол көбіне жарылыс, 
күрт қарқынмен жүреді. Мысалы, микроәлемдегі бір элементарлық 
бөлшектің екіншіге айналуы секундтың миллиардтаған бір бөлігінде 
өтсе, мегаәлемдегі сапалы үдерістер миллиондаған жылдарға созылуы 
мүмкін.
Философиялық әдебиетте басқа пікірлер де кездеседі. Мысалы, 
секіріс «жарылыс», «бірте-бірте» өтеді деген пікірді келтірсек те 
болғаны (қараңыз: П.В.Алексеев, А.В.Панин. Философия, М., Про-
спект, 1997, 481 б.). Мұндай көзқарас секірістің мән-мағынасын жоққа 
шығарып, «бұлдырлатып» жібереді. Күрделі нысандардың сапасының 
сандық өзгерістер арқылы жетілу сатыларын секіріске теңейді. Ал 
ол секіріс емес, өйткені мұндай жағдайда өзгерістер сол сапаның 
шеңберінде өтеді. Сандық мөлшер арнасынан шығып, сапа бұзылған 

388
кезде жағдай күрт өзгеріп, секіріс басталады, ол заттың тез арада 
түбегейлі өзгеруіне, басқа затқа айналуына әкеледі.
Біздің елімізде жүріп жатқан түбегейлі өзгерістер, осы тұрғыдан 
алып қарағанда, нағыз секіріс болып саналуы қажет. Өйткені күрделі 
өзгерістер тек қоғамның кейбір салаларын ғана қамтып жатқан жоқ, ол 
қоғамның барлық құрылымдарында жүріп жатыр. Экономика саласына 
келер болсақ, тоталитарлық жоспарлы жүйе нарықтық жеке меншікке 
негізделген шаруашылыққа ауысты; халықты әлеуметтік жағынан 
тұрпайы теңеу саясаты жаңа топталу саясатына ауысты, әлеуметтік 
құрылым күрделене бастады; қоғамның саяси саласында бірпартиялық 
жойылып, әртүрлі таптар мен топтардың мүдделерін қорғайтын көп-
партиялық жүйе дүниеге келді; барын өз астына көмкерген тотали-
тарлық мемлекет – Левиафан жойылып, жаңа «азаматтық қоғаммен», 
«адамдардың құқықтарымен» санасып жұмыс істейтін мемлекет 
қалыптасуда; қаншалықты қиындықтың астарында жүріп жатса да, 
рухани-адамгершілік салада да үлкен өзгерістер байқалады.
Қоғамтану салаларындағы деректерге жүгінсек, өтпелі дәуір шама-
мен 15-20 жылға созылады екен. Бірақ дүние жүзіндегі бірде-бір ел, 
ТМД елдері сияқты, бүкіл елдің байлығын мемлекеттің қолына өткізген 
жоқ-ты. Сондықтан біздің «секірісіміз» ерекше, аса қиын жағдайда 
өтуде. Дегенмен аталған жылдардың шеңберінде нарықтық экономикаға 
негізделген демократиялық құқықтық мемлекеттің мықты іргетастары 
қаланады деген үміттеміз. Әңгіме – осындай тағдырлы өзгерістерде өз 
руханиятымызды сақтап, ары қарай дамыта алсақ болғаны.
Енді аталған ойды нақтылай түссек, 1985-1991 жж. өткен тарихты 
сараптау, ойлану-толғану, біз неге дүниежүзілік қауымнан қалып 
қойдық, оған кім кінәлі, не істеу керек деген ойлармен болдық. іс 
жүзінде, бұл уақытта әлі нақтылы реформалар басталған жоқты. 
Тек Кеңес қоғамы құрдымға кетіп, жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда 
болған кезден бастап, нақтылы реформалар басталды (1991 ж.). Сонда, 
теориялық болжамдарға жүгінсек, күрделі реформалар 2005-2010 жж. 
аяқталуы қажет. Мүмкін, Түрікменстан, Беларусс, Тәжікстан сияқты 
елдерде ол бұдан да ұзаққа созылуы, ал аса тез қарқынмен келе жатқан 
қазақ елі оны ертерек бітіруі ғажап емес, өйткені реформалардың 
кейбір салалары Ресейден тез өтуде (жекешелендіру, муниципалдық, 
зейнетақы жүйесі, аграрлық реформалар т.с.с.). Тағы да айту керек, тек 
өз болмысымызды осы үдерістерде жоғалтпауымыз қажет. 
Қорыта келе, біз «сапа», «сан», «өлшем», «секіріс» санаттарының 
бір-бірімен тығыз байланысты болып, белгілі бір жүйені құрайтынын 
байқадық. Оны әдебиетте «Сапа мен санның өзара бір-біріне өту 
заңы» деп атайды. Ал оның мәнін біз жоғарыда көрсетуге тырыстық. 
Ғылымдағы негізгі мақсаттың бірі – зерттеліп жатқан нысанның 

389
өлшемін анықтау. Адамдардың өмірі мен жүріс-тұрысында әрқашанда 
өлшемнен тыс шығып кетпеуге әдеттену қажет. Сонау көне заманда 
Солонның айтқан «өте еш нәрсе» деген нақыл сөзін ұмытпағанымыз 
жөн.

жүктеу/скачать 3.76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: