Сборник материалов IX международной научной конференции студентов и молодых ученых

4629 
ОӘЖ: 528.5(045)
ЗАМАНАУИ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ АСПАПТАР ТҤРЛЕРІ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Тӛребек Байкен Асанҧлы 
baiken.torebek@yandex.ru 
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ "Геодезия және картография" мамандығының 2 курс студенті 
Ғылыми жетекші - Г.Мусайф 
Геодезиялық аспаптар заман талабына сай шығырыла бастағалы мамандар ӛз 
жҧмысына сеніммен карай бастады. Заманауи геодезиялық аспаптар 
астрономиялық
-
геодезиялық
және 
нивелирлік
торларды қҧру кезінде, жердің 
топографиялық
пландары мен 
карталарын жасағанда, инженерлік қҧрылысты салғанда және пайдаланғанда жасалатын 
геодезиялық ӛлшеулерді орындау ҥшін қолданыла бастады және бҧл аспаптар нәтижелерінің 
анықтығымен таң қалдыруда. Заманауи аспаптардың геодезиядағы рӛлі арта тҥсті. Бҧл 
қҧралдар арқылы геодезиялық ӛлшемдердің еңбек ӛнімділігі едәуір ӛсті. Жаңа қҧрылғылар 
автоматтанырылған, соның арқасында аспаптар қолдануға ыңғайлы болып келеді. Геодезист 
ҥшін маныздысы дәлдігі жоғары және далалық жағдайларда тасымалдауға кедергі 
келтірмейтін жеңіл аспаптар. Қҧралдардың артықшылығы ҥлкен масштабтардағы 
обьектілерді тез, оңтайлы жолмен есептеп шығарады. Заман талабына сай және де 
тҧтынушылардың сҧраныстарын толығымен қанағаттандыра алады. Яғни , аспаптар 
корозияға шыдамды , басқа да қоршаған орта факторларына тӛтеп бере алады. Заманауи 
геодезиялық аспаптар лазерлі-компьютерлі технологиялар арқылы жҧмыс атқарады. Қазіргі 
геодезиялық аспап – ол электроника, дәл механика, оптика, және басқа ғылымдардан 
тҧратын жоғарғы технологиялық ӛнім. Спутниктік навигациялық жҥйе ӛркениеттің жаңа 
даму сатысы болып табылады. Материалдарды сандық ӛңдеу әдісінің дамуы стандартты 
тҥрдегі ӛнімдер – сандық карта, әр тҥрлі мақсаттағы пландар, сандық фотопландар, сонымен 
қатар ӛнімнің жаңа тҥрлерін – 3D модельдер, оперативті және планды мониторингке 
ақпараттар алуға мҥмкіндік беретін жаңа эффектілі технологияны тҥзеді. Арнайы әдістер 
стандартты технологияларға қарағанда ӛлшемдерді жылдам нақты тҥрде алуға мҥмкіндік 
береді. Технологияның дамуы барысында қағаз карталардың толығымен сандық карталарға 
ауысқаны белгілі. 
Заманауи геодезиялық аспаптарды бірнеше маңызды топтарға бӛлуге болады: 
- геодезиялық GPS - қондырғылар; 
- электронды тахеометр;
- лазерлі сканерлер. 
Соңғы онжылдықта геодезиялық қондырғыларды модернизациялау қарқынды дамып, 
функцияналды кеңеюі бірқатар техникалық жақтарының жақсаруына әкеліп соқты. Алайда 
жаңа геодезиялық аспаптардың негізгі топтарын белгілеп, олардың облыстарына жеткілікті 
назар аударылмады.
Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы арқасында геодезияда координаталар мен 
координата ӛсімшелерін анықтаудың жаңа жер серіктік әдісі пайда болды. Бҧл әдістің 
ерекшелігі геодезист жылжымалы жер серіктері арқылы берілген координаталарды қолдана 
алады.
GPS - ағылшын тілінен аударғанда глобальды орын анықтау жҥйесі болып табылады. 
Негізгі қызмет тҥріне жердегі әртҥрлі обьектілердін орнын анықтау жатады. Қазіргі таңда 

4630 
геодезист координаталарды анықтауда жер серіктік жҥйенің екі тҥрін пайдалана алады. Олар 
Ресейлік ГЛОНАСС жаһандық навигациялық жер серіктік жҥйесі және NAVSTAR GPS 
арақашықтық пен уақытты анықтаудың навигациялық жҥйесі. Глобальды позиционирлеу 
жҥйесі арқылы навигация жоғарғы қарқынмен дамып жатыр. Глобальды позиционирлеу деп 
обьектінің орналасуын он метрден кем емес дәлдікпен анықталуын айтамыз, яғни оның 
ҧзындығын, биіктігін, енін және қозғалысы мен жылдамдығын анықтайтын жоғары дәлділік 
жҥйесі. GPS спутниктік жҥйесіне кем дегенде 24 әр тҥрлі орбиталық жасанды жер серіктері 
кіреді. Әр спутниктің айналу периоды 12 сағатқа жуықтайды. GPS қабылдағыштардың 
ӛзіндік ерекшеліктері болады, олар авиациялық қабылдағыштар, теңіздегі, кӛліктегі, жеке 
қабылдағыштар. 
1-сурет Жасанды жер серігі 
GPS қабылдағыштар тӛрт және одан да кӛп жер серіктерінің бір уақытта бақылау 
арқылы геодезиялық GPS ӛлшемдерін жҥргізеді. GPS қабылдағыштардың бірі ровер, 
екіншісі базалық болып келеді. Ӛлшеу кезіндегі базалық қабылдағыштардың рӛлі барлық 
ӛлшеу процесі бойы координаталарды белгілі геодезиялық негіз пункттерінде орналасуы. 
Ровер болса анықталатын нҥкте координаталары бойынша жылжиды. Ровер мен базалық 
қабылдағыштардан алынған деректер арқылы екеуінің арасындағы кеңістік вектор 
анықталады. Анықталған вектор базалық сызық деп аталады.
Заманауи GPS қҧрылғысы ProMark3 географиялық ақпараттық жҥйе мен спутниктік 
жҥйе мҥмкіндіктерін толыққанды қолдану ҥшін шығарылды. Ол векторлы карталар жасап, 
жеке арнайы таңбалар библиотекасын жинап, жҧмыстың жоспарын қҧрып, базалық 
станциялардың мәліметтерін Интернет арқылы алуға арналған және спутниктік ӛлшемдерді 
ӛңдейтін арнайы программамен жабдықталған. ProMark3 жҥйесі кӛмегімен топографиялық 
карталарды жаңартуға, географиялық ақпараттық жҥйелерге мәлімет жинауға және 
геодезиялық, картографиялық жҧмыстарды жҥргізуге болады. Бҧл қҧрал басқару пульті 
арқылы жҧмыс жасайды. Оның мҥмкіндіктері жоғары болғандықтан, оған векторлық 
карталарды енгізуге болады. ProMark3 қҧралының жадын 2 гб-қа дейін арттыруға болады. 
2-сурет ProMark3 GPS қҧрылғысы 
Жасанды жер серігінінен келген сигналда ӛзі және басқа да жасанды жер серіктерінің 
кеңістікте орналасу параметрлері жайлы толық мәлімет келеді. Келген мәліметті GPS 

4631 
қабылдағыш болашақта пайдалану ҥшін сақтайды. Бҧл мәлiметтер қабылдағыштың 
сағатының тҥзетпесі және қойылуы ҥшiн қолданылады. 
Қабылдағыш- қозғалыс жылдамдығын, оның бағытын есептеу, нақты пунктке дейін 
қажет уақытты есептеу және басқа мәліметтерді анықтауда қолданылып, микро-компьютер 
тәріздес болып келеді, сонымен қатар координатаны анықтайды. Геодинамикалық 
процестердің дамуына спутниктік геодезиялық әдіс кӛмектесті. Бҧл әдістер тек ӛте 
шектелген, локальды мастабтарға, жердегі ӛлшеулер жҥргізуге мҥмкіндік береді. Бҧл 
торларды тҧрғызу және теңестіру процесстері қателіктердің жиналуын жою ҥшін, ірі 
масштабтардағы геодинамикалық процесстерді оқытуды қажет етпейді.
Біршама еңбектің арқасында, уақыт бойынша вертикаль ауысулар жоғары жиілікті
вариациямен сипатталатынын және горизонталь ауысулардың тҧрақтылығы байқалды. 
Осыған байланысты жақсы спутниктік нәтижені глобальді навигациялық жҥйе СРНС GPS 
және Глонасс бақылаулары береді, олардың горизонталь ауысуларының ӛлшенген дәлдігі 
бірнеше мм, ал вертикль см-ге жетеді. Қазіргі кезде барлық технологияның бары осы СРНС 
глобальды жҥйесіне ауыстырылды, осыдан 20 - 30 жыл бҧрын нивелирлік тҥзетулерді 
пайдаланатын. 
3-сурет ГЛОНАСС (Ресей) жҥйесі 
Глонасс жҥйесіне 3 орбиталды кеңістікте қозғалатын 24 жасанды жер серіктері жатады. 
Олар жер бетінен 19100 км биіктікте орналасқан. Алғашқы Ресейлік спутник ғарышқа 1982 
жылдың 12 қазанында шығарылды. Спутниктің жердегі пландарды кӛрсететін Glospace атты 
навигаторлық аспап экраны бар. 2007 жылдың 27 желтоқсанда Glospace шықты, оның 
мақсаты GPS пен Глонассты бәрге қолдану. Глонассты қолдану барысындағы шамалы 
қателәк 50 метрге тең, ал борттық жиілік стандарты жақсартылған ғарыштық аппарат 
ГЛОНАСС-М қателігі 15 метрге тең. Кез келген нҥктелердің дәлдігін арттыру мақсатында 
әрқандай глобальды навигациялық жҥйелерді бірге қолданған жӛн.
Электронды тахеометр қазіргі таңдағы ӛнімділігі мен дәлдігі жоғары және де ӛте 
жоғары сҧранысқа ие заманауи геодезиялық аспап тҥрі болып тыбылады. Олардың 
артықшылығы сонда барлық ӛлшеулерді автоматты тҥрде шығарып беруі. Бҧл аспап ӛлшеу 
нәтижелерін сақтайды және тіркейді, сонымен қатар нәтижені ЭЕМ арқылы есептейтін және 
ақпаратты сақтайтын қҧрылғылармен жабдықталған. Электронды тахеометр ара 
қашықтықтарды, горизонтальдарды, вертикаль бҧрыштарды биіктіктерді ӛлшеуге арналған 
электрооптикалық аспап. Кодтық теодолит пен шағын жарық ӛлшеуіш қҧрамасынан 
электронды тахеометр пайда болды. Шағын габаритті призмалық шағылдырғышы бар 
арнайы қада кӛздеу нысанасы ретінде қолданылады. Ӛлшеу нәтижелері электронды цифрлі 
таблода кӛрінеді және оны ақпаратты сақтағыш сақтайды. Перфорациялық тіркеудің мәні – 
далалық ӛлшеу аспабының мамандандырылған элекрондық есептеу машинасымен 
қосылуында, ол дала ӛлшеулерінің мәліметтері бойынша автоматты тҥрде жергілікті жердің 
тҥсіру жоспарын сызады. ЭЕМ аспаптың жҧмысын басқарады және ӛлшеу нәтижелерінің 
шығуын бақылайды. Мысалға ТаЗМ. Аспап ҥш режимде жҧмыс істей алады: жекеленген, 
жартылай автоматты, автоматты және бақылау режимінде. Геодезиялық есептер 
атмосфераның рефракциясын, жердің қисықтығын, температураны, қысымды, аспап 
штативтерінің және шағылыстырушылар биіктіктерінің айырмашылықтарын есепке ала 

4632 
отырып шығарылады. Тахеометрдің жиынтығында шағылыстырушылар, штативтер, ток кӛзі, 
заряд беру, зарядты жою қҧрылғылары, аспапты тҥзету және кҥту жабдықтары кіреді. Тҥнде 
жҧмыс істеу ҥшін ТаЗМ тахеометрі электр жабдығымен қамтамасыз етілген. 
4-сурет Topcon ES-105 техникалық және Sokkia CX-102 электронды
тахеометрлері 
Ресейде шығарылатын 2Та5 тахеометрі ТаЗМ атқаратын жҧмыстарды орындайды, бірақ 
оның техникалық сипаттамалары ӛзгеше: горизонталь бҧрыш ӛлшеу қателігі - 5", зенит 
аралығын ӛлшеу қателігі - 7", кӛлбеу аралықты ӛлшеу қатесі - (5+3 D км) мм. Шетелдік 
фирмалар (АҚШ, Германия, Швеция, Жапония және басқа) бҧрыш ӛлшеу дәлдігі 0,5-тан 

жүктеу/скачать 0.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: