Бозор муносабатлари шароитида корхона бошқарув самарадорлигини ошириш учун ишлаб чиқариш жараёнининг истеъмол бозори талабларини эътиборга олган ҳолда диверсификация қилиш зарур

12 
Меҳнат салоҳияти айланувчанлигини таҳлил қилиш ҳам ҳозирги даврда 
катта аҳамиятга эга. ушбу кўрсаткични аниқлаш учун барча ишга қабул қилинган 
ходимларга (Мс.к) ишдан бўшатилган ходимларни (Мс.б) қўшиб, умумий меҳнат 
салоҳияти сонига бўламиз. 
Мс.ай = (Мс.к+Мс.б) / Мс. 
Ушбу кўрсаткични алоҳида ишга қабул қилинган ва ишдан бўшатилган 
ходимлар бўйича ҳам аниқлаш мумкин: 
Мс.айк = Мс.к / Мс ; Мс.ай.б = Мс.б / Мс 
Меҳнат салоҳиятининг кўнимсизлиги умумий меҳнат салоҳиятида ишдан 
бўшатилган ходимларнинг улушини ифодалайди. Уларнинг таркибига ўз аризаси 
билан бўшаганлар ҳам киради. Ушбу кўрсаткични аниқлаш учун қуйидаги 
формуладан фойдаланиш мумкин: 
Мс.қўн = Мс.бўшат / Мс. 
Меҳнат салоҳиятининг турғунлиги ҳам унинг ҳолатини ифодаловчи 
муҳим кўрсаткичлардан биридир. Буни шу корхонада (фирмада, компанияда) уч 
йилдан ортиқ ишлаган ходимлар сонини ((Мс3й) меҳнат салоҳиятининг умумий 
миқорига бўлиш йўли билан аниқлаш мумкин: 
Мс.тур = Мс 3 й / Мс. 
Меҳнат салоҳияти билан таъминланганликни ифодалаш учун қуйидаги 
асосий кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади: 
1. Меҳнат салоҳияти билан штат жадвалининг таъминланганлиги. 
2. меҳнат салоҳияти сиғими. 
3. меҳнат салоҳиятининг қуролланганлиги. 
4. айланма маблағларнинг меҳнат салоҳияти билан таъминланганлиги. 
Меҳнат салоҳияти билан штат жадвалининг таъминланганлигини 
(Мс.шж.там)аниқлаш учун бир қанча ҳисоб- китоблар қилиш мумкин. Энг аввало 
бу бўйича умумий кўрсаткични аниқлаш лозим. Бунинг учун меҳнат 
салоҳиятиининг ҳақиқий миқдори (Мс.х) унинг штат жадвалидаги миқдорига 
(Мс.шж) бўлинади: 
Мс.шж.там = Мс.х/Мс.шж. 
Меҳнат салоҳиятининг сиғими (Мс.сг) ҳам ушбу гуруҳга кирувчи муҳим 
кўрсаткичлардан бири. Унинг аниқлаш учун меҳнат салоҳияти миқдорини (Мс) 
яратилган (сотилган) маҳсулот (иш, хизмат) ҳажмининг (Q) миқдорига бўлинади: 
Мс.сг = Мс/Q 
Меҳнат салоҳиятининг қуролланганлиги ѐки асосий воситалар фаол 
қисмининг меҳнат салоҳияти билан таъминланганлиги ифодаловчи кўрсаткични 
аниқлаш ва таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки жаҳонда илмий-техника 
тараққиѐти жадал ривожланаѐтган ҳозирги пайтда Ўзбекистон ҳам орқада 
қолмаслиги, шу ютуқ томон интилиб яшаши лозим. Бу эса меҳнатнинг энг илғор 
техника ва технология билан қуролланишини тақозо қилади. Шу туфайли ушбу 

13 
кўрсаткични ҳар бир корхонада аниқлаш ва таҳлил қилиш лозим. Буни аниқлаш 
учун асосий воситаларнинг фаол қисми (Ав.ф) меҳнат салоҳияти миқдорига (Мс) 
бўлинади ѐки тескариси: 
МС.к= Ав.ф/Мс ѐки Мс.т= Мс/Ав.ф. 
Айланма маблағларнинг меҳнат салоҳияти билан таъминланганлиги 
(Айм.Мс) ҳам меҳнат салоҳиятини таҳлил қилишда ва бошқа уўрсаткичлар 
ўзганишига шу билан боғлиқ омилларнинг таъсирини аниқлашда қўлланилади. 
Буни аниқлаш учун меҳнат салоҳияти миқдорини (Мс) айланма маблағлар 
ҳажмига (Айм) бўлиш лозим: 
Айм.Мс= Мс/Айм 
Меҳнат унумдорлиги ишлаб чиқариш жараѐнида меҳнатдан фойдаланиш 
даражасини белгиловчи самарадорлик, ишнинг унумдорлигидир. 
Меҳнат унумдорилиги дейилганда маҳсулот бирлигига сарфланган меҳнат 
харажатлари даражаси ѐки вақт бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар 
миқдори тушинилади. Меҳнат унумдорлигининг ошиши иш вақти бирлигида 
ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорининг ошиши билан белгиланади. Шунда 
маҳсулот бирлигига сарфланган меҳнат харажатлари тежалган бўлади. 
Ҳар бир корхонада меҳнат унумдорлигини аниқлашда ишлаб чиқариш 
билан боғлик бўлган ходимларнинг барча маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланган 
меҳнат харажатлари биргаликда ҳисоблаб борилади. 
Маълумки, автомобил транспортида маҳсулот ишлаб чиқарувчи асосий 
ишчилар, бу - ҳайдовчилардир. Шунинг учун меҳнат унумдорлиги даражасини 
аниқ тасвирлаш учун бажариладиган ҳисобларни икки йўналишда олиб бориш 
мақсадга мувофикдир. 
Шу муносабат билан автотранспорт корхоналарида меҳнат унумдорлиги 
хар бир ишловчига ва хар бир ҳайдовчига тўғри келадиган маҳсулот ѐки даромад 
билан аниқланади. 
Автомобил транспортида меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда тўрт хил 
усулдан фойдаланилади: 
- натурал кўрсаткич усули; 
- шартли натурал кўрсаткич усули; 
- пул даромади усули; 
- меъѐрлаштирилган вақт усули. 
Кўрсатилган ўар бир усулнинг ўзига хос томонлари бор. 
Автомобил транспортида меҳнат унумдорлигини аниқлаш борасида 
автомобил транспорти корхоналарини икки турга, яъни юк ва йуловчи автомобил 
транспорти корхоналари ва аралаш автомобил транспорти кохонларига ажратиш 
максадга мувофикдир. 
Автомобил транспорти корхоналарида меҳнат унумдорлигини натурал 
кўрсаткичи куйидагича ҳисобланади: 
W
и
ишл
= ∑Р / N
ишл

14 
Р - бажарилган транспорт иши, тонна-километрда ѐки йуловчи 
километрда; 
N
ишл
-
ишловчилар сони. 
Лекин ҳайдовчилар ва автомобил транспорти корхонасидаги барча 
ишловчиларнинг меҳнат унумдорлигини бу усулда аниқлашнинг муҳим бир 
камчилиги бор, меҳнат унумдорлиги бу усулда аниқланаѐтганда маълум масофага 
ташилаѐтган юк массаси ѐки йуловчи сонидан иборат кўрсаткич ҳисобга 
олинмайди. 
Аралаш автомобил транспорти корхоналарида меҳнат унумдорлигини ѐлғиз 
натурал кўрсаткичларда ўлчаб булмайди. Чунки ишлаб чиқариш дастури умумий 
якунлари аниқланаѐтганда камида икки натурал кўрсаткичдан тонна-километр ва 
автомобил соатдан ѐки йуловчи километр ва таксиларда ҳақ тўланадиган 
километрдан фойдаланилади. Бундай холларда меҳнат унумдорлиги шартли 
натурал кўрсаткич, яъни келтирилган тонна-километрда аниқланади. 
Меҳнат унумдорлигини келтирилган тонна-километрларда аниқлаш шунга 
асосланганки, ташилган тонна миқдори билан тонна-километрлар ҳисобида 
бажарилган иш ўртасидаги нисбат, турли масофаларга юк ташишда, 
автомобилларга юк ортиш ва тушириш ишларини бажариш вақтида канча тургани 
билан, автомобиллар иш куни давомида канча вақт йул босгани ўртасидаги 
нисбат билан аниқланади. 
Юкларни ташиш масофаси ортиши билан, автомобил харакат вақтининг иш 
вақти умумий балансидаги салмоғи ортади, юк ортиш ва тушириш вақтида эса, 
туриш вақти тегишлича камаяди. Бу транспорт ишларини тонна-километрлар 
ҳисобига купайганини, тонналар ҳисобида юк ташиш хажми камайганини 
кўрсатади. Келтирилган тонна километрлар аралаш автомобил транспорти 
корхоналарида меҳнат унумдорлигини ҳисоблашда ишлатилади. Лекин 
ҳисоблашнинг бу усули бир хил юк ва йуловчи ташийдиган корхоналарда ҳам 
таҳлил қилиш мақсадларида кўлланиши мумкин. 
Меҳнат унумдорлигини шартли натурал кўрсаткичи куйидагича 
ифодаланади.
W
ш
и 
= ∑Р
шарт
/ N
ишл
W
ш
х
= Р
шарт 
/ N
хай
бу ерда: 
Р
шарт
- шартли натурал кўрсаткич, келтирилган тонна километр 
Шартли натурал кўрсаткич қуйидагича аниқланади. 
Р
шарт
=Р
т.км
+Q
т
К
келт.
бу ерда; 
Q
т
-ташилган юк ҳажми, тонна. 
К
келт.
-келтириш коэффигиенти. 
Келтириш коэффициенти орқали шартли равишда ташилган юк ҳажмини, 
йуловчи километрни, йуловчилар сонини, автомобил соатини ткм-га 
айлантирилади. 

15 
Меҳнат унумдорлигини пул даромад усулида аниқланиши куйидагичадир:
W
Д
ишл
= ∑Д
ум
/ N
ишл
W
Д
хай 
= ∑Д
ум
/ N
хай 
бу ерда: Дум - умумий даромад,сум;
Nишл- корхонадаги барча ишловчилар сони, киши;
Nхай-ҳайдовчилар сони, киши; 
Лекин бу усул билан меҳнат унумдорлигини аниқлашнинг бир қанча 
камчиликлари бор. Улардан асосийлари қуйидагилардир: 
- пул ҳисобида олинувчи маҳсулотларга килинадиган меҳнат сарфларининг 
ҳар хиллиги: 
- айрим корхона ишлари билан боғлиқ бўлмаган кўрсаткичлар ўзгариши 
натижасида даромадларнинг ўзгариши: 
- юк ва йуловчи ташиши учун белгиланган тарифларнинг узгариши: 
- меҳнат унумдорлигининг йиллар мобайнида ўзгаришини аниқлашнинг 
пухта эмаслиги ва ҳ.к.. 
Меҳнат унумдорлигини муттасил ошира боришга эришиш автомобил 
транспорти корхоналари ишловчиларининг мухим вазифасидир. Автомобил 
транспортида меҳнат унумдорлигини ошириш автомобилларда юк ва йуловчилар 
ташиш таннархининг камайишини таъминлайдиган энг мухим омил бўлибгина 
қолмай, шу билан бирга халқ хўжалигининг барча тармоқларида меҳнат 
унумдорлигининг ошишига таъсир қиладиган омилдир. 
Автомобил транспортида меҳнат унумдорлигини, транспорт ва гараж 
ишларини механизациялаш ҳамда автоматлаштириш, замонавий техника билан 
қуроллантириш, ишлаб чиқаришда меҳнатнинг илғор усулларини ва фан 
ютуқларини жорий килиш, ишчилар меҳнатини меъѐрлаш ҳамда ойлик иш хақини 
ташкил этишни яхшилаш билан оширилади. 
Янги техника меҳнат унумдорлигига икки хил таъсир кўрсатади, бир 
томондан, автомобил транспорти ишчиларининг, иккинчи томондан, 
иқтисодиѐтнинг 
бошқа 
тармоқларда 
ишлаѐтган 
ишчиларнинг 
меҳнат 
унумдорлигини оширади. 
Автомобил транспортида меҳнат унумдорлигини ошириш омилларидан энг 
муҳими фан техника тараққиѐтини жадаллаштиришдир. 
Юк кутариш кобилияти ва йуловчилар сигими катта, мустахкамлиги ва 
чидамлилиги оширилган, динамик ва иктисодий Кўрсаткичлари юкори 
такомиллаштирилган харакатланувчи воситаларни жорий этиш меҳнат 
унумдорлигини юкори даражада оширувчи омиллардир. 
II БОБ Корхона ходимларига иш ҳақи тўловларини амалга ошириш 
механизмларини такомиллаштириш йўллари 
2.1 Меҳнат унумдорлигини ошириш йўллари. 
Меҳнат унумдорлигини оширишда корхона ички имкониятларини излаш ва 
улардан оқилона фойдаланиш ўам катта аўамиятга эга. Меҳнат унумдорлигини 
оширишга қаратилган омиллар тўрт гуруҳга булинади: техникавий, ташкилий, 
бошқаришни такомиллаштириш ва ижтимоий- иқтисодий омиллар. 

16 
Кадрлар, меҳнат унумдорлиги ва иш ҳақи ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлган 
тушунчалар ҳисобланади. Ҳар бир корхонада меҳнат ва иш ҳақи бўйича режа 
тузилиб, унинг мақсадлари ишчи кучидан фойдаланишни яхшилаш заҳираларини 
топиш ва шу асосда меҳнат маҳсулдорлигини оширишга қаратилган бўлиши 
лозим. Бу режаларга кўра, меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръати ўртача иш ҳақи 
суръатларидан тезроқ ўсиши лозим. 

жүктеу/скачать 0.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: