-tan – ç,f,h,k,p,s,ş,t әріптерінен және сөздің соңғы дауыстысы a, ı, o, u  әріптері болса жалғанады

-tan – ç,f,h,k,p,s,ş,t әріптерінен және сөздің соңғы дауыстысы a, ı, o, u 
әріптері болса жалғанады.  
-ten – ç,f,h,k,p,s,ş,t әріптерінен және сөздің соңғы дауыстысы e,i,ö, ü әріпі 
болған жағдайда жалғанады.
Көмектес септік. Ескерткіштерде көмектес септік –ын, -ін, -н және бірле 
сөзімен жасалады. Мысалы қышын – қысымен, йазын – жазымен т.б. 
Бұл септік іс-амалдың құралы мен тәсілін, мекені мен мезгілін, ортақтасу, 
бірлесу сияқты жай-күйін білдіріп, Кіммен? Немен? Қалай? сұрақтарына 
жауап береді. Мысалы: Құлагер қуашынпен қосып едім, Алдыңнан үмітпенен 
тосып 
едім 
(І.Жансүгіров); 
Абай 
қора 
салатын 
ұсталарымен, 
жұмысшыларымен және тӛрт-бес үй кӛршісімен келіп, сол жұмысты 
жүргіздіріп жатыр (М.Әуезов) т.б 
Қазіргі түркі тілінде көмектес септігі kimile?neile? сұрақтарына жауап 
беріп, сөзде негізінен –la,-leжалғаулары арқылы жасалады. Алайда көмектес 
септігі кей жағдайларда ileшылауы арқылы да жасалады. 
-la,-le – дауыссыз дыбыстардан сон жалғанады. Мысалы: Dolma kalemle 
yazıyorum – Толық қаламмен жазып отырмын. Ben çatalla yemek yiyorum – 
Шанышқымен жедім т.б. Бұл жалғау басқа түрік тілдерінде кездесе 
қоймайды. Ал шығу тарихына келсек А.Ибатовтың «Қазақ тіліндегі 
есімдіктердің тарихынан» кітабында берілген. Олар ертеде толық мағыналы 
сөздерден бірлен – билән – білә – әлі – лә,ле. [1; 70] 
-(y)la/(y)le – дауысты дыбыстан соң жалғанады.
-ile – сөз бен сөзді байланыстырады.Бұл көне жазба ескерткіштеріндегі 
бірле шылауымен сәйкес келуі мүмкін.Ali kızkardeşi ile konuşuyor – Али 
қарындасымен сӛйлесті т.б. 
Бірле шылауының нұсқасытүркі тілдерінің ішінде чуваш тілінде палан 
(пелен, пала, пеле) түрінде, якут тілінде бирлен (бирле, билен, блен) түрінде 
қолданылады.
Қазақ тілі мен түркі тілдеріне ортақ тағы бір жайт ол есімдіктердің 
септелуі. Есімдіктер сөз таптарының ішінде ерекше орын ұстайды. Олар 
заттың атын, санын, сынын білдірмейді, бірақ олардың орнына 
жұмсалады.Есімдіктердің нақты мағыналары басқа сөздер арқылы 
байқалады.
Көне түркі тіліндегі ескерткіштерде жіктеу есімдігі септеліп келеді.
Атау: мен, бен – мен 
Ілік: менің, бенің – менің
Барыс: маңа, баңа, саңа – маған 
Табыс: бені, бізні, сені – мені, бізді, аны – оны 

WWW.ENU.KZ
Жатыс: анта – онда, бізінте – бізде.
Бенин будуным атна ерүр – Менің халқым сонда болар. Білге Тоникуқ 
маңа айдады – Білгіш Тониқуқ маған айтты т.б. 
Енді бұл есімдіктің қазақ тіліндегі септелуіне назар аударайық: 
Атау: мен
сен
ол 
 
біз 
 
сіз 
 
олар 
Ілік: 
менің
сенің
оның
біздің
сіздің олардың 
Барыс: маған 
саған
оған
бізге
сізге оларға 
Табыс: мені
сені
оны
бізді
сізді оларды 
Шығыс:менен 
сенен
онан
бізден 
сізден олардан 
Жатыс:менде сенде
онда
бізде
сізде
оларда 
 
Енді бұны қазіргі түрік тілімен салыстырайық: 
Атау: ben
sen 
 
o 
 
biz 
 
siz 
 
onlar 
Ілік: Benim 
senin
onun
bizim
sizin
onların 
Барыс: Bana
sana
ona
bize
size
onlara
Табыс: Beni
seni
onu
bizi
sizi 
 
onları 
Шығыс:Benden 
senden 
ondan
bizden 
sizden onlardan 
Жатыс:Bende sene
onda
bızde
sızde onlarda 
Есім септелуінде екі тілдегі айырмашылық соншалықты көп емес. 
Бірніші айырмашылық мен, сен імдіктерінің барыс септігінде ма-, са- болып 
өзгеріске түсуі. Мұның негізгі себебін мен, сен есімдіктерінің шығу 
төркінімен байланысты. Екінші бір айырмашылық барыс септігіндегі н 
дыбысының пайда болып, қазақ тіліндегі –ған жалғауының орныны –на 
жалғауының жалғануы. Барыс сетігіндегі айырмашылық болмаса 
қалғандары дыбыстардың өзгеруіне байланысты. [1; 69] 
Пайдаланылған әдебиет 
1. А.Ибатов «Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан» Алматы ,1966 .– 
71 б. 
2. Ғ.Қайдаров 
«Көне 
жазба 
ескерткіштерінің 
тілі» 
Алматы 
«Мектеп»,1986.–180 б. 
3. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» Алматы «Ана тілі»,1991. – 
381 б. 
4. З.Н. Жуынтаева, М.А.Тұрсынова «Көне түркі тілі» Қарағанды,2009. – 
135 б. 
5. «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. 
Морфология» Москва, 1956. – 334 б.