Балғабаева, Г. З
жүктеу/скачать 0.72 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЖАС ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ
НАУЧНЫЕ РАБОТЫ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ МОЛОДЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ 95 Әдеттік құқықта оны «Бітім», «Береке», «Салауат» деп атаған. Ал екінші сатысы «Жүгініс» деп аталған. Дәстүрлі қазақ қоғамында сот процесі басталу үшін айыптаушы немесе жәбірленуші өзі таңдаған биге барып, өзінің дауын айтып шағымданса жеткілікті болды. Билер соты дауды қарағанда олардың бірінші мақсаты бітімге кол жеткізу еді. Яғни, дауласқан, араздасқан жақтарды жұрт алдында келістіріп, бітімдестіру. «Дау мұраты – бітім», – дейді қазақ. Бұл көшпелі қазақ қоғамындағы сот процесінің негізінде жатқан басты принциптің бірі және оның айшықты да әсем көмкерілген нұсқасы еді (З.Ж. Кенжалиев, 1997, 96 б.). Сот процесінде қай-қай би де төреші бола алды, ол үшін биге зәбір көрген адам белгі - лі бір адам үстінен өзіне қандай да бір шығын келтіргендігі турасында шағымданса жеткілік- ті еді. Арызданушы адам ұзақ уақыт өткендігіне қарамастан қандай да бір әрекеттің өзіне за- лал тигізгені үшін шағымдана алады. Мұндай жағдайда арызданушының құқығы қандай да бір белгіленген уақыт аралығымен шектелмеді. Билер сотындағы сот процесінің бір ерекшелігі оның жариялығы мен ашықтығы. Қан- дай да дау болмасын, билер оны қараған кезде жариялықты және сот ісінің ашық болуын қамтамасыз етіп отырды. Сот процесінің ашық та, жариялылық түрде жүргізілуі, сот процесіне екі дауласушы жақтың өкілдерінің қатысуы және де сот шешімінің дұрыстығын халықпенен талқыға салуы, бұл билер сотындағы сот процесінің әділетті өтуіне үлкен септігін тигізіп отырды. Сол себепті де, белгілі бір дауды шешуге екі дауласушы жақпен төреші болып танылған бидің өзі де сот процесіне басқа да билерді немесе ел ішіндегі игі жақсыларды шақыртып, катыстыр- тып отырды. Олар дауда шешім шығармаса да өздерінің қатысуымен шығарылған билік ше- шімнің әділеттілігін және заңдылығын қамтамасыз етіп отырды. Билердің дауды қарағандағы тағы бір ерекшелігі бұл дау-жанжалдарды шешкенде қа- ра сөздің, тілдің көмегімен шешуі. Ерте кезден қазақ халқы сөз қадірін пір тұтқан, соған бай- ланысты «тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «сөз тапқанға қолқа жоқ», – деген тұжырымдарды дәл тауып айтқан. Осы сияқты, дау да «дауды шешен бітірмейді, шебер біті- реді», – деген қазақ халкы сот процесінде де осы сөз өнерінен айналып өткен жоқ. Қандай дау болмасын қүн дауы, жер дауы, жесір дауы, мал-мүлік дауы, ар-намыс дауы және т.б. дау- ларда әрқашанда билердің сөз жарыстыруымен бейнеленеді. Мұның өзі белгілі заңгер З. Кенжалиев: «Қазақ қоғамындағы сот процесі халықтың ауызша сөйлеу мәдениетінің деңгейін, соның талап-тілегін ескеріп отыруға мәжбүр еді» дей келе, «сот процесіне қатысуға тек сөз өнерін жетік меңгерген кісі ғана жіберілетін»,-деген сөздері айтқан ойларымызды нақтылай түседі (З.Ж. Кенжалиев, 1997, 96 б.). Демек, сот процесіндегі сөз сайысы билерге ғана тән болған, сонысымен, билер қара - ма-қарсы жақтың құқық, заң саласындагы біліктілігін сыннан өткізген. Міне, осындай сайыс- тан жеңген жақ дауда да өз басымдылығын көрсеткен. Билер сотындағы сот процесінің тағы бір ерекшелігі мұнда бидің қоғамдағы әдет-ғұ- рып құқығын өзінше талқылап, шешім шығаруға құқы болды. Бұл негізі кұқықтағы ақаулар мен кемшіліктерді жойып, орнын толтыруға ескі заңдардың негізінде немесе өзінің ақыл- ойы, ойлау қабілеті, әділдігі негізінде жаңа құқыктық нормалар шығаруға мүмкіндік берді. Осылай билер өздерінің билік шешімдері арқылы заман талабына сай келмейтін, яғни, уақыттың өтуіне байланысты ескірген құқықтық нормаларды басқа жаңа нормалармен ауыстыру арқылы дәстүрлі қазақ қоғамындағы әдет-ғүрып құқығының өміршендігін қамта- масыз етіп отырды. Билердің кұқық жасау ісіне байланысты академик С. Зиманов мынадай ой айта келе: «...судебные постановления биев имели правотворческий характер дей, әрі қарай мына түрде жалғастырады: «решения знатных известных биев, принятые единолично или коллегиальном составе, имели значение судебного прецедента. Таким образом, нормы обычаев, на основе которых разрешались споры, получали общественное признание, хотя бий не были намест- |