Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

282
Итбас деген бір шаһар тағы да бар,
Маған қызық мал-мүлік, берді бұлды.
Басы – ит, сол қызының кеудесі – адам,
Мұңым көп айта берсем қайғым жаман.
Дұшпанға кіріптар боп зарланамын,
Білмейді менен хабар ата-анам.
(Ғашық наме, 1976-114). 
«Итбастар елінің» оқиғасы шындықтан гөрі ежелгі мифтермен 
байланысты екені анық. Ежелгі Египетте 2000-нан астам ер мен әйел 
құдайлар болған. Кей құдайлар табиғи, әртүрлі дүлей күштерін, суды, 
ауаны бейнелеген. Ал, кейбіреулері күнделікті өмірде қолданылатын 
тіршілік құдайлары болған. Мысалы: өрмек құдайы, егіншілік құдайы, 
тағы біреулерінің атын аңдар және құстармен байланыстырған. Оларды 
еске сақтауға оңай болу үшін, суретте итбасты, құсбасты, қасқырбасты, 
қолтыруынбасты, есекбасты т.б. етіп салатын болған. Мысалы, Сетх 
– шөл, боран құдайы болып есептелген. Ол есек пен шошқаның және 
гиппопотамның киесі болғандықтан, сол хайуандардың бейнесінде 
берілген. Ал, Анубис – өлілер құдайы қорқау қасқыр бейнесінде 
салынған. Хатхор – махаббат құдайы, сиыр басты, төбесінде екі мүйізі 
бар. Аналар құдайы – Басттың баласы Митос – арыстанбасты (Чизхолм 
Джейн... 1995-20).
Бұдан, біздің ойымызша, итбастар елінің көне Египет мифтерімен 
байланысты екені көрінеді: «Адам мен жануарды бөлмеу, адамды екі 
кейіпті болады деп түсіну, ол замандардағы миф кейіпкерін жартылай 
адам, жартылай жануар ретінде бейнелейді, яғни зооантропоморттық 
образ жасайды. Бұл, әсіресе, төтемдік мифтерде кең етек алған, ал кейінгі 
дәуірлерде мифтің басқа да түрлерінде орын тепкен. Әдетте, көне төтемдік 
мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір жануарлар тобының төтемдік атасы 
бір аң деп баяндалады» (Қасқабасов С., 1984-69). Қиссалардағы итбасты 
адамдар зооантропоморфтық бейнелер болса керек. Итбас адамдар 
туралы Марко Поло да жазған болатын (Книга... 1990-164).
Мұсылман мифтерінде адамға ұқсас, бірақ бір қол, бір аяқпен жүретін 
жарты адамдар туралы айтылады. Африка аңыздарында адамдар үңгірден 
«жарты қыз» тауып алып, олай қарап, былай қарап, «шынында адам 
бір қол, бір аяқпен-ақ әдемі көрінеді екен», – десіпті. Енді бір елдерде 
адамның басы жоқ, көзі мен аузы кеудесіне орналасқандығы туралы 
айтылады екен. Мұның кейбірі ел аузындағы: «бассыз үй», «бассыз ел» 
деген мағынаны білдіруі мүмкін. 
Сондай-ақ, «Мәлике қыздың хикаясында»: «Иәжүж-Мәжүждің әсілі 
қайдан?» деген сұрақа ғалым жігіт: «Нұхтың нәбиінен жаратылды. Оның 

283
түрі итке ұқсайды, бойлары он екі аршын, сақалы жеті аршын», – деп 
жауап береді.
Қазақ мифтерінің негізгі кейіпкерлерінің бірі – Дию. Авестада Ахура 
Маздаға бағынбай, көп Құдайға табынған тайпалардың аты – Даево. 
Осы екі сенімдегі маздалықтар мен даеволықтардың ұзаққа созылған 
тартыс-соғыстары тарих есінде мықты сақталғандықтан, даево-диюлар 
кейін келе мифтік кейіпкерге айналып, Орта Азия, Шығыс әдебиетінде 
кең таралып кеткен. Тіпті, латын (дивус), француз (адию), орыс (дьявол) 
тілдерінде де бар.
«Шаһнама» патшаларың өмір бойы соғысқан екі жауының бірі 
– диюлар болатын (Әкуан дию). Фирдоусиде диюлармен соғысқан 
патшалар: Қайумарстың баласы Сиямақ қара диюдың қолынан өледі, 
оның баласы Хуашанг, одан Тахмұрас та диюлармен соғысады. Дию – 
қазақ қиссаларында жиі кездесетін мифтік бейнелер. «Сейфүлмәлік» 
қиссасында Рабиғұлмәлік патшаның қызы Мәликені дию ұрлап кетеді:
Дұшпан дию екенін білдім тамам,
Ойбайлап зарлық қылып болдым жаман.
Қорқып, жылап, талықсып жатқанымда,
Сол дұшпан тұрып көңіл айтты маған.
Мен – диюдың патшасы, атым – Асут,
Неше жыл сені көріп, болдым ғашық.
Екі жылда жетпейсің өз еліңе,
Мұхиттан өте алмайсың кетсең қашып.
Қиссада диюдың түр-түсі нақтыланбайды, жау зорлық күші ретінде 
көрінеді. 
Дию бейнесі Тұрмағамбет шығармаларында да бар. Тұрмағамбеттің 
Әкуан диюы («Шаһнамадан»), әртүрлі кейіпке түсе алады. Бір бейненің 
түрлі кейіпке енуі Авестада Аспанның қаһарлы Құдайы Вэртрагна 
арқылы көрінетін:
Қос мүйізді алтыннан,
Тамаша, сұлу өгіз боп,
Шыға келді алдынан.
Буырқанған бура боп,
Жүрер жері тура боп,
Шыға келді алдынан.
Ақ арғымақ ат болып,
Шыға келді алдынан,
Қос құлағы алтыннан,
Ноқта, жүген алтыннан.

284
Тұрмағамбеттің Әкуан диюы да бірде жылқы, бірде құланға айналады. 
Рүстем ұстайын десе, жоқ болып кетіп, ауаны қауып қалады. Мысықтай 
маймалаңдап жүре алады, бұлтқа кіріп, көкке ұшады, түрлі түске 
құбылады, кейде «Қорқыт атадағы» Төбекөзге ұқсайды:
Ақ қой деп тұрған кезде ала болады,
Қараса қызыл ғой деп қара болады.
Төрт аяқ түгелімен жоқ боп кетіп,
Үш, екі я сыйдыиған, дара болады.
***
Көрінді Рүстемге болып құлан,
Көңіліне құлан ба деп етті күмән.
Қылышпен қуып жетіп шабайын деп,
Шаңдақты шаба берді қылып тұман.
Дегенше әне-міне, барды жетіп,
Қайырылып тұрып алды айбат етіп.
Құланнан қарап тұрса түрі бөлек,
Жарқырап жалғыз көзі барады өтіп. 
Белгілі этнограф М.С.Андреевтің айтуынша, Тәжікстанда Язгулема 
деген жердегі тұрғындар жұма күнді «Дэви сафеда» – ақ Құдай анаға 
(әйелге) арнаған, ананы еске алатын күн дейді екен. Ол күні жұмыс 
істемейді, құрбан шалады. Қазақтың: «Ақ түйенің қарны жарылды» деуі 
осы салтпен байланысты емес пе екен?», – деген ой келеді. «Ақ түйе 
– ақ дию» арасындағы дыбыстық ұқсастықтар да бар. Ақ дию адамды 
өлтірмейді, тұтқындайды, ұша алады Қара дию адам жейді (Корголы 
Х.Г., 1983-32).
«Шаһнаманың» мифологиялық бөлімдерінде Иранның жауы – 
диюлар. Олар басына қасқыр не ит терісін киеді. Үңгірлерде тұратын, 
теңізге түссе, теңіз белуарларынан-ақ келеді, түстері қара, қабан тісті, 
үстін түк басқан. Ғалымдардың көрсетуінше, Мазендаран диюы – 
Мазендаран аборигендері. Оларды «Шаһнамада» Фридун жеңеді. Біразы 
өледі, үштен бірі орман, тауға қашады. «Шаһнама» қаһармандарының 
одан кейінгі жауы – Тұрандар болады. 
Дуализм діні дүниені екі абстракциялық күш: игілік пен зұлымдық, 
шындық пен жалғандық билейді деп түсіндіреді. Әділет, шындық – Ахура 
Мазда, кесапат – Ахраманью деп білген. Үнді – арий тайпаларының әлі 
ажырамай тұрған кезінде-ақ, екі Құдай болған – Дайуа (Дию), Ахура. 
Иранның отырықшы тайпалары терістік, шығыс шекарадағы көшпелі 
шығыс тайпаларымен үнемі соғысып отырған. Соғыс кесапат, қырсық 

285
саналғандықтан, диюдың жағымсыз бейнесі қалыптаса бастаған. Осы 
дию бейнесі көрші түрік-моңғол тайпаларының арғы аталарына да сол 
жағымсыз үлгіде ауысқан (Дүйсенов М., 1986-201).
«Баһрам» қиссасында Баһрам өгіз басты Дозақып диюмен, одан соң 
оның інісі Зақып диюмен соғысып жеңеді. Өгіз басты менатавр, итбасты 
кейіпкерлер – көне заман адамдарының төтемдік түсінігі. «Оғыз қаған 
жырында» Оғызды жорыққа көкжал бөрі бастап отырады. Ол заманда 
жорыққа бөрі басты атпен шығатын болған. Яғни, аттың басына бөрінің 
бейнесін тігіп, кептей кигізетін болған. Осы суретті, тіпті, туға да салып 
қойған. Сүйімбайдың атақты «Бөрілі менің байрағым», – деуі осыны 
аңғартады.
Иран мифтеріндегі диюлар ересен алыптар, үсті басын түк басқан, 
өткір, ұзын тырнағы бар, ұсқыныз бейнеде суреттеледі. Олар да адам 
аяғы баспайтын жерлерде, тіпті көлдің түбінде де өмір сүреді. Онда олар 
жер қазынасын – алтын-күміс, қымбат тастарын қориды. Адамдарды жек 
көреді, ұстап алса, қараңғыға қамап, күніне: түсте екі адам, кешке екі 
адамнан жейді (Мифологический... 1991-203).
Фирдоусидің «Шаһнамасында» дию Сәпит Кейқауыс әскерінің 
көзіне күл шашып, соқыр қылып тастайды. Артынан келген Шабарман 
бұл хабарды Рүстемге айтып, ол жолға шығады. Бір жерде бақ ішіндегі 
сарайға келсе, құрулы тұрған тақты көреді. Бір сұлу қыз шарап ұсынады. 
Аяғы артқа қарай маймақ екенін көріп қалып, жәдігөй екенін біліп, екі 
аяғын екі айырып тастайды.
Алдынан қашқан киікті қуса, бір жерге келгенде, диюға айналып 
шығады. Оны да қылышпен шауып тастайды. Ол өлген соң су ағып, күн 
салқындайды.
Енді бірде тоғайда ұйықтап жатқанда тағы бір дию жолығып, оның 
құлағын жұлып тастайды. Дию құлағын басып қашып кетеді. Аулад 
дейтін бастығын да жеңеді. Онымен дос болып, Ауладтың көмегімен 
диюларды жеңеді. 
Армиян мифтерінде диюлар – жауыз күш иесі, алыптар, кейде 
антропоморфты (кісі бейнелі), кейде зооморфты (аң бейнелі) болып 
келеді. Тіпті екі, үш, жеті басты болады. Ерен күшті, тау басында, 
қараңғы үңгірде, не елсіз-күнсіз жерде өмір сүреді. Үш, жеті, қырық 
болып топтасып жүреді. Қол астында қазынасы бар, сұлу қыздарды, 
ханзадаларды ұрлап әкетеді.
Дию – мифтерге көбіне ер адам кейпінде, пері – әйел бейнесінде 
беріледі. Армян мифтерінде әйел диюлар да бар екен. Олардың анасы 
алып, кеудесі үлкен, оны иығынан асырып, салақтатып қояды. Балаларға 
қарағанда, адамға жауыздығы аздау (сонда. 203).
«Сейфүлмәліктегі» Зәңгі қызы – дию әйел бейнесінің 
трансформациялануы болуы мүмкін:

286
Қызартып қара жүзге опа жаққан,
Басына үкі орнына балдыр таққан.
Қасына қара көмір сүрме тартқан,
Емшегін бір сабадай салақтатқан.
Дұшпанның бойын көрсең мұнарадай, 
Ауызы үлкен үңгір, терең жардай.
Көзі бар үзеңгідей, мұрны көрдей,
Қалқиған құлақтары шарандай. 
(Ғашық наме. 1976-111).
Дағыстан мифтеріндегі дию жалғыз көзді дәу болып келеді. Анасы 
бауырларымен бірге үңгірде тұрады. Адамдарға қастандық жасайды. 
Лактардың «Төбекөз дәу» аталатын мифтеріндегі оқиға «Қорқыт 
ата кітабындағы» «Төбекөз дәуді өлтірген Бисат батыр» жырымен 
бірдей. Жалпы алғанда, дию – дәу бейнесі бір кейіпкер екенін аңғаруға 
болады. Кіші және Орта Азиядағы, Қазақстан, Кавказ, Батыс Сібір, Еділ 
бойындағы түрік текті халықтарының бәрінде де дию – жауыз күштің 
иесі. Кейде дию мен пері бейнесі бірігіп те кетеді.
«Қорқыт ата кітабындағы» дию Төбекөз – пері мен адамнан туады. 
Қайраттылығы айдаһардай, айбаттылығы арыстандай алыпқа, онымен 
күресуге Оғыз батырларының ішінде арыстан емізіп өсірген Бисат қана 
төтеп береді.
Жырдағы Төбекөз, перінің қызы, ана-арыстан сияқты мифтік 
кейіпкердің болуы оқиғаның өте көне замандарда туғанын көрсетеді. 
«Қараңғы түнде адассам, құбылам – Тәңір», – деуі исламнан бұрынғы 
сенім. Батырлардың күшті аңдар кейпінде болуы не оларды аңдардың 
асырап өсіруі, адамның ең үлкен жауы – аңдар болған ежелгі замандарды 
елестетеді. Төбекөз сюжеті «Еділ-Жайық» жырларында ауызша 
сақталған. Еділ аң аулап жүріп, жалғыз көзді дәудің үңгіріне тап болады. 
Сол жерде дәумен алысып, жалғыз көзіне қызған темір тығып өлтіреді.
Төбекөз аңызының қазақ арасында кең тарағанының тағы бір белгісі 
– Орта ғасырлық қыпшақ жазушысы Әбубәкір ад-Дудари де осы аңызды 
естіп, жазып кеткен (Марғұлан Ә., 1985-161). Қазақтар оны «жалғыз 
көзді дәу» деп атаған.
Ежелгі аңыздардағы ортақ мифологиялық кейіпкер – Төбекөз 
бен «Одиссеядағы» Полифем ұқсас. Төбекөздің нендей жағдаймен 
байланысты шыққан бейне екені туралы болжамдар бар. Х.Короглының 
айтуынша, Алтай тауын мекендеген аримаспы тайпалары мерекеде 
төбесіне жалғыз көз салатын болған. Содан олар төбекөз атанған кейін 
келе, тайпа аты жеке кейіпкердің атына ауысқан болуы мүмкін. Көрші 
тайпалар әлгі белгісіне қарап, «жалғыз көз», «төбекөз» деп ат берген. 
Уақыт озып, бір кездегі әңгімелер енді ертегіге айналғанда, төбекөз белгілі 

287
белгілі бір тайпа емес, жеке адамға, ертегінің, эпостың қаһарманына 
айнала бастайды. Қалай десек те, Төбекөз түрлі жағырапиялық ортаға 
ауысқан кейіпкер. Германия ғалымы Диц гректер Полифем аңызын 
күншығыс елдерінен алған деп дәлелдеген. Сондай-ақ, В.М.Жирмунский 
«Алпамыс» жыры мен Гомердің «Одиссеясы» арасында көптеген 
ұқсастықтар бар деп тапқан. 
Шығысқа кең тараған «Хұсрау Шырын» немесе «Фархад-Шырын» 
оқиғасын алатын болсақ, оның аңыздық нұсқалары да бар. Онда тауды 
бұзып, қала салған Фархад – дию. «Дию қала» аңызы соны көрсетеді. 
Онда Фархад дию Хорезм патшасының қызы Шырынға ғашық болады. 
Патша Фархад диюға тас қала салдырады. Қала салынып бітуге таянғанда 
мыстан кемпір келіп, Шырынның өлімін естіртеді. Бірақ Шырын өлмеген 
еді. Әдейі Фархадтан құтылу үшін айтқан болатын. Мұны естіген Фархад 
дию соңғы тасты өз басына түсіріп өлтіреді.

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: