Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

308 
МАҚАЛ-МҼТЕЛДЕРДЕГІ АРХАИЗМДЕР 
 
Айдарова Г.К. 
Аға оқытушы, магистр, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы 
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық иституты 
Қазақстан, Арқалық 
 
Қанаш А.Д. 
«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 1 курс студенті 
Қазақстан, Арқалық 
 
Аннотация. В этой статье анализируются способы создания архаизмов в пословицах 
и поговорках. Статья научно рецензируется в заисимости от характера экспозиции и 
особенности ее использования. 
Ключевые слова: пословицы, наследование, история, жизнь, культура. 
Summary. This article analyzes the ways to create archaisms in proverbs and sayings.
The article is scientifically reviewed depending on the nature of the exposure and the characteristics 
of its use. 
Keywords: proverbs, inheritance, history, life, culture. 
Кӛркем сӛз ӛнерінің тілдік және әдеби бҧлақтары санатына жататын 
мақал-мәтелдер мән-мазмҧнының тереңдігімен, ӛткірлігімен, ӛміршеңдігімен 
ерекшеленеді. Кӛлемінің ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер 
нақты да кҥрделі ойдың себеп - салдарын, халықтың ӛмір тәжірибесінің 
қортындысы мен мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси 
ӛмірі, тҧрмыс- тіршілігі, дҥниетанымы, рухани және материалдық мәдениеті 
жан - жақты кӛрініс тапқан. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық 
даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ҧлттық сипатқа 
ие тҧрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан 
ӛзгерістер тілдің грамматикалық- лексикалық жҥйесінде ӛзіндік із қалдырып 
отырғаны белгілі, алайда ӛзінің тҧлғалық және мағыналық біртҧтастығын 
сақтап қалған тілдік бірліктер мақал-мәтелдер. Бҧрынғы заманннан келе жатқан 
мақал- мәтелдердің қҧрамында бҧл кҥнде аса кӛп қолданылмайтын мағынасы 
кҥңгірт тартқан,яғни кӛнерген сӛздер кездеседі. Қазақ тіліндегі кӛнерген сӛздер 
кӛне дәуірне тән қҧбылыс боғандықтан, қазіргі замандағы қоғам мҥшелерінің 
бәріне тҥсінікті бола бермейді. Кӛнерген сӛздердің басқа лексикалық топтардан 
негізгі басты айырмашылығы- олар ертеде сӛздік қордан тҧрақты орын теуіп, 
халықтың кҥнделікті тіршілік ӛмірінен елеулі маңыз алған, жалпыға ортақ , кең 
кӛлемді қамтыған қатынас қҧралы. І.К. Кеңесбаев: «Арғы кӛне тарихымен 
ҧласқан халықтық тіл, бетін келе ҧлттық тіл категориясынан әдеби тілдің жігін, 
шегін халықтық тіл, бертін келе ҧлттық тіл ькатегориясынан әдеби тілдің жігін, 
шегін бӛле қараған теріс болмайды. Бӛле қарауды бӛліп тастау деп тҥсінбеу 
керек. Неге десеңіз, ешбір әдеби тіл (халықтық қасиеті бар әдеби тіл) белгілі бір 
халықтың ауызекі тілінен, ауыз әдебиетінен, лексика, грамматика, фонетика 
жағынан мҥлде оқшаулануы мҥмкін емес,»- екендігін айтады [1; 142 ].

309 
Кӛне сӛздер әдетте халықтық жазба әдеби тілдің туындысы болып 
есептеледі. Ӛйткені жазу-сызу болмаған кезде, бҥкіл сӛз атаулы ешбір жерде 
белгіленбеді, сондықтан ол дәуірдегі кӛнерген сӛздер де із - тҥзсіз қҧрып кетіп 
отырады. Бҧл туралы филология ғылымдарының кандидаты Ф.П.Филин: «Ең 
алдымен кӛнерген сӛздер мен тілдің сӛздік қҧрамынан шығып қалған сӛздерді 
дҧрыс байқай білген жӛн. Кӛнерген сӛздер дегенде , ертеде, кәдімгі , әдеби 
тілде болып, қазіргі уақытта пайдаланудан қалып, кӛшілік жағдайда 
синонимдермен алмасқан сӛздерді ҧғу керек»,- деп кӛрсетті [2; 156 ]. 
Қазақ тілінде кӛнерген сӛздерді талдау ҥрдісінде де жоғарғы айтылған 
пікірлерге сҥйену ӛте орынды болады. Бҧдан кӛнерген сӛздерді негізінен әдеби 
тілден, жазба мҧралардан, халықтық ауыз әдебиет ҥлгілерін іздестіру керек. 
Кӛнерген сӛздер халқымыздың бҧрынғы заманнан, тарих кӛшінен мол мәлімет 
береді, әрі қҧпиясы мол, танымдық сипаты да кҥшті. Тіліміздің мемлекеттік 
мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы бір маңызды тетігі, мҥмкін болғанша, 
оның осы танымдық қызметін неғҧрлым толығырақ ашып кӛрсету, сол арқылы 
ежелгі елдік атрибуттарымызды халықтық қалпымызды, рухани тамырымызды 
тереңірек зерттеп жете тану. Қазақ мақал- мәтелдердегі кӛне сӛздердің шығу 
тӛркінін зерттеудің қажеттігі, тақырыптың ӛзектілігі, міне осы игі мақсаттан 
келіп шығады. Сондықтан қазақ мақал- мәтелдердің ішінде архаизмдерді тауып, 
этимологиясы мен семантикасынан анықтап, талдау жасап, қарастырайық. 
Архаизмдер халықтың кҥн кӛріс тіршілігіне, салт- сана тҧрмысына, әдет- 
ғҧрпына, дҥниетанымына қарай әр дәуірде ӛзгеріп, басқаша сӛздермен ауысып 
отырған немесе біржола қалып қойған сӛздер жатады.Қазақ тілінің қысқаша 
этимологиялық сӛздігінде жӛргем мен жӛргек сӛзін жӛр ӛлі тҥбірден туындаған 
дейді. Радлов сӛздігінде «йӛрге- завернуть, закатуть... йӛргет-велеть завернуть». 
Егер соңғы фактілерге сҥйенсек, қазақ тіліндегі ора етістігі едәуір фонетикалық 
ӛзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан тҥбір [3; 254]. 
Ора-ӛр ол ӛзгерістер мына тәрізді: басқы й дыбысының редукциясы, 
екінші буындағы г-ғ дыбысының элизиясы. Алайда байырғы тҥбір жӛргек 
сӛзінің қҧрамында сақталған дейді. Томанов: Ҧршық сӛзінің бастапқы 
дыбыстық қалыптасу сипатын: йу(о)р- шық. Осындағы ійір мен ҧршық екеуінің 
ежелгі ізі(йі-у),-р етістік жасайтын жҧрнақ дейді [4; 59].
Ол кӛне тҥркі тілінде йіг- веретено, йігне-ине дейді де, йерге туынды 
етістіктің қимыл есім тҧлғасы (-ге). Қазақ тілінде ҧршық сӛзінің абсалют 
басындағы айтылған й- дің редакциялануы, сӛйтіп келесі дауыстының 
қысаңдануы арқылы қалыптасқан. Томанов ҧршық- иір сӛзінің о бастағы тҥбір 
тҧлғасы мен жӛргӛк сӛзінің тҧлғасы бір екендігін айтады.Кӛркем шығармада 
сӛз мәйегін келтіру ҥшін қолданылатын кӛркемдік амал- тәсілдің негізгі тілдік 
элементі метафора болып табылады. Метафораның мағына дамытудағы 
маңызды, кҥнделікті сӛйлеу тілінде кездесетін қарапайым тҥрлері мақал- 
мәтелдер ішінде жиі кездеседі. Мысалы: «Кӛненің кӛзі- қымбат, сӛзі- сымбат», 
«Әкенің ӛлгені – асқар таудың қҧлағаны, ананың ӛлгені- таудан аққан 
бҧлағыңның суалғаны». Мақал- мәтелдерде метафоралы қолданыс- сӛздің 
бейнелік, суреттілік қасиетін арттырады. Баяғы заманнан келе жатқан мақал-
мәтелдердің қҧрамында бҧл кҥнде аса кӛп қолданылмайтын мағынасы кҥңгірт 

310 
тартқан, яғни кӛнерген сӛздер кездеседі. Қазақ тіліндегі кӛнерген сӛздер кӛне 
дәуірге тән қҧбылыс болғандықтан, қазіргі заманғы қоғам мҥшелерінің бәріне 
тҥсінікті бола бермейді. Кӛнерген сӛздердің басқа лексикалық топтардан негізгі 
басты айырмашылығы- олар ертеде сӛздік қордан тҧрақты орын теуіп, 
халықтың кҥнделікті тіршілік ӛмірінен елеулі маңыз алған, жалпыға ортақ, кең 
кӛлемді қамтыған қатынас қҧралының бірліктері. Халықтың сандаған ғасыр 
бойы ӛзімен бірге ӛмір кешіп келе жатқан мақалдары мен мәтелдері кейде 
уақыт ӛте келе, қоғамына, дәуіріне қарай сыртқы формасын ӛзгертіп, мазмҧнын 
жаңа заманға қарай біраз бейімделуі мҥмкін. Мақал-мәтелдер қҧрамынан 
тарихи кӛнерген сӛздерді кездестіруге болады. Мысалы: «Хан- қазық, қарашща 
болмас», «Хан - шаңырақ, халық уық», «Қҧлды «бәрекелді» ӛлтірер», «Бәйбіше 
– қҧдай байырғы, тоқал - иттің қҧйрығы». Осы тараушада би, қарашы, садақ 
сӛздерінің этимологиясын аштық. Мақал – мәтелдер қҧрамында архаизмдер де 
кездеседі. Мысалы: «Жҥргенге жӛргем ілінеді», «Қырсыққанда қамырын іриді», 
«Барымта алған мал емес, қуып алған кҥң емес», «Барымта қайтыс болмай, дау 
айтыс болмайды», «Дау арылмас, алтын шірімес», «Жер дауы мен жесір дауы 
бітпейді», «Дауың жоқ болса, кепіл бол», «Тәңірі асыраған тоқтыны бӛрі 
жемейді», «Молланың қылғанын қылма, айтқанын қыл», «Молладан хат 
молдаға қарсы болма – дініңе кемшілік келер» Архаизмдер халықтың кҥн кӛріс 
тіршілігіне, салт – сана тҧрмысына, әдет-ғҧрпына, дҥниетанымына қарай әр 
дәуірде ӛзгеріп, басқаша сӛздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржола 
қалып қойған сӛздер жатады. 
Жӛргем: Жҥргенге жӛргем ілінеді (Мақал). Тек Жетісудағы Найман 
рулары ғана табаққа «жӛргем» деп аталатын ащы және тҧщы ішектердің 
ӛрілген бір бумасын, қарын, ӛкпе, жҥрек сияқтылардан бір –бір тілімін, 
алдыңғы және артқы ҥйітілген сирақтардың бір-бірін табақтың алды-артына 
қояды. Малдың ащы ішегі мен тоқ ішегін жуып тазалап, тҧздағаннан кейін оны 
айналдырыптағы бір рет сумен шайқайды. Қазанға салып асуға қолайлы болу 
ҥшін ішектерді ӛткермелеп ӛреді. Ащы ішек жіңішке, әрі ҧзын болғандықтан, 
оны тоқ ішек секілді жалаңқабат ӛре салмай, бірнеше еселеп шумақтың белінен 
айналдыра шаншып орап, ішектің ҧшын бекітеді. Жӛргемді асуға да, турап 
қуыруға да болады. Майға қуырылған жӛргем дәсді болады.
Жӛргем - жӛргек - жӛрмелеп тҥбірлес сӛздер. Мысалы: Ақымақ шал иесіз 
ҥйге кіріп келсе, Жӛргекте Қозы жатыр айдай болып. Ӛшін баладан алатҧғын 
болды, Баланы бӛлегенде жӛргегіне шеңгел тӛсеп бӛлейтҧғын болыпты; - Кім 
біледі, жӛргегіне шеңгел араласып кетті ме, сондықтан жыламаса, дені сау, 
ауруы жоқ, - дейді. Жҧртқа кӛзім сҥздірген, Жӛргекті соққан – жетімек. 
Йӛр - жӛр: М.Рэсэн мен К. Менгес йӛрге – йӛр шешу, жазу, тарқату 
мағынасындағы тҥбірінен ӛрбіген дейді. Йӛрге туынды тҥбір йӛр етістік 
тҥбірінің -ге аффиксі, яккуттарда сӛрҥӛ шӛптен, қамыстан тоқылған жерге 
тӛсегіш, тӛсеніш жайма, шӛптен не аттың қылынан тоқылып сақталған. Демек, 
Жӛргем - жӛргенек тҥбірі йӛр, жӛр, ӛру. Ӛру «тоқу» мағынасындағы етістік 
болады. Ӛр-ӛру: ӛрме -ӛргем - ӛре (қҧрт жаятын) айналдыру, орау, тҧмшалау, 
қымтау, домалақтау мағынасын береді. –ге, -м, -гек (інгек, ілгек) кӛне тҥркілер 
аффикстер. Йӛрме – тҥркмен диалектісі; йерме – қарақалпақ тілінде.Қойдың 

311 
ішінен жасалған тағам (жеу, ішектің ішіне ҧсақтап туралған ет тығындап, 
сарымсақ, бҧрыш салып пісіру – тҥркмен диалектісі;) ҥйде дайындалған ішектің 
ішіне тығындалып, ҧзынша келген тамақ – ноғ., чув.; юрма – еттен жасалған 
ішіне қойдың майы және ащы, тоқ ішінен жасалған. Жӛрме ,жӛрмелеу сӛзі де 
тҥбірлес болып табылады. Бҧл сӛздердің негізі кӛне тҥркі сӛзі ӛр болып 
табылады. Жӛргем мал ішегін ет қосып ӛру арқылы дайындалған тағамның 
тҥрі. «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сӛздігінде» жӛргем мен жӛргек 
сӛзін жӛр ӛлі тҥбірден туындаған дейді. Солтҥстік шығыста қолданылатын 
«кӛрпе» сӛзі: Тілладан ою бастырған Шҧға кӛрпе жабайық; Жалғыз-жарым 
кӛрпесі келер сасық. Оңтҥстік қазақтарының тілінде «кӛрпе» мағынасында 
қолданылатын – жуырқан сӛзі де тарихи тҧрғыдан осы сӛзбен тҥбірлес, екеуі 
бір ғана тҥбірдің екі тҥрлі фонетикалық варианты. 
Қымыран: Істің қисыны кетсе, қымыран іриді, Қырсыққанда қымыран 
іриди (Мақал). Қымыран – қымызға сиыр сҥті мен су қосылған сусын. Қырғыз 
тілінде қымыран болып табылады. Солтҥстік-шығыс облыстарда «қымыран» 
сӛзі – «сҥт» сӛзінің синонимі ретінде жҧмсалады. Міне, осы сияқты кӛптеген 
кӛне сӛздердің табиғатын терң танып-білу, оның шығу тӛркінін, басқа тҥрлі 
тілдермен ортақ ҧқсастықтарын саралап талдау арқылы біз сӛздің мағынасын, 
оның қолдану аясын анықтай аламыз. Жоғарыда мақал-мәтелдерді мысалға 
келтіре отырып, ондағы кӛнерген сӛздерге жан-жақты талдау жасай отырып, 
бҥгінгі таңда еркін дамып, толыға да молыға тҥскен қазақ тілінің сӛз байлығын, 
оның сан алуан сыры мен сипатын зерттеп, табиғатына ҥңіліп, ӛзіндік 
ерекшелігін анықтауға тырыстық. Ал бҧл сӛздер ӛз кезегінде тек ӛз табиғатын 
танытып қоймайды, сонымен бірге халқымыздың ӛткендегі тарих кӛшінен де 
хабар береді. Кӛнерген сӛздер мақал-мәтелдерде аз емес. Әрбір мақалдың ӛзіне 
тән астарлы ойы бар және де ол тҥрлі жолмен кӛрініс табады. Мысалы, 
«Ынтымақ – оқ ӛтпес сауыт, татулық – тамаша саулық», «Иілген басты қылыш 
кеспес» мақалдары белгілі бір тиянақты ойды білдіре отырып, қазіргі кҥні 
қолданыс тапқанымен, «сауыт», «қылыш» сӛздері – заман ағымына қарай, артта 
қалып отыр. Соғыста ат ҥстінде ҧрыс жҥргізу ҥшін жеңіл әрі кесіп тҥсер қару 
ретінде қылышты пакйдаланса, қару-жарақтан қорғануға арналған киімді 
ертеде «сауыт» деп атаған. Осы кҥні бҧл сӛздерді тек қана тарихи немесе әдеби 
туындылардан ғана кӛреміз. «Керекейді атпа, қонжығы жетім қалады». 
Мҧндағы «керекей» деп отырғанымыз – аюдың ҧрғашысы болса, қоншық – 
аюдың кҥшігі. 
Жоғарыда айтқанымыздай, кӛнерген сӛздердің қатары бҥгінгідей 
технологиялар заманында артып отыр. Кейбір кӛнерген сӛздер қолданыстан 
шығып қалғанымен, мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестердің 
қҧрамында әлі де бар. Мысалы, «таныған жерде – бой сыйлы, танымағн жерде – 
тон сыйлы» деген мақалда «тон» сӛзі сол кездегі киім-кешек атауын білдірсе, 
қазіргі кҥні байырғы мағынасында қолданылмайды. 
«Бір жылдығын ойлаған халық – бидай егеді, жҥз жылдығын ойлаған 
халық – ағаш егеді, мың жылдығын ойлаған халық – саналы ҧрпақ тәрбиелейді» 
демекші, саналы ҧрпақ тәрбиелеу ҥшін, алдымен «аталар сӛзі – ақылдың кӛзі» 
екенін ҧғынып, мақал –мәтелдерді насихаттап, ондағы әрбір сӛздің мән-

312 
мазмҧнына жете назар аударып және кейінгі ҧрпаққа ҥлгі ретінде, бҧл асыл 
қазынаны аманаттай білу – біздің парызымыз. Тақырып аясы кең, терең 
мағыналы, ой саларлық мақал –мәтелдер арқылы халық дамып жетілмесе, 
қҧлдырамасы хақ.

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: