МИФ ПЕН ӘПСАНАНЫҢ ТАРИХИЛЫҒЫ

[
56
]
кезең. Оны аттап, айналып өту мүмкін емес. Ол барлық елдің 
тарихында болған жағдай. Олай болса, мифтік сана, мифтік 
ойлау дегеніміздің өзі – тарих, яғни фольклордың алғашқы 
дәуірі. Мифтік сананың өз даму кезеңдері бар. Бірінші кезеңде 
мифтік сана табиғат пен рухты, адам мен затты, өлі мен тіріні 
бөлмейді, мұнда теңдік заңы негізге алынады. Екінші кезеңде 
адам мен табиғаттың теңдік заңы (закон рождества человека 
и природы) бұзылып, адам өзін табиғаттан, маңайындағы 
әлем нен, жан­жануардан бөлек сезінген. Сөйтіп, осы айырма­
шылықтың сырын түсінуге тырысқан. Мифтің ең көп туатын 
мезгілі – мифтік сананың осы екінші кезеңі.
Адамзат қоғамы дамып, сана жетілген сайын, мифтік сана 
да, миф те өзгеріске түсіп отырған. Демек, мифтің өзгеріп, 
жаңғыруы да оның тарихилығының белгісі. Ендеше, осы 
заң 
дылықты біз қазақ фольклорында сарқыншақ түрінде 
сақталып, қазіргі дәуірге жеткен көне шамандық мифтің 
өзгеру жолын көрсету арқылы дәлелдемекпіз. Ол үшін Қор­
қыттың өлімнен қашқаны мен Асан Қайғының құтты мекен 
Жерұйықты іздегені туралы екі әңгімені аламыз.
Қорқыт туралы қазақ әңгіме­аңыздары
дүние жүзінде, әсі­
ресе Шығыста кең тараған сюжетке құрылған. Ол – адамның 
ажалмен айқасы жайында: 
«Қорқыт бір күні түсінде көр қазып жатқан кісілерді көріп, 
олардан көрдің өзіне қазылып жатқанын біледі. Оянғаннан 
кейін ол өлімнен қашып құтылмақ болып, дүниенің төрт бұ­
рышын аралайды. Бірақ барлық жерде өзіне көр қазып жатқан 
адамдарды көреді. Ажалдан қашып құтылмасына көзі жеткен 
Қорқыт енді жер ортасы – Сырдарияға, өзінің мекеніне қайтып 
келеді. Ажал кенеттен келіп қалмасын деп, ол өзеннің ортасына 
кілем төсеп, өзі жасаған қобызды тартып, өмір сүре береді. Бір 
күні әбден қалжыраған ол қалғып кетеді. Сол мезетте ажал 
жылан түрінде келіп, оны шағып өлтіреді».
Бұл сюжет өте ерте заманда пайда болған. Мәселен, ол әзірше 
ең көне деп саналатын, тіпті әйгілі «Илиада» мен «Одиссеядан» 
бір жарым мың жас үлкен «Гильгамеш туралы жырда» 
философиялық тұрғыда өлім мен өмірдің күресі, адамның 
ажалдан құтылу жолдарының мәселесі ретінде, көркем түрде 
әңгімеленген.

[
57
]
«Бұл мәселе, – деп жазады шумер­аккад эпосының көрнекті 
зерттеушісі И.М. Дьяконов, – ежелгі Шығыс әдебиетінде үл­
кен орын алады. Вавилон әдебиетінде Адап туралы жырды, 
«Кінәсіз қудаланған» поэмасын және «Мырзаның құлмен 
әңгімесін», көне еврей әдебиетінде «Экклесиаста» мен «Ио ва­
ны», Египет әдебиетінде «Түңілген адамның өз рухымен әң­
гімесін», «Арфашының жырын» және «Арфашының жы рына 
жауапты» («Жазбашыларды мақтау») мысалға келтіруге 
болады. Аталған шығармалардың барлығы өмір мен өлім 
мәселесін екі түрде шешеді, бірі – Алланың өзі біледі деген 
шарт бойынша болса, екіншісі – «Іш­же, ойна да күл, бәрібір 
ертең өлесің» деген ұғымға саяды. Ал Гильгамеш жайындағы 
поэма бұл шығармалардан жоғары екендігі күмәнсіз. Өзінің 
трагедиялығына, қаһарманның жеңіліске ұшырағанына қара­
мастан, аталған поэма пессимистік әсер қалдырмайды. «Оның 
негізгі айтар ойы – жақсы істің өлмейтіндігі»
1
.
И.М. Дьяконов атаған шығармалар түгелімен көркем туын­
дылар болып саналады. Олар ежелгі Вавилон мен Египеттегі 
құлиеленуші мемлекеттердің әдеби­көркем творчествосын 
си паттайды. Ол кезеңдегі әдебиет алғашқы қауым мифтерін 
жинақтап, топтап, өңдеп, өзінше құлиеленушілік дәуірдегіден 
басқа мақсатқа пайдаланған, сапарды көркем дүниеге айнал­
дырып, эстетикалық мәнге ие қылған. Сөйтіп, алғашқы 
қауым мифтерін себепті­салдарлы (этиологиялық) сипатынан 
аластатқан. Сондықтан ежелгі Египет пен Вавилон, Үнді мен 
Қытай, Иран мен Грекия, Рим жерлеріндегі құлиеленуші 
мемлекеттердің әдебиетінде, дәлірек айтсақ, жоғарыда атал­
ғандай шығармаларда кездесетін «мифологиялық мотивтер 
енді бұрынғыдай айналадағы әлем құбылыстарын түсіндіру 
емес, керісінше, жаңадан пайда болған соны қоғамдық түсі­
ніктерді бейнелейтін материал еді»
2
. Демек, Гильгамеш, 
Адап кінәсіз қудаланғаны туралы, тағы басқа шығармаларда 
адамның ажалмен айқасы хақындағы сюжеттің көп оқиғалы, 
көп кейіпкері, күрделі композициясы, бейнелеу құралы бар 
көркем туынды ретінде әңгімеленуі өте орынды. Олай бол­
са, адамның ажалдан құтылу үшін күресі туралы сюжет 
құлиеленуші мемлекеттердің әдебиетінде нағыз көркем 

[
58
]
шығармаға айналды, сөйтіп, сол заманғы қоғамның мәдениеті 
мен идеологиясына сәйкес болды деп айтуға толық негіз бар.
Адамның ажалмен айқасы туралы сюжет феодализм дәуі­
рінің де фольклоры мен әдебиетінде әңгімеленген. Белгілі 
фольк 
лорист М.Я. Чикованидің зерттеуіне қараған 
да, бұл 
сюжет жапон, грузин, венгр, итальян, орыс халықтарының 
фольклорында кездеседі, сондай­ақ ертегі сюжеттерінің халық­
аралық көрсеткіштерінде де бар
3
. Әрине, аталған халықтардың 
бұл сюжетке құрылған ертегілері мен әпсаналары күрделі 
құрылысы, поэтикасы бар көркем дүние екендігі даусыз және 
олар бертінгі заманда хатқа түскен. Сол себепті оларға кейінгі 
феодалдық дәуір әдебиеті мен мәдениетінің әсері аз болмағанын 
ескермеске болмайды. Бірақ солай бола тұрса да, мынаны 
мойындауға тура келеді: адамның ажалмен айқасы тура­
лы феодализм дәуіріндегі ертегілер мен әпсананың тұрақты 
сюжеттік ұйытқысы (ядро) бар және олар көркем творчествоның 
басқа түрлерімен қандай байланысқа түссе де өзгермейтін 
дербестік сипатқа ие. Сондықтан жоғарыда көрсетілген венгр­
лердің, итальяндықтардың, грузиндердің, жапондардың, орыс­
тар дың адам өлмейтін жерді іздеген жігіт туралы ертегілері 
архаикалық мифтің көркем түрде әңгімеленген түрі болып 
саналады. Бұл ертегілерде көркем жанрға тән белгілердің бәрі 
бар: биографиялық топтау (циклизация), кейіпкерді дәріптеу 
(идеализация), ғажайып көмекшілер, басқа әлемге сапар, әр 
түрлі қиыншылықтарды жеңу, композициядағы (бастама және 
аяқтама) шарттылық, ситуациялардың үш реттен қайталануы; 
тыйым салу, тыйымды бұзу, бұзғаны үшін жапа шегу, бақытты 
аяқталып, мұратқа жету, т.т.
Бұл ертегілердің бір бөлшегі таза қиял­ғажайып та, енді 
бір қатары – ғибраттық. Ғибраттық болу себебі әдебиеттің 
әсерінен деп ойлауға болады. Айталық, гру зин ертегісі. Мұнда 
классикалық ертегінің барлық белгісі бар: мұнараға қамалған 
ханзада, оның тыйымды бұзып, қамаудан шығып кетуі, басқа 
әлемге сапар шегуі, ол жақтағы патшаның қызына үйленуі, 
еліне қайта оралуы. Дегенмен де, мұнда классикалық ертегіден 
өзгешелік бар, ол ертегінің аяқтауында: еліне оралған кейіпкер 
қайтадан басқа жаққа жол тартады, ол жақта патша әйелге 
үйленеді де, өлмейтін болады.

[
59
]
Алайда, ертегілердің көпшілігі басқаша аяқталады: өлім 
болмайтын әлемде болған кейіпкер еліне қайтып оралады. 
Келгеннен кейін ол өзінің үйінен кеткелі көп ғасыр өткенін 
біледі, ал ана әлемде бұл уақыт оған бір сәт қана уақыт болып 
көрінгеніне көзі жетеді. Басқа сөзбен айтқанда, қаһарман 
өлмейтін әлемде қалмайды, ол мәңгі тірі болу үшін туған 
жерінен айырылғысы келмейді. Бұл идея – ертегіге феодализм 
дәуіріндегі ертекшілердің қоспасы, өйткені ол заманда ішкі 
соғыстар жиі болғандықтан туған жерге, өз еліне адалдық, 
сүйіспеншілік деген өте зәру, актуальды мәселе болатын.
Орта ғасырлық феодализм тұсында адамның ажалмен айқа­
суы туралы сюжет ірі­ірі, көлемді әдеби шығармалар туғызды. 
Мысалға, «Балавардың даналығы» атты жырдың араб, грек, 
грузин версияларын
4
, сондай­ақ Ескендір Зұлқарнайынның 
өлмес суды іздегені жайындағы Шығыс даналықтарындағы 
хикаяттарды айтуға болады
5
. Бұл шығармаларда көне сюжет 
мүлде басқа сипат алған, өйткені олардың мақсаты енді таза 
идеялық­эстетикалық болды, ал қаһармандары автордың 
неме се халықтың идеал мен жауыз туралы түсініктерін бойы­
на сіңірді. Аталмыш әдеби ескерткіштер ел арасына кең 
тарап, көптеген фольклорлық шығармалар, яғни ертегілер, 
әпсаналар, тіпті, аңыздар да туғызды. Қазақ елінде де мұндай 
шығармалар болды. Мәселен, Ескендірдің өлмес су іздегені 
жайындағы сюжет кітап түрінде, фольклорлық хикаяттар 
түрінде де ел арасында тарағаны аян. Рас, бұл хикаяттар 
сюжеттік­семантикалық
тұрғысы жағынан ажалмен айқасқан

жүктеу/скачать 1.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: