«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

152 
Әдетте, дені сау адам еңбекке қабілетті, көңілді және белсенді. Осыған 
байланысты дамыған мемлекет пен тұтастай алғанда қоғамның басым бағыты, 
сондай-ақ стратегиялық міндеті отбасы мен балалардың салауатты өмір салтына 
деген қажеттілігін қалыптастыру болуға тиіс.
Бастауыш мектеп жасы-балалық шақтың шарықтау шегі. Педагогика 
ғылымдарының мамандары бастауыш мектеп жасының кезеңділігін әр түрлі 
бағалайды және анықтайды. Негізгі кезең-6-7 жастан 9-10 жасқа дейін. Бұл жаста 
баланың қозғалыс белсенділігіне ықпал ететін жүйелердің анатомиялық және 
физиологиялық жетілуі аяқталады. Бұл кезең тірек-қимыл аппаратының 
салыстырмалы түрде біркелкі қалыптасуымен сипатталады, бірақ оның белгілі бір 
өлшемді сегменттерінің өсу қарқыны әртүрлі. Мысалы, осы жастағы дененің 
ұзындығы оның массасына қарағанда көбірек артады.
Бұл жаста өмір салты өзгереді, белгілі бір әлеуметтік топтармен танысу пайда 
болады. Бала әртүрлі рөлдер мен мінез-құлық үлгілерін сынап көреді. Оның 
өміріндегі алғашқы әлеуметтік институт-мектепті ашады. Мектеп балаға әлеуметтік 
әлемнің негізгі моделі болып табылады. Мектепте ол "ересектер әлемімен" 
танысады, білім алады, тәжірибе жинақтайды, баланың белгілі бір әлеуметтік 
мәртебесі бар. Қарым-қатынас жүйесіндегі өз орнын қабылдау, мүдделер, 
құндылықтар, жалпы өмір салты өзгереді.
Осы кезеңде оқушы "губка сияқты сіңіреді". Бастауыш мектеп жасында дене 
шынықтыруға деген сүйіспеншілікті ояту, оның денсаулығын бақылау өте 
маңызды. Бұл кезеңде бастауыш мектеп жасындағы балаларда мектеп режимі пайда 
болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың жоғары қозғалыс белсенділігі 
отырықшы өмір салтын қажет ететін мектептегі сабақтарға ауысады, бұл тірек-
қимыл аппаратына, қалыпқа, көру қабілетіне физикалық жүктемені қамтиды. 
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың дене белсенділігінің көлемі мектепке 
дейінгі кезеңмен салыстырғанда 50% - ға қысқарады.
Осы жастағы балаларда барлық физикалық қасиеттерді біркелкі дамыту 
қажет. Бұлшықеттің белсенді белсенділігі организмнің метаболизміне әсер ететін 
вегетативті функцияларды ынталандыруға, сондай-ақ адамның барлық мүшелері 
мен жүйелерінің қалыптасуына ықпал етеді. Гимнастика бұлшықет белсенділігіне 
ықпал ететін дене тәрбиесінің әмбебап құралы болып табылады. [5]
Гимнастикалық жаттығулар әдісі өте алуан түрлі. Оларға еркін, жалпы даму, 
қиын емес акробатикалық жаттығулар, гимнастикалық снарядтармен байланысты 
жаттығулар, белсенді ойындар мен билер жатады. [3] бұл жаттығулар негізгі 
моторлық қасиеттердің дамуына ықпал етеді, өмірлік маңызды моториканың 
қалыптасуына ықпал етеді, қозғалыстарды үйлестіруді жақсартады, дұрыс 
қалыптың кепілі болып табылады. Гимнастика мектеп жасына дейінгі балалар мен 
мектеп оқушыларының дене тәрбиесі бойынша мемлекеттік бағдарламалардың 
негізі болып табылады.
Педагогикалық ойдың бірқатар мамандарының пікірінше, атап айтқанда Е.В. 
Бирюк және Т.С. Лисицкая, гимнастиканың жағымды қасиеттерінің 
ерекшеліктеріне келесі компоненттер жатады:

153 
- Балалардың би элементтері, балет, мимика, пластик, заттарсыз және заттары 
бар элементтер, сондай-ақ жеңілдетілген акробатика элементтері бар алаңда еркін 
қозғалуы;
- Гимнастика-табиғи жағдайда өз денесін иелену өнері бар;
- Гимнастика мотор жады мен зейіннің дамуына ықпал етеді;
дене тәрбиесі оқушының гимнастикасы арқылы оның эстетикалық 
тәрбиесіне тиімді әсер етеді;
- Музыкалық сүйемелдеу болуы мүмкін
- Гимнастикалық жаттығуларға қосымша.
Музыкалық әдептілік шығармашылыққа ықпал етеді, гимнастикалық 
қозғалыстар эмоционалды түске ие болады, Би пайда болады. Балаларда музыка 
туралы түсінік пайда болуы мүмкін, қозғалыс белсенділігі музыкалық 
композицияның формасы мен мазмұнын түсінуге көмектеседі. Қозғалыстардың 
сипаты музыкаға бейімделеді. [3]
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға келесі Гимнастика жаттығулары 
ұсынылады: жүгіру, баяу және жылдам жүру, әртүрлі кедергілерге өрмелеу (көлбеу 
орындық, гимнастикалық қабырға, баспалдақ), биіктігі 1 метрге дейінгі кедергіге 
көтерілу, доппен жұмыс (лақтыру, аулау, тасымалдау), нысанаға лақтыру, тепе-
теңдікті сақтауға байланысты жаттығулар, ұзындыққа секіру, 80 сантиметрге 
дейінгі биіктікке секіру, акробатикалық жаттығулар сияқты: құлау, айналдыру, 
көпір жаттығуы, иық пышақтарындағы тіректер және т.б. Жаттығулардың барлық 
түрлерін балалардың физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, мұқият және 
мұқият жасау керек. [1]
Оқыту кезінде балаларға түсіндіру, айту, жеке мысалмен көрсету, қауіпсіздік 
шараларын сақтау қажет. Түсіндіруге тырысыңыз түсінікті, қысқа және қарапайым. 
Нақты әрекетті, жаттығуды түсіндіру керек, мүмкін болса, сабақтар қандай 
мақсатта өткізілетінін атап өту керек. [4]
Бастауыш мектеп жасындағы балалар көшіруге және еліктеуге бейім. 
Балаларды оқыту кезінде көрсету және еліктеу әдістерін қолданған жөн. 
Жаттығуларға нақты нұсқаулар беру керек, мектеп оқушыларын ынталандыру және 
мақсат қою керек: жүгіру кезінде, секіру кезінде мүмкіндігінше жоғары және одан 
әрі секіру, мақсатқа жету, жақсы орындалған акробатикалық қозғалыс үшін 
мадақтау. Балалар жаттығуларды түсінуі керек, оларға ұнауы керек. Алайда, бұл 
жаста мектеп оқушылары тез шаршайтынын есте ұстаған жөн, бірақ қысқа демалу 
оларға моторлық әрекеттерді қайтадан жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан 
гимнастикалық жаттығулар тым ұзақ болмауы керек және тыныс алу үшін 
үзілістермен ауысуы керек.
Қозғалмалы дағдыларды қалыптастыру үшін жаттығуларды әр сабақ үшін 6-
8 рет қайталап, тұрақты жағдайда жаттығуға тырысу керек (жаттығудың қарқыны 
мен бастапқы шарттары ескеріледі).
Мектеп жасына дейінгі балалар сияқты, бастауыш мектеп жасындағы балалар 
да ойынға бейім. Қиял мен ойын оларға жаттығулардың моторлық әрекеттерін оңай 
меңгеруге мүмкіндік береді. Осыған байланысты жаттығуларды ойындарда өткізу 
немесе ойын түріне жақындату ұсынылады.

154 
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың дене тәрбиесінің негізгі 
міндеттеріне гимнастика құралдары жатады:

Иммундық жүйені және жалпы денсаулықты нығайту;

Ақыл-ой және физикалық өнімділіктің жоғары деңгейін ұстап тұру 
қажеттілігін дамыту;

Салауатты өмір салтын өзін-өзі ұйымдастыру;

Дене дайындығының жалпы деңгейін арттыру;

Психомоторлық функцияларды жетілдіру;

Оқушының шығармашылық қабілеттерін жүзеге асыруға қажетті жағдайлар 
жасау.
Мектеп жасындағы балалардың дене бітімінің бұзылуы тірек-қимыл 
аппаратының ең көп таралған ауруы болып табылады. Ең алдымен, қалып 
бұлшықеттердің, сүйек жүйесінің, жүйке-бұлшықет және байлам-буын 
аппараттарының үйлесімді жұмысына, олардың дұрыс дамуына, омыртқаның 
физиологиялық иілуіне байланысты. Оқушының нашар физикалық дамуы 
қалыптың бұзылуына әкеледі. Өз кезегінде, дұрыс емес қалып ішкі ағзалардың 
жұмысын қиындатады, бұл физикалық жағдайдың одан әрі нашарлауына әкелуі 
мүмкін.
Позаның бұзылуының алдын алу үшін ең алдымен дұрыс позаны 
қалыптастыру жаттығулары, сондай-ақ омыртқаны түсіретін симметриялы және 
асимметриялық жаттығулар қолданылады. Дене жаттығуларының кешенін дамыта 
отырып, қалыптың бұзылу түрлері ескеріледі.
Арнайы жаттығуларды қолданудың тиімділігі көбінесе бастапқы 
қабылданған ережелерге байланысты. Корсет бұлшықеттерін дамыту және позаның 
ақауларын жою үшін ең тиімдісі-омыртқаға ось бойынша жүктеме және жамбас 
бұрышының бұлшықет тонусына әсері шамалы болатын жаттығулар. Бұған Арқада, 
асқазанда, тізе мен төрт Аяқта, қабырғаға, заттармен, тепе-теңдікті сақтауға 
арналған жаттығулардан, иық белдеуінің бұлшықеттерін күшейтетін түрлі 
жаттығулардан жасалған жаттығулар жатады. [2]
Позаны нығайтудың алдын алу жаттығуларына мыналар жатады:
1. Басында тұрған кезде бала затты, кітапты немесе салмағы 200-ден 300 
грамға дейін Жарма салынған сөмкені ұстайды. Бөлмені үстелдің айналасында, 
диванның басынан затты тастамай өтуге тырысу керек. Дәл осы позицияда 
орындыққа отырыңыз, тізе бүгіңіз, баспалдақпен жүріңіз.
2. Баланың бастапқы жағдайы асқазанға жатып, қолдары екі жаққа бөлінеді. 
Есепте бір рет бала мүмкіндігінше бүгіліп, денесін, аяқтарын, қолдарын көтереді, 
басын жоғары тартады; екі есепте бала бірнеше секунд ішінде қабылданған 
позицияны ұстайды; үш есепте бастапқы позицияны алады.
3. Гимнастикалық орындықпен жаттығу. Бала гимнастикалық орындықта 
тұруы керек, аяқтары бірге, қолдары бөлек, дененің салмағын алға-артқа көтере 
бастайды. Жаттығуды басындағы затпен қайталауға тырысу керек.
4. Иық белдеуінің бұлшықеттерін күшейтуге арналған жаттығулар. Тұрған 
күйде, аяқтар иық енінен алақандарды иық пышақтарына, шынтақтар жоғарғы 
жағында болады, иық пышақтары бір-біріне тиіп тұратындай етіп қолдарын екі 
жаққа бөлуге тырысыңыз. Қолдар артқы жағына ілінеді – иық пышағының жоғарғы 
оң жағы, иық пышағының астындағы сол қол, қолдың орнын бірнеше рет өзгертіңіз. 

155 
Сіз бұл жаттығуларды қолыңыздан қолыңызға кез-келген заттарды ауыстыру 
арқылы жасай аласыз.
5. Іш қуысын нығайту жаттығулары позаның алдын алу үшін де пайдалы. 
"Велосипед" жаттығуын жатып та, отырғанда да орындауға болады. "Қайшы" 
жаттығуы аяқты кезекпен көтеріп жатып жасалады.
6. Көлденең жолақта, штангада 90 градус бұрышқа дейін тарту және аяқты 
көтеру жаттығулары.
Дұрыс позаны қалыптастыру үшін жаттығуларға түзетулер енгізуге және 
әртүрлі элементтерді қосуға болады. Барлық жаттығуларды бірден жасауға 
тырыспау керек. Шамадан тыс жаттығулар мен шамадан тыс жаттығулар зиян 
келтіруі мүмкін. Жаттығуларды таңертеңгі гимнастикамен бірге жасауға болады. 
Сондай-ақ, бұл күн ішінде әр топтан бір жаттығу жасай отырып, дене шынықтыру 
минуты болуы мүмкін. [2]
Осылайша, дене тәрбиесі бүкіл ағзаның жалпы үйлесімді дамуына, 
бұлшықеттердің қалыптасуына, ішкі органдар мен биологиялық жүйелерді 
нығайтуға, қозғалыстарды үйлестіру, жылдамдық, күш, төзімділік, икемділік 
қабілеттерін жақсартуға, оқушылардың дене бітімі мен дене бітімінің 
кемшіліктерін түзетуге бағытталған. Әйгілі француз ақыны Альфред де Муссе: 
"жаттығу көптеген дәрі-дәрмектерді алмастыра алады, бірақ әлемдегі бірде-бір дәрі 
жаттығуды алмастыра алмайды", - деді.

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: